Қазақ әдебиеті әдістемесінен дәріс

Бағдарламада берілген шетел әдебиетін оқыту

Жаңа  бағдарлама                        

 

5-сынып	А.С.Пушкин. «Балықшы мен балық» (3сағ.), Даниэл Дефо «Робинзон Крузо» (2сағ.), Ш.Айтматов (3сағ.).
6-сынып	«Манас» жыры (2сағ.), Джек Лондон «Мексика ұлы» (2сағ.)
7-сынып	Василий Шушкин «Шалдың өлімі»(2сағ.), шандор Петефин «Ұлт өлеңі» (1сағ.), Ғ.Тоқай (1сағ.)
8-сынып	Ә.Рудаки «өмір маған ақыл айтты» (1сағ.)О.Хайям «Рубаилар» (1сағ.) Р.Ғамзатов «Менің Дағыстаным» (1сағ.), Ш.Айтматов «Найман ана» (2сағ.)
9-сынып	Ш.Айтматов «Шынарым менің шырайлым» (3сағ.)Мақтұлұлы Фраги «Ақырзаман» (1 сағ.).

 

25 сурак

Батырлар жырын оқытудың әдістемесі. Батырлар жыры- ауыз әдебиетінің маңызды да күрделі жанры.Оның оқытудағы қиындығы- ұзықтығы, тілінің бүгінгі балалар үшін сонылығы,поэтикалық ерекшелігінде.Батырлар жрын оқыту 5-8сыныптарда арасында мұғалімге көп еңбек сіңіруді қажет етеді.Батырлар жырын оқытуда мұғалім мына мәселелерге көңіл бөлу керек.                                                    

Кіріспе жұмыстар.Батырлар жыры туралы алғашқы әдеби-теориялық ұғым беру.Батрлар жырындағы халық арманы,оның негізінде халық тарихының жататыны.                                                                                                        

Мазмұнын меңгертудегі жұмыстар.1.Жырдың сюжеттік –композициялық жоспарын жасап, оны балалардың көз аодына іліп қою.Тезистік жоспар жасау оқушылардың тез қабылдау қасиетін арттырады.2.Жырдың оқылу мәнерімен таныстыру.3.Жырды мәнерлеп оқу.Басты –басты эпизодтарға бөліп, ізінше мазмұндатып отыру.4.Жырды оқып біткен соң мазмұнын толық айтқызу.Ол үшін үйге тапсрма бергенде жауаптарының тезисін ,жоспарын жасатқызу.5.Оқушылар жауабын бір-біріне толықтырып отыру.6.Бір-біріне қоятын сұрақтарын әзірлету.7.Ұнаған жерлерін жатқа оқытқызу.  8.Жауаптарды да жырдан үзінді келтіріп айтқызу. Жырға әдеби талдау жасау.а)жырдың идеясын тақырыбын ашу.Оны мұғалім әңгімесі ,сұрақ-жауап арқылы жүзеге асыру.ә)жалпы жыр туралы ғалымдар,фольклористер пікірін бағаларын жазып, іліп қою.керегіне пайдалану.б) «Батрлар жыры-өнерімізде атты стенд жасауға болады.

 

ДДДДДДДДДДД

Драмалық шығармаларды оқыту.Драматургия – қазақ әдебиетінде  өткен ғасырдың  басында  әлеуметтік-қоғамдық факторлардың ықпалымен, ұлттық өнердің  тарихи дамуының  заңды жемісі  ретінде  туған жанр. Драмада шиеленіс көп. Оқиғасы жан-жақты, бірқалыпты өрбитін эпикалық сюжеттен, драмалық сюжеттің айырмасы мұнда тартыс қозғамалы, өткір болып келеді. Бұл жөнінде М.Әуезов: «Драматургиядағы конфликт мәселесі – пьесаның жанрлық белгісін көрсететін шешуші элементтердің бірі.  Тартыс – драм-ң негізгі компоненті. Драм-қ шығарманы нықтап, проза, поэзиядан бөлектеп тұратын шартты белгі жалғыз осы конфликт»,  деген еді. Драм.шығармада автор өз кейіпкерінің әрекетіне араласпайды, драма қатысушылары сюжетті өздері ұйымдастырады. Драмалық характер үнемі  жоғары эмоцияда, тартыста ашылады.

Драм.шығ-ң өзіндік ерекшелігі:А) әдебиеттің басқа жанрына қарағанда драм.шығ-ды оқытудың өзіндік ерекшелігі бар. Ол ерекшелік драмалық туындылардың  жанрлық  табиғатына  тікелей  байланысты болып келеді. «Пьеса-драма, комедия – әдебиеттің ең қиын формасы», - дейді, М.Горький. Себебі, әдебиеттің проза, лирика жанрларында айтылатын ой, кейіпкерлер іс-әрекеті, көрініс, сахна бірінші кезекте болады.  Драм.шығ-да  оқиғалар оқырман  көз алдына  жаңа өтіп жатқандай  әсер қалдыру керек. Күшті сюжет, өткір, шиеленісті тартыс, өмірдегі  қарама-қарсылықтар – драманың өзегі., негізгі арнасы. Драм.кейіпкерлердің өзіндік ерекшелігі  бұл жанрдың  өзіндік табиғатын дәл даралап  береді. Дидро: «Драмада адам өміріндегі ең маңызды, қнегелі дейтін, жұртқа қызықты жағдай ғана бейнелену керек», деген. Драмада  қаһарман  белгілі бір  мақсат үшін күреседі, сол себепті  оның  күші зорайып, іс-әрекет қимыл  арқылы көрінеді. Тағы да бір ерекшелік, қаһармандар іс-әрекеті әр жаққа шашырамай, бәрі бір жүйе, бір желі, бір арнада өрбіп, дамиды.

Драм.шығ-ды талдау  әдістемелері:Талдауды бастамас бұрын, балаларға өтілгелі отырған драмалық шығармаларды алдын ала оқыту керек. Балаларға оқу барысында  ақыл-кеңес,  бағыт-бағдар беру міндетті түрде жүзеге асырылады.  Ең негізгі, басты тартыстар, шиеленістерді  көрсететін акт, суреткерге ерекше  көңіл бөлінуге тиіс. Оны мұғалім үлестірме-нұсқау  арқылы жүзеге асырады.  Мысалы: Ғ.Мүсіреповтің «Қозы Көрпеш – Баян сұлу» трагедиясын оқу барысында  мынадай нұсқау ұсынуға болады:

• Трагедиядағы басты тартыстар, оқиғалар, соған назар аудар:

А) Қарабайлар өлімі, ескі әдет-салт, оған қарсы жастар сезімі, махаббаты.

Ә) Аяр, сұм Жантық әлемі. Оның ішкі есебі, Қарабайға да, Қодар, Қозы – Баянға да құрған  зұлым торы.

Б) Қара жүрек Қодар. Оның ақ махаббат  алдындағы кешірілмес күнәсы, Малдың, топастықтың, аяр азғырудың құрбаны болуы.

В) Қозы мен Баян, олардың ақ сезімі, махаббаты және дала жауыздығы.

Г) Күнікей мен Мақпал, олардың бойындағы  гуманизм,  дала тағдырына қарсы айбын үні.

Д) трагедияның зұлымдық пен жауыздық,  сараңдық, өшпес махаббатты дәріптейтін өр, асқақ,  салтанатты қасиетті үні.

Осындай үлестірме –тапсырмаларды  ұсына отырып, оқушыны ойландыртып, іздендәретін сұрақтар тиімді.

Қалай ойлайсыңдар, Қодардың Қозыны өлтіруінде тек өзі кінәлі ме, әлде Жантық  кінәсі одан асып түсіп жатыр ма?Трагедияда өзіңек не ұнады, не ұнамады? Ойыңды, пікіріңді дәлелді айтуға тырыс.

2.Талдауды драм.шығ-ды  күйтабақтан талдау, содан көрініс  көрсетуден бастаудың маңызы  зор.  Оқушылардың қызығушылығын  арттыру мақсатында дарманың  жазылу тарихы, оны ойнаған артистер  туралы әңгімелеу.

3. Мәнерлеп оқу, түсіндірмелі оқу, рөлге бөліп оқуға ерекше назар аударылады.

4. Талдау барысында  жиі-жиі оқушыларды  қозғау  салып,  олардың қиялы,  ойына ерік беріп отыру да драмманы оқытудың  тиімді жолдарының бірі.

5. Салыстыру сұрақтарын қою. Жыр мен драманың айырмашылығын ажырату.  Драмалық шығармалардың жанрлық ерекшеліктеріне тән заңдылықтармен таныстыру. Драмалық шығармалардың мәтінімен жүргізілетін жұмыс түрлері. Драмалық шығармаларға тікелей қатысты акт, көрініс, шегініс, монолог, диалог,, ремарка, т.б. әдеби-теориялық ұғымдар қызметі.Драмалық шығармалардың көркемдік ерекшеліктеріне талдау жасау жолдары. Драмалық образ, оның көркемдік бітіміне тән ерекшеліктерге назар аударту. Пьесаны сахналық қойылымға айналдырудағы драматург, режиссер, актер, суретші еңбегі.Драмалық қойылымдағы декорация, музыкалық көркемдеу, т.б. жұмыстардың пьеса мазмұнын күшейтудегі қызметі

 

4 сурак

ЖЖЖЖЖЖЖЖЖЖ

Жыраулар шығармашылығын оқыту. 17-18 ғасырлардағы поэзия – халқымыздың тарихын, тарихи тұлғаларымыздың өмірнамасын, ақын-жыраулар шығармашылығының өзіне тән ерекшелігін, құрылысы мен тіл көркемдігін қалыптастырған кезең болды. Бұл дәуір мұрасын зерттеу “Ертедегі әдебиет нұсқалары” (1967), “Алдаспан” (1970) жинақтарында көрініс бере бастады. Өз дәуірінде Ш.Әулиханов жыраулар жайлы маңызды пікірлер айтты. 19  ғасырдың 70 жылдарынан Қазан төңкерісіне дейінгі аралықта бірқатар жыраулар туралы (Қазтуған, Шалкиіз, Доспамбет, Шобан, Жиембет) әр түрлі мәліметтер белгілі бола бастады. Одан басқа ақын-жыраулардың қоғамдағы орны мен шығармашылығының ерекшеліктері жөнінде С.Сейфуллин, М.Әуезов, С.Мұқанов, Е.Ысмайылов, М.Мағауин т.б. ғалымдар зерттеулер жүргізді.

 Толғау әдебиетте өзіндік  ерекшеліктермен көрініп, көне дәуірлерде  туып қалыптасқан поэзиялық шығарма.

    Бұқар жыраудың  өмірі туралы айтқанда, оның өмір  сүрген ортасы ғана емес, зерттеушілер  Б.Кенжебаев пен М.Мағауин жырау  неліктен жас жасады, Қ.Мұхаметханұлы  жас жасады дегенді неге сүйеніп  айтқандары туралы мәлімет бере  кеткен жөн.

   Көтеш – ақындар  поэзиясының тұңғышы, ақпа ақын.

  Осылайша, жыраулар өмірі  туралы айта келіп, оның өмір  сүрген дәуірімен байланыстыра  айту керек.Толғауларының маңызын, дидкатикалық жақтарын ашу керек. Зерттелуі жайлы да мағлұмат  келтіре кеткен жөн.

7. Үй тапсырмалары бірнеше мақсатта беріледі:

А) сыныпта алған білімдерін бекіту;

Ә) сыныпта алған білімдерін қосымша материалдар арқылы байыту, молаайту.

Б) шығармашылық бағыттағы тапсырмалар арқылы қабілеті, дарыны, талантын дамыту, оған әсер ету;

В) алдын ала берілетін тапсырмалар арқылы оқушыларды жаңа сабаққа дайындау. (мысалы, М.Әуезовтің алғашқы әңгімелерін бастамас бұрын, алдын ала оның бірнеше шығармасын оқып келу тапсырылады).

Үй тапс.масының қандай түрі болмасын, мұғалім даралап оқыту принциптерін басшылыққа лауы тиіс.

   Үй тапсырмасын  беру оқылып жатқан тақырыптың  ауыр, жеңілдігіне де байл. Мұғалім  оған келетін уақытты мөлшерлейді, сондай-ақ басқа пәндердің тапсырмасын  да ескеріп отырған жөн.

  Үй тапсырмасын түсіндіріп  беру , үлгі, көмек көрсету оның  жемісті орындалуына үлкен әсер  етеді. Әсіресе, қабілеті “орташадан  төмен” оқушыға мұғалім үнемі  көмек көрсетіп, “көмек-нұсқау”  беріп отыруы керек. Мысалы, “Абай  жолы” эпопеясын оқу, әсіресе, кейіпкерлер  іс-әрекетін талдау- аса күрделі. Осы мәселеден  тіпті барлық  оқушыларға да көмек керек.

  Үй тапсырмаларының  түрлері:

1. Оқулық бойынша берілетін тапс.ларға мыналар жатады:

А) тақырып б-ша сұрақтарға жауап.

Ә) тақырыптарды оқу, мазмұндау;

Б) тақырыптың ең негізгі, түйінді дәнін бөліп ла білу;

В) тезис конспекті жасау.

Г) өз беттерімен тақырып материалдарына сұрақтар әзірлеу.

2. Көркем мәтін,көркем  туынды бойынша:

А) сюжеттік, композициялық жоспар жасау;

Ә) аннотация жазу.

Б) поэтикалық талдау жасау (көркем компоненттеріне)

В) жазушы тілі, стиліне талдау.

Г) кейіпкерлердің сөйлеу тілі, іс-әрекетінен мысалдар алу, оны жауаптарында,не шығарм.ларында пайдалану.

Д) негізгі оқиғаларды cұрыптап ала білу, сол б-ша мазмұнаду, не образдардың іс-әрекетін ашу;

3. Ғылыми еңбектер, қосымша  материалдар б-ша берілетін тапсырмалар:

А) конспект жасау;

Ә) дәйексөз алу;

Б) ең басты мәселелерін сұрыптап алу,

В) хабарламалар жасау;

Д) оқулық пікірі мен ғылыми пікірлерді салыстыру.

 

ЗЗЗЗЗЗЗЗЗЗЗЗЗЗ

Зерттеу әдісі.Әдебиетті оқытуда сөздік әдіс, көрнекілік әдіс,  түсіндірмелі-илюстраривтік  әдіс немесе репродуктивтік әдіс,  эвристикалық әдіс, зерттеу әдісі, мәтінді көркемдеу,  мәнерлеп оқу. Зерттеу әдісі. Берілетін білімнің  ғылымилығын арттыру, қосымша-мсатериалдармен байыту, оқушыларды іздендіру, өз беттерімен  проблеме шештіру мәселелерінде тиімді. Оқушылардың өздігінен ойлануы мен іскерлігін, өз беттерінше  қорытынды шығару дағдыларын жетілдіруде өте тиімді, пайдалы. Зерттеу әдісінің оқушылардың алдына жоғары дәрежедегі теориялық және практикалық зерттеу міндеттерін қоятыны. Оқушылардың әдеби материал жөнінде дерек жинау (тәжірибе, эксперимент, бақылау, кітаппен жұмыс, т.б.) және оны жүйелеу, жинақтау, теориялық талдау жасау қабілетінің зерттеу әдісін қолдану процесінде қалыптасып дамитыны. Бұл әдістің эвристикалық әдіспен сабақтастығы, айырмашылықтары. Зерттеу әдісінің сыныптағы әдебиет сабақтарында қолдана бермейтіндігі. Арнайы теориялық проблема төңірегіндегі жеке зерттеу жүргізуге лайықтылығы.

 

ҚҚҚҚҚҚҚҚҚҚ     КККККККК

9 сурак

Қазақ әдебиеті тереңдетіп оқыту мәселелері. Қазіргі таңда жоғарыда айтылып өткендей жаңа үлгідегі мектептер қанатын кең жаюда. Гуманитарлық тағыттағы лицей, гимназия әдебиетті тереңдетеп оқытатын мектеп сыныптар нәтижелі жұмыс істеуде. Ізденімпаз , шығармашылықпен еңбек ететін ұстаздар әдебиетті тереңдетіп оқытудың айналасында тәжірибелер жинақтауда. Дегенмен, осы мәселе әлі де көп ойлануды ізденуді талап етеді. 

Әдебиетті тереңдетіп оқытудың көкейкесті мәселелрі ретінде мыналарға көңіл бөлген жөн:

1.Оқылатын авторлар санына  әрі олардың қадау-қадау шығармаларына  кең жол ашу, көркем сөз иесінің  әлемін тұтастай қарастыру.

2.Тереңдетіп оқытудың  келесі бір белгісі – көркем  туындыны әдебиеттану ғылымы  тұрғысынан тереңдей талдау болып  табылады. Тереңдей талдауда мына  мәселелерге ерекше көңіл бөлген  жөн: көркем туынды негізінде  жатқан ой, авторлық көзқарасты, яғни көркем туынды негізінде  жатқан идеялық проблематиканы, сөз айшықтарын, тұжырымдап айтқанда  «сырты күміс іші алтын» түр  мазмұн бірлігін жанды бірлікте  талдау, көркем сөз иесінің стилі, әдісіне барлау жасау.

3.Тереңдете оқытудың тағы  бір мәселесі – тақырыпты қосымша  материалдармен ғылыми еңбектермен  байыту (яғни оқушыға берілетін  білім мазмұнын байыту.) Бұл жерде  де еске ұстайтын екі мәселе  бар:

А) мұғалім қосымша материалдар мен ғылыми еңбектерді тақырыпқа сай сұрыптап, қадау-қадау түйінділерін ғана алады.

Ә)ғылыми еңбектерді тұтастай оқытады.

4.Әдебиетті тереңдете  оқытудың тағы бір өнімді ұтымды  жолы    оқушылардың білім  білік дағдыларына қойылатын  талапты жетілдіру. Танымдық ізденуші  ғылыми сипаттағы тапсырмалар, өз  беттерімен жүргізетін әр түрлі  мақсат мазмұндағы жұмыс түрлері  балалардың білімін ғана тереңдетпейді, іскерлік дағдыларға да баулиды.

Көркем шығармамен жұмыс істеу кезеңдері

Сабақ және оның кезеңдері. Кіріспе сабақтар, ерекшеліктері. Сабақ процесінде алатын орны. Оны ұйымдастыруға қойылатын талаптар. Дұрыс ұйымдастырылуы мен бөлінетін уақыт мөлшері. Кіріспе сабақтарда шығарманың жанрына қатысты мәселелердің ескерілетіні. Жазушы өмірі мен шығармашылығына, шолу тақырыптарды, монографиялық тақырыптарды өтуге қатысты кіріспе сабақтар.                                                                            

 Көркем мәтінмен жұмыс  кезеңі. Кіріспе бөліммен сабақтастығы. Орталау сыныптарда мәнерлеп  оқу,  мазмұндау, салыстырмалы талдау  жұмыстары. Жоғары сыныптарда көркем  шығарманы оқып-үйренудің жан-жақты  талдау арқылы меңгерілетіні. Талдау  түрлері.