Саяси мәдениет туралы үғым, оның мәні мен қызметтері

Жоспар

Кіріспе

Негізгі бөлім:

• Саяси мәдениет туралы үғым, оның мәні мен қызметтері
• Саяси мәдениеттің қүрылымы және оны
• қалыптастыратьш қоғамдық күштер.
• Саяси мәдениеттің жіктелуі

 

Қорытынды

Әдебиеттер тізімі

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Кіріспе

 

 

Саяси мәдениет деп белгілі бір қогамга немесе әлеуметтік қауымдастыққа тән саяси сана мен іс-әрекеттердің ұқсастық жиынтыгын айтады.

Саясаттану ілімінде бұл такырыптың маңызы зор. Ол нақтылы саяси жүйенің сипатын, қазіргі саяси тәртіптің мәнін, қоғам-цык топтардың саяси санасы мен іс-әрекеттерінің ерекшелік-терін, саяси процестердің даму жолын және бағытын түсінуге мүмкіндік береді. Саяси мәдениетадамдардың жүріс-түрысы мен әр түрлі үйымдардың кызметіне, олардың ішкі және сыртқы сая-сат күбылыстарын ұғынуға, саяси болжам жасауына тікелей эсер етеді.

Бүл үғымның саясаттануға енгеніне көп болған жоқ. XX гасырдың 50 жылдарының екінші жартысы — 60 жылдардың басында Г. Алмонд, С. Верба, Л. Пай деген Американын зерт-теушілері мен олардың шәкірттері саясатка да, мәдениетке де қатысы бар өзгеше қоғамдық қүбылыс жөнінде бірнеше жүмыс-тар бастырып шығарды. Олар кейін "саяси мәдениет" деген ат-пен кең тарап кетгі.

Саяси мәдениетгің мағынасын айқындау үшін ең алдымен оның құрылымын жақсы білген жөн. Бұл жөнінде де ғалымдар арасында келіспеушілік бар. Америкалық саясатшылар Г. Алмонд пен С. Верба саяси мәдениетті адамдардың психологиялык бағдарларының жиынтығы деп түсінеді. Бірталай саясатшылар оны саяси қазыналардың, нанымдардың, нұскаулардыц жиынтығы деп санайды.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Саяси мәдениет туралы үғым, оның мәні мен қызметтері.

 

Саясаттану ілімінде бұл такырыптың маңызы зор. Ол нақтылы саяси жүйенің сипатын, қазіргі саяси тәртіптің мәнін, қоғам-цык топтардың саяси санасы мен іс-әрекеттерінің ерекшелік-терін, саяси процестердің даму жолын және бағытын түсінуге мүмкіндік береді. Саяси мәдениетадамдардың жүріс-түрысы мен әр түрлі үйымдардың кызметіне, олардың ішкі және сыртқы сая-сат күбылыстарын ұғынуға, саяси болжам жасауына тікелей эсер етеді.

Бүл үғымның саясаттануға енгеніне көп болған жоқ. XX гасырдың 50 жылдарының екінші жартысы — 60 жылдардың басында Г. Алмонд, С. Верба, Л. Пай деген Американын зерт-теушілері мен олардың шәкірттері саясатка да, мәдениетке де қатысы бар өзгеше қоғамдық қүбылыс жөнінде бірнеше жүмыс-тар бастырып шығарды. Олар кейін "саяси мәдениет" деген ат-пен кең тарап кетгі.

Бірақ бүдан саяси мәдениет жөнінде бұрын ешқандай ой-лікір болмаған екен деген ой тумауы керек. Себебі, антикалык ойшыл-дар, атап айтқанда, Платон ("Мемлекет", "Зандар" деген еңбек-герінде), Аристотель ("Саясат" деген еңбегінде), кейінірек Н. Макиавелли, Ф. Бэкон, Ш. Монтескье және баска ойшылдар да бүл мәселеге көңіл аударған. Олар әр түрлі салт-дәстүрлерде тәрбиеленген, әрқилы әлеуметтік және саяси тәжірибе алғаы адамдар бірыңғай, біртектес жағдайды әр түрлі сезіп, оған сан килы жауап кайтаратындығын байқаған. Бұл неліктен, неге бай-ланысты болатындығын білгілері келген. Сол сұрактарға жауап іздеген.

Саяси мәдениет тұжырымдамасын белгілеп, онын негізгі пікірлерін жасауға М. Вебер, Э. Дюркгейм, Т. Веблен, Т. Парсонс сиякты батыстың ірі саясатшылары мен әлеуметганушы-лары да елеулі үлес косіъі. Ал жалпы "саяси мәдениет" деген үғымды бірінші колданып, ғылыми әдебиеже енгізуші деп XVI-II ғасырда өмір сүрген немістің ағартушысы, фәлсафашы Иоганн Гердерді санайды.

Бірак олардың кай-кайсысы болмасын "саяси мәдениетгі" саяси әмірдіңбелгілі бір өрісін білдіретін саясаттанудың ұғымы ретінде колданбады, мүны жасаған жоғарыда аттары аталған американдық ғалымдар болды.

Кейінірек бүл мәселені зерттеуге Польшаның, Кенес Одағы-ның, Болгариянын және т. б. бүрынғы социалистік елдердін, коғамтанушылары косылды. Бірак, өкінішке орай, олардың басым көпшілігі "дамыған социалистік қоғамның" саяси мәде-ниеті дүниедегі ең озығы, ең демократияшыл деген желеуді дәлелдеуге тырысты.

Саяси мәдениет ұғымының жалпыға бірдей ортақ аныктама-сы жоқ. Қазіргі саяси әдебиетте оның 30-дан астам анықтамасы кездеседі. Бұл мәселенің күрделілігімен әлі жете тексерілме-гендігін білдірсе керек.

Саяси мәдениетгің мағынасын айқындау үшін ең алдымен оның құрылымын жақсы білген жөн. Бұл жөнінде де ғалымдар арасында келіспеушілік бар. Америкалық саясатшылар Г. Алмонд пен С. Верба саяси мәдениетті адамдардың психологиялык бағдарларының жиынтығы деп түсінеді. Бірталай саясатшылар оны саяси қазыналардың, нанымдардың, нұскаулардыц жиынтығы деп санайды.

Сонымен қатар басқа да көзқарастар бар. Мысалы, ағылшын саясатшылары Р. Карр мен М. Бернстейн саяси мәдениетке саяси идеялар мен әлеуметтік тәжірибе, адамдардың саяси өзін-өзі ұстауы да кіреді дейді. Олардың ойынша, саяси мәдениетке әлеуметтік топтардың саяси іс-әрекеттеріндегі тәсілдерді, саяси нанымның табиғаты және оның мүшелерінің қазыналары жатады.

Кеңес өкіметі кезінде бұл пікірге Ф. Бурлацкий мен А. Галкин қарсы шықты. Олар адамдардың саяси іс-әрекеттері саяси мәдениет ұғымынан кең, оны өз алдына бөлек зерттеу керек деп пайымдайды. Бірақ бұл көзқараспен келісу қиын. Себебі, біріншіден, саяси мәдениеттен саяси іс-әрекет пайда болады. Екіншіден, егер адамдардың саяси өзін-өзі ұстауын саяси мәде-ниеттен бөліп алсақ, оның іс-әрекеттік жағы ескерілмей қала-ды. Ал қандай мәдениет болмасьш ол сананың элеметтерімен бірге нақтылы іс-әрекетгің бірлігін білдіреді. Сондықтан біз саяси мәдениетке саяси санамен қатар іс-әрекеттер де кіреді дейміз.

<раяси мәдениет қоғамдағы  саяси өмірдің барлық салаларын  қамтиды. Оған ең алдымен саяси  сананың мәдениеті, адамдар-дың, топтардың, үлттардың өзін-өзі мөдени ұстауы, осы саяси жүйенің шеңберінде жүмыс істейтін саяси мекемелердін, мәде-ниеті, өкімет пен азаматтардың өзара қатынастарына байланыс-ты тарихи қалыптаскан саяси нүсқаулар, қазыңалар жатады.

Сонымен, саяси мәдениет деп белгілі бір қогамга немесе әлеуметтік қауымдастыққа тән саяси сана мен іс-әрекет-тердің ұқсастық жиынтыгын айтады.

Саяси мәдениеттің езіндік міндеітері, кызметтері бар. Олар-ға танымдық, реттеушілік, тәрбиелік, біріктірушілік, қорғау, сабақтастық қызметтері жатадьі^

Танымдық қызметі — коғам мен саясаттың дамуын айқындайтын зандылықтар мен принциптерді танып-білуге,

субъектіні саяси салада табысты жүмыс істеуге керекті біліммен, қоғамды баскарудың әдіс-тәсілдерімен қаруландыру..

Реттеушілік кызметі — саяси жүйенің қалыпты жүмысын, дамуын, саналы коғамдык тәртіпті камтамасыз ету, әлеуметтік-таптык, үлттық қатынастарды реттеу.

Тәрбиелік кызметі — әркімді коғамдык-саяси қызметке, әрекетке, саяси белсенділікке ынталандыру, табан-дылыққа, кеңшілікке, төзімділікке, қоғам алдында жауап-

кершілікке баулу.

Біріктірушілік кызметі — қазіргіөмірсүріпотырган саяси жүйені қолдау арқылы әлеуметтік топтар, таптарды біріктіру, бүқараны мемлекет пен қоғам жұмыстарын басқаруға жүмылдыру.

Қорғау қызметі — қоғамньщ қарыштап алға дамуына сәйкес келетін саяси қүндылықтарды, қазыналарды сақтау.

Сабактастық қызметі — саяси тәжірибені бір ұрпақтан екінші ұрпакка жалғастырып, саяси процестіңтоқтау-сыз ұласып дамуын камтамасыз ететін тарихи сабактастык.

 

 

Саяси мәдениеттің қүрылымы және оны қалыптастыратьш қоғамдық күштер.

 

Жоғарыда біз саяси мәдениетке саяси сана мен саяси іс-әре-кеттер жатады дедік. Кең мағынасында бүл дүрыс. Сонымен бірге ол — күрделі мәселе. Сондықтан өз кезегінде олар нені қамти-тынын теренірек білген жөн. Енді соған келейік.

Саяси сананын ішінде саяси мәдениетке ен алдымен қоғам-ның саяси өмірінің әр түрлі жақтарын бейнелейтін әдеттегі қалыптаскан түсініктері жатады. Ол саяси жүйе мен оның инс-титуттары, саяситәртіп, билік тетіктері мен баскару, шешімдерді қабылдау мен іске асыру, билік өкілеттігінің иелері, саяси өмірдегі өз орны, саяси қызметке қатысудың қүдіреттілігі мен тиімділігі жоніңдегі жәнет. с. с. түсініктерді камтиды.

Саяси мөдениеттін келесі қүрамдас бшіігіне саяси қазьшалар мен құндыльгқтар жатады. Ол "еркіндік", "тендік", "әділдік", "әлеуметгік корғанушылык", "автономия", "төзімділік" және т. б. сиякты байлыктардын кайсысына басымдык, артықшылык беруінен байқалады. Мысалы, біріншісі — кейбір адамдар, топ-тар, тіпті түтас үлтгар тендікті қастерлеп, соған түрақты бет бүра-ды. Екіншісі — еркіндікті, бостандыкты аңсайды, ең басты бай-лык деп санайды. Үшіншісі — әлеуметгік корғанушылықты (тіпті, ол тоталитарлык тәртіптің күшімен орнаса да) бәрінен артык кореді. Төртіншісі — автономияны қалайды және т. с. с. Мысалы, қойылған сұракка жауап берген американдықтардың 74%-іеркіндікті бірінші орынға қойса, 20%-і тендікті жактапты. Ал еуропалыктар болса, тең жартысы бостандыкты, соншасы тендікті жоғары қойған. Бұдан біз кімдер кандай саяси бағдар үстанатындығын байкаймыз.

'Саяси мәдениетгің тағы  бір ерекшелігі -- адамдардыц мемле-кетке, саяси партиялар мен үйымдарға қатьшасы^Мысалы, аме-рикандыктар мемлекетке сыншыл, кейде жат көзбен қарайды, ал немістер болса, мемлекетке әркашан түзу ниет білдіреді. Не-месе партияға деген көзкарасты алайык. Францияда бірпартия-лыкты шеттен шыққан жөнсіздік деп санайды. Сондықтан онда бірпартиялык жүйе орнауы мүмкін емес. Ал кейбір елдерде оған үйреніп кеткен, оның ешқандай сөкеттігі жок сияқты. Демек, әрбір еддің, халыктың өз көзқарасы, қатынасы қалыптаскан.

Саяси мәдениетке саяси бағдар үстау да кіреді. Ол субъектінің саяси қүбылыстарға қатынасын білдіреді. Ол саяси білімін көте-ру немесе оған мән бермеу, саяси жүмыска белсене катынасу немесе катынаспау жөне тағы басқалардан кәріністабуы мүмкін. Мысалы, ағылшын сайлаушылары саяси серкеге емес, партияға бағдар алады. Ал АКШ-та мемлекет басшысын сайлаганда пар-тияға емес, президентке үміткердің түлғасына бағдар үстайды. Үндістанда да солай, кімді жақсы білсе, соған дауыс береді.

ГСаяси мәдениетте әдет-ғүрып, жүріс-түрыстың да орны зорЗ Мысалы, екі жапондық кездессе бір-біріне иіліп сәлем береді. Сонда ол елдің ғүрпын білетін адам қайсысының кызметбабын-да темен түрғанын бірден байқайдьі. Себебі, ол төменірек иіледі. Ал бүрынгы КСРО-да өтірік айту етек алған. Өтірік "халык жауы" деп соттау, интернационалдык борышымызды өтейміз деп Чехословакияның, Польшаның, Венгрияның, Ауғанстанның ішкі ісіне араласып, әскер кіргізу, сайлау кезінде сайлаушылар-ды алдау және т. с. с.

Саяси мәдениеттің ерекше белгісіне саяси рәміздер жатады. Әр халык өздерінің ғасырлар бойғы дәстүрлеріне сай үлттық-мемлекеттік рәміздерін жасайды. Оған ең алдымен Жалау, Ел-таңба, Әнүран, Ата Заң, ақша белгілері және т. б. енеді.

Саяси мәдениетке жалпы саяси жүйенің және оның инсти-туттарының кызмет етуі кіреді. Ол мемлекеттің, партиялардың жәме т. б. сайлауды қалай үйымдастыруын, әр түрлі деңгейде кабылданған саяси шешімдердің, саяси-әлеуметтік шиеленіс-терді үғыну және зерттеудін мәдениеттілігін камтиды. Әр түрлі елдерде бүл әрекеттердің үлгілері біркелкі емес. Мәселен, саяси шиеленістерді алайык- АҚШ-та әлеуметтік-саяси кикілжің-дерге калыпты жағдай, тіітгі, қоғамнын. ілгері дамуы үшің ке-рек нәрсе деп карайды. Сондықтан онда саясатшы дау-дамай-дан кашпайды. Ол шиеленісті шешуге, саяси қопарылысқа жеткізбеуге, оны баскара білуге үйренеді.

Саяси мәдениеттің негізгі құрылымы осындай. Енді оны I .иімптастыратын қоғамдық күштер кандай, онын мазмүны мен I үрін кімдер айкындайды деген сүрақтуады. Соған келейік.

Саяси мәдениетгі калыптастыруға ең бірінші мемлекет каты-I ады. Ол бүл міндетін заң шығару, аткару және сот органдары .ірқылы аткарады. Мемлекет ұлттын саяси рәміздерін (Туын, I 'лтаңбасын, Әнүраньш және т. б.), адамның саяси өзін-өзі ұстау үлгілерін (мысалы, Кеңес екіметі кезінде Павлик Морозовтың .жесін ұстап беру "ерлігі") қалыптастырады. Егер мемлекет то-іалитарлык сипат алса, онда оның рөлі тіпті жоғарылай түседі. ( ебебі, ол демократиялык жағдайда азаматтык қоғамның қолын-ча болатын міндеттердің бәрін жеке өз қолына жинап алады.

Мемлекетпен катар (көп жағдайда сонымен тығыз байланы-са стырып) саяси мәдениетгі калыптастыруға қоғамдық үйымдар, осіресе партиялар катысады. Олар азаматтарды өз партиясыиың бағдарламаларымен таныстырады, партияларға және партиялык. системаларға белгілі бір кезкарасты, катынасты қалыптастыра-ды, партия мен мемлекеттің катынасы жөнінде мағлұмат береді. Партияның рөлі әсіресе мемлекетпен сіңісіп, түтасып партия-лык,-мемлекеттік қүрылыс қүрған елдерде өте биік келеді. Мұндай жағдай көбіне партия бүкіл билікті қолына алған бірпар-тиялық системада орнайды.

Саяси мәдениетті қалыптастырушы күштерге зерттеушілер әрдайым діни үйымдарды (шіркеу, мешіттерді) қосады. Олар мынау дұрыс, мынау бүрыс деген түсінік тудырып, бағыт беріп, адамдарға саясисана мен өзін-өзі үстаудың негізгі үлгі-енегесін жасайды. Мысалы, олардың кебі қазір зорлық-зомбылыкка, 03-бырлықка, күш корсетуге карсы. Мүндай жагдайларды олар көпшілік аіщында айыптап, бетке басады. Сондықтан біраз елдерде олармен мемлекет басшылары санасуына тура келеді. Діннін. ролі, Ватиканды айтпағанда, әсіресе Италия, Иран, Польша сияқты елдерде кен өріс алған.

Г~Саяси мәдениетті калыптастыруда елеулі рөл аткаратын көпшілік ақпарат қүралдары: баспасөз, радио, теледидарЛҚазір оларды биліктіңтортінші саласы деп жүргені тегін емес. Әсіре-се, ғылыми-техникалык революция жағдайында теледидардын рөлі орасан есті. Бүгін әлемде, өз елінде болып жатқан жана-лыктарды миллиондаған адам теледидар аркьиіы козімен көре алады. Сондыктан ішкі және сыртқы саясат бойынша кабылда-нып жаткан шешімдер саяси сананы калыптастыруға зор өсерін

тигізетіндігі сөзсіз.

Бұл салада бизнес әлемі де белгілі рол аткарады. Дамыған капитал истік елдердің саяси өміріне саудагерлік пен бәсекелесіік едәуір эсер етеді. Мысалы. АҚШ-та және т. б. елдерде, әсіресе сайлау алдында көпшілік дауыс алу үшін саяси кайраткерлерді қайткенде жағымды жағынан жариялап, оның озык касиеттерін суреттеп, жарнамажасауға баса назар аударылады. Басқа сөзбен айтканда, саудагерлер өз тауарын тиімді сату үшін қаншалық-ты тырысса, сондай көріністі мұнда да байқауға болады.

(Саяси мәдениетгі қалыптастыруға  тікелей және мақсатты түрде  қатынасушылардьщ қатарына академиялық қауым да жа-тадьц Оның рөлі әсіресе Америка Құрама Штаттарында өзгеше көзге туседі. Онда мемлекет пен университетгер, зерттеу орта-лықтарының арасында үздіксіз алмастыру тәртіпке айналып кет-кен. Үкімет кабинеті ауысқанда, отставкаға кеткенде жоғары төрелер академиялык қауымға келеді (олардың көбі кезінде сол кауымнан көтерілуі мумкін). Ал сайлауда жеңген партияны қол-даған көрнекті саясатшылар, экономистер, юристер үкімет үйіне көшеді (мысалы, У. Ростоу, Г. Киссинджер, Э. Бжезинский сияқ-тылар солай болған). Басқа сезбен айтқанда, гуманитарлык ғылымдардың ірі өкілдері қоғамдьгқ санада және қызметте бір ііринциптерді, нұсқаулар, ережелерді дайындап, екіншілерінің күйреуіне жол ашып, саяси ұсыныстарды дайындайтын теоре-тиктер ғана емес, оларды іске асыруға да белсенді араласады.