Тұлға әлеуметтануы

 Әлеуметтенудің мазмұнына  ұқсас басқа да түсініктер  бар. Олар: «тәрбие» мен «адаптация».     

Тәрбие – стихиялы процесс,әлеметтену одан кеңірек.    

Адаптация – бейімделу, әлеуметтенудің құрамдас бөлімі, механизмі іспеттес.   

 Адаптацияның екі түрін:  психофизиологиялық және әлеуметтік  психологиялық деп ажыратуға  болады.   

Әлеуметтік психологиялық  адаптация – жаңа әлеуметтік ситуацияға енгендегі өзінің тұлғалық ролін меңгеруі. Әлеуметтік психологиялық адаптация нәтижесіне қарай позитивті, негативті болып, ал механизміне қарай ерікті ,еріксіз болып бөлінеді.  

  Әлеуметтік психологиялық адаптация бірнеше кезеңде жойылады: 

а)танысу;

ә) рольдік бағдарлылық; 

б)өзіндік беку. 

Олай болса,әлеуметік-психологиялық  адаптация әлеуметтенудегі нақты  процесс.     

 Адам әлеуметтену процесінде  әлеуметтік нормаларды меңгеріп, әлеуметтік рөлдер, қоғамдық мінез  дағдыларын пайдаланудың тәсілдерін  үйренеді. Тұлға әлеуметтенуі тұлғаның  әлеуметтік шындықты тануына  негізделеді.     

 Тұлға әлеуметтенуінің көзі болып табылатындар:             

1) сәбилік жастағы тәжірибесі – психикалық функциялар мен мінездің элементарлық формасының қалыптасуы;             

2) әлеуметтік институттар – тәрбиелеу, оқыту мен білім беру жүйелері;              

3) қарым-қатынас пен іс-әрекет процесінде адамдардың өзара әсері.  

  Әрбір әлеуметтік роль өзі көптеген мінездің мәдени нормалары, ережелері, стереотиптерін ендіреді. Өмір сүру барысында әлеуметтік рольдің біреуін ғана емес, бірнешеуін немесе көптеген әлеуметтік рольдерді жастық және қызметтік баспалдаққа байланысты меңгеруге тура келеді.      

 Әлеуметтену мазмұнына  қарай екі жақты процесс. Бір жағында әлеуметтік тарихи тәжірибелер, символдар, құндылықтар, нормалар жатыр. Екінші жағында оны индивидтің меңгеру, интериоризациясыжатыр.      

 Интериоризация – бұл қоғамдық өмір сыртқы формасындағы процестердің сананың ішкі процесіне ауысуымен:талдап қорыту, вербалдану, ары қарай даму қабілеті.    

Мен-құрылымы әлеуметтік хабарларды қалай өңдейтінімізге қатты әсер етеді. Бұл  өзімізді және өзгелерді қалай қабылдауымыз жадымызды  сақтауымыз және оларды бағалауға ықпал  етеді. Егер студент  болу  Мен –тұжырымның орталық бөлігі болып есептелінсе, онда біз «студенттік» дағдыларды меңгереміз. Кезеңге тән білім, білікті өзімізде және өзгелердегі деңгейін белгілеп, байқаймыз, бағалаймыз. Біз өз кезегінде студенттік өмірге байланысты барлық жаңалықтар  мен хабарларды жинақтап отырамыз. Яғни, бұл біздің  Мен-құрылымға сол уақыттағы мұратына лайық келеді. Мен –құрылымы мынадай өзіне  тән қасиетерді жинақтайды.

1. Өзіне деген сенімнің болуы;
2. Өзіне тән қатысты хабарларды ұйымдастыру  және оны ауысып  отыруға бағыттау;

Мен–құрылымы өзіне қатысты  хабарлар мен тәжірибелерді жинақтап, реттеп отыруды Осы тұрғыдан келгенде кітапханашының кталогтарды жинақтауына  және қайта реттеп отырушы ретіндегі  қызметіне теңейді. Дьюннің психикалық ондық жүйесі ретінде  қарастырға  болады.

Сервантес «Назидательные новелла» атты еңбегінде адам-шыны ол мөлдір, нәзік, әрі оның   құрылымынан дүниені тануға балады деп көрсетеді.

Шындығына келгенде адам күрделі  жаратылыс иесі.Бірақ сіз-бірегейсіз, жаратылыс иесі.Бірақ сіз-бірегейсіз, өзіңіз сияқты, өзіңізді кейбір жақтатарыңыздың  ұқсастығы бар адамдарды кездестіресіз.Соған  қарамастан нақ өзіңіздей адамның  бұрын және болашақтада қайталанбайтынына  сенімдісіз.Сондықтан, әр адамның қайталанбас, өзгеше  «Мен»-бейнесі бар. Әрқайсымыз «Мен» сөзін түрліше толықтырамыз «Мен кіммін деген сұраққа берген жауабыңыз Мен –тұжырымын »құрайды.

«Мен» тұжырымы бірнеше элементтерден жинақталған Соның бірі «Мен»-құрылымы Мен –құрылымы –бұл, біздің өз өмірімізді ұйымдастырудағы психикалық модел болып табылады.

1.Адамды белігілі бір  жынысы, күйші, скульптар т.б. өзіне  сай қызығушылығы бар жан ретінде  сезінеді.

3.Өз мұратына лайық  белгілі бір кәсіп иесі оқушы,  студент, аспирант, ізденуші, малшы,  кәсіпкер,мойындайды.

Мен-құрылымы әр адамда әртүрлі  болады. Ол негізінен сол адамның Мінез құру бағытына тікелей байланысты болып келеді. Мен бейнесі бір ситуациядан екенші бір, ситуацияға өзгеріп отырады.Мысалы жолдасымен беріліп ойнап отырады да, екінші біреумен әңгімелеседі.

Мен-бейнесі үнемі өзгеріс  үстінде болады және сол бір бейне  екі рет туындамайды және одан өзін айқын байқап отырады.Өз бойымыздағы  ерекшеліктерді, айырқша қасиеттер  жиынтығын яғни, өзімізді өзіміз бағалаймыз.Өзіміздегі «Менге »баға беріп сынаймызМіне, бұл да «Мен» тұжырымының элементтерінің біріне жатады. Мұны «Өзім сүйнетін нәтиже » деген атпен аламын.Адам өзіне өзінің берген бағасымен жектелмейді.Өзіне  өзінің берген бағасының қандай деңгейде екенін анықтап білу үшін, айналасындағы  адамдардың өзіне берген бағасымен  салыстырып көреді.Ол мына, схемадағыдай болып шығады.

Айналадағылардың бағасы	Өз бағамыз
		Жаспақ
		Мақтаншақ Бөспе
		Азамат

 

 

Адам өзінің өзгешілігі, мен  бағасының нақтылығын болжауға байланысты және дұрыс бағдар түзуге талаптанып, әрдайым салыстырмалы түрде, өзгерлердің  бағасына да бағынышты болады.Егер өзгенің өзіне берген бағасы дәл  кейін жатса «Азаматтық  келбетінің дұрыс қалыптасып келе жатқанын бабы қойлады.»

Психолог Б.С. Мерия өзіне-өзі  тең екенін білу анықтамасы деп есептейді.

Өзім сүйнетін нәтиже бойынша  өз ісі мен қылығына да баға береді.

Кемістігіне баға беріп, сәтсіздіктеріне  мән беріп, өзіне талдау жасайды.

Әрекет үстінде өзін әрдайым  бақылап одан қорытынжы шығаруға талпынып отырады.

Міне, бұның барлығы мен  –көрсеткіші болып есептелінеді. Мен –көрсеткішінде сіз өзіңізге тән даралық ерекшелігіңізді  хабарладыңыз Ол мен –адаммын, Мен-жоғарымын, Мен-көпшілмін

Топтық және әлеуметтік байланысқа орай «Мен мұсылманмын», Мен –Қазақстанпын  деген белгілейсіз.

Егер біз Батыс мәдениетінің психологиясына жүгіртер мүмкіндігін, өзіне дұрыс бағалай  білген адамды –ең өміршең, ең бай деп есептейді Осыған орай өзгені сүймес бұрын өзіңді сүй деген қағиданы қатты насихаттайды.

Батыс әдебиеті «Илиададан»  Гекльберр Финн ғажайыптарына дейінгі  адам ең алдыменөзінің күйшіне сүйену дерек деп түсіндіреді.

Мен –тұжырымы тек өзіне  сену өзіне баға беру мен сондай-ақ мен-мүмкіндігінде қарастырады. Мен-мүмкіндігінде  қарастырады. Мен-мүмкіндігінде адам арманым тұратын қамтиды. Хейзел Маркус «Мен –мүмкіндігі сан қырлы  деп көрсетеді».Мен-бақуаттымын  мен сүйіктімін, Мен толықпын, Мен  данышпанмын деген сияқты жақсы  шығындарға мен қосу яғни қара-қармы  сен –кедеймін.Мен-жұмыссыздан дағымыз  келмейтін қасиеттерді көрсетуімізге  тура келеді.Мен мүмкіндігі –біздің  негізгі мақсатымызбен қалай  өмір сүргіміз келетіндігін көрсететін талпысын көрсетіш.

Мен тұжырымының ең маңызды  элементтерінің бірі-өзін-өзі силау

Өзіне деген жақсы қатынаста  болу «Мен» - құрылымы мен «Мен» мүмкіндігіне жақсы әсер етеді.Өзін-өзі ашудың өзі екі түрлі жоғарғы және төменгі деңгейде болады деп көрсетеді. Кейт Даттон жоғары деңгейде –үнемі жақсы  эмоция ал төменгіде-нашар эмоцияларлар ал төменгіде-нашар эмоциялар да, мұңды күйде болу кездеседі.Өзін-өзі  терең силайтындар жаман көңіл-күйді  болғанның өзінде, өз көңіл-күйін  көтеретін жақсы жағдайларды тарихбарды еске түсіріп, уақытша тап болған келеңсіздіктерде өзін-өзі басқара алады.

Өзін-өзі силау өзінің сезімі, қабілетін, еске түсіру, ойлау  т.б. толық қамти отырып, таңбасын лайықты қалдырады.

Дегенмен мен индивидализмнің  терең қарастырған проблемасы дегенмен адамдағы мен бірнәрсеге тәуелді  екенін түйсінеді.От отбасы, туған туыс жора жолдасынан ұзақтаған индивид  әлеуметтік байланысты үзеді.Бұл оның кім екенін дәлелдеуге құқығынан  айырады.

Адамдардағы «Мен» көп  қырлы мен және ата-анам, мен және туған-туысым, мен және қызметкер, мен  және жолдас-жораңдар Сондықтанда олар бір біріне тәуелді және да ол сол  арқылы мен қасиетін айқындайды.Оның құндылығы –мен көлемінің кеңдігімен емес, оның үйлесімді бірлікте болып  бірін –бірі  бағалау, сүю, құрмет көрсетуінен көрінеді.Мына схемадан тәуелсіз және тәуелді мен –тұжырым көреміз.

Мен тұжырымы тәуелсіз және тәуелді

	тәуелсіз	Тәуелді
	Дербес ерекшелікпен мақсаттарды  анықтаудағы бірдеменің жеке болуы	Басқалармен байланыстылықты  анықтаудағы бердеменің қоғамдық болуы
Мәні	Мен –менің Жеке жетістігі пен  табысы	Біз-топтық мақсат пен ынтақтастық  біздің қоғамдық міндеттеріміз бен  өзара қатынас
Мақұлданбау	конформизм	эготизм
Көрнекі ұран	Өзіңе өзің сенімді бол	Бізде ешкем адал емес
Мен тұжырымын қуаттайтын мәдениет	Батыстың индивидуалистігі	Азияның ұжымдығы мен әлемнің  үшінші мемлекеттері

Мен сезімі біздің ойымыз бен  іс-әрекетімізді ұйымдастыруға көмек  береді.Өзімізге қатысты мәліметтерді біз жақсы өңдеп, есте сақтаймыз.Мен-тұжырымының  мен –құрылым элементі хабарларды өңдеуге басшылық жасаса «Өзім сүйенетін  нәтиже » өзін бағалай білуге үйретеді, ал мен –мүмкіндігі арманымыз  бен мұратымыз немесе өзіміз қорғатын нәрселерді дұрыс шешуге ықпал етеді.Өзін-өзі  силау өзінің құндылығын сезінуге көмек  беріп, ерекшеліктер мен қателікттерді  бағалауға көмек береді.

Адамдар өзінің мен –тұжырымымен ерекшеленеді. Ол тек мемлекет ерекшеленеді. Ол тек мемлекет  ішінде емес, өзге мемлекеттердің мәдениетіндегі түрліліктер байқалады.Тәуелсіз және өзара тәуелді бір-біріне қарама-қарсы мәдениет ерекшеліктерінен де әлеуметтік мінез-құлық өзгешелігін көруге болады.  

 

 

 Тұлғаның әлеуметтену  процесінің ең маңызды кезеңі сәбилік  шақ болса, бұл кезеңде өзінің әлеуметтік орнын іздеуге көмектесу. Оның негізгі тіректері:

1)өзінің «Мен» мәнін  түсіну; 

2)өзінің «Менін» жете  түсіну.     

 Өзінің «Менін» жете  түсіну мен мәнін түсінумен  олардың дербестігі, «Мен - образы»  қалыптасады.      

 Өзінің «Менін»  жете түсіну – 2-5 жас аралығында, сәбилік кезеңде жүзеге асады. Жүру, сөйлеу, ойлаудың дамуы, тану, еңбек, сурет салу т.б. күрделі іс-әрекеттерді меңгеру дағдыларымен көрінеді және оларды мектептің орта және жоғарғы балалық шағында өзінің «Менін» жете түсінуі негізгі кезеңі болады.         

Өзінің «Мен»  мәнін түсіну – бұл процесс орта балалық шақта пайда болады және өзіне баға беруі «өзге» адамның «Менін» салыстыру негізінде жүзеге асады. Осы процесс барысында жақсылық, жамандық, өмірдің мақсаты мен мәні, рухани-адамгершілік, дүниетанымдық ұстаным туралы түсініктері қалыптасады. Сондықтан, бұл процесс тұлғалық құндылықтық өзегінің қалыптасуы.   

 Әлеуметтену процесінде  анықталатындар: мазмұны, кеңдігі,  әлеуметтену механизмі, әлеуметтік  институттар, факторлар мен кезеңдері.    

 Әлеуметтену  мазмұны – тұлға әлеуметтік және мәдени «дәзір» ретінде нені ұсынады және әлеуметтену процесінде индивидтің қандай әлемді суреттеу, мақсаттары, стереотиптері, құндылықтары қалыптасуымен  мәнді.   

 Әлеуметтену мазмұнын  екі жақты анықтауға болады. Біріншісі,  барлық әлеуметтік құбылыстар: саяси  бағдарлар мен доктрина, көпшілік  ақпарат құралдары, мәдениет жиынтығы; екіншісі, индивидтің осының барлығына  қатынасы. Ал бұл қатынас тұлғаның  өзінің ерекшелігінен және сол  тап болған әлеуметтік ситуацияға  байланысты.  

 «Тұлғаның әлеуметтік  мазмұны мінезінен, әдет, еліктеуінен,  көзқарасының қалыптасуынан көруге  болады» - дейді Т.Шибутани.   

 Демократиялық мемлекетте әлеуметтену мәнін «Мен» жүзеге асыру, тұлғалық мүмкіндігі мен сол  мүмкіндіктерінің ашылуымен қорытындыланады.    

 Тоталитарлық мемлекетте  барлығы керісінше болады. Мұндай  жағдайда Э.Фроммның пікірінше,  әлеуметтенудің мынадай, тәсілдері:  мазохизм, садизм, деструкция, конформизм  мүмкін болады.      

Мазохизм – бағынуға талпыну, моральдық кемсіну. Садизм – басқа адамдарды өзіне жағдайына байланысты тәуелдендіру, олардың алдындағы өлшемсіз билігі мен қорыту арқылы үстемдігін құру.Деструкция - өзінің қауқарсыздығы арқсында айналадағы дүниені күйретумен көрінетін әлеуметтену тәсілі. Э.Фромм пікірінше, айналадағы дүниені күйрету, ол – қарсы тұрудағы жан кешті соңғы тәсілі.Конформизм - өзінің «Менін» қабылдамай, роботқа айналдыру.    

 Г.Маркузе тұжырымдамасы  бойынша, тоталитарлық қоғамдағы  қатал жағдайға байланысты «біртекті»  адам, «іштей бағытталған адам»  (автоматты бағдарланған тұлға,  автоматты конформды тұлға) қалыптасады.   

 «Біртекті» адамға  тән: ақиқатқа, мінездік және ағартушылық  стереотипке сын көзбен қарамау,  даралықтың жоқтығы, айлалы әрекетке  шалдығу, консерватизм, дүниедегі  көргенін бұрмалау(«Мен» үйлестіру,аса  тұтынушылық бағдарлылықты). Тұлға  әлеуметтік тәжірибені белгілі  бір механизмдер арқылы меңгереді.    

 Әлеуметтену  механизмі – толық тәжірибе арқылы тұлғаның рольдік тұжырым шеңберінде айналық «Мен» теориясы ашылады. Мұндай теория негізін американ әлеуметтік психологы Ч.Кулли салды. Ч.Кулли өзге тұлғалардай өзінің «Мен» айырмашылығын біртіндеп түсінуді зерттеуді мақсаты етіп қояды. Оның теориясындағы индивидтің әлеуметтенуінде шешуші рлльді алғашқы топтардағы (отбасы, балалар ұжымы, көрші қауым және т.б.) формалы емес, интимді, сенімді тұлғааралық қатынасты жатқызады. Мұнда ұжым мүшелерімен баланың тікелей және тығыз байланысы олардың санасында өзіндік психикалық реакцияны тудырады. Ч.Кулли баланың сана және өзіндік санасын қалытастыруда айналасын қоршаған алғашқы ұжымы – ата-анасы, достары, көршілері туралы пікірі мен түйсіктеріне ерекше мән береді.