Қазақтың бас ақыны

         Жігіттік шағына шейін Абайдың барлық орысша оқуы үш-ақ айлық сабақпен бітеді. Әрине, ол білім кейінгі күндерге Абайға азық болды деп айтуға болмайды. Орысша жағынан іздену енді ғана молынан басталады...

         Абайға  жолығып, онымен дос болған  Михаэлистер ол күнде өздері  жеке бастары Россияда даңқы  шыққан кісілер болмаса да, Абай  сияқты кісілерге ала келген  жаңалық пікірлерімен қымбат болған өкілдер еді...

         Абайдың  толық жинағы 1858 жылы жазылған  екі өлеңнен басталады. Біріншісі – "Иузи-рәушан", екіншісі – "Фзули, Шамси". Бұлардан соң, 1864 жылы жазылған "Әліфби" өлеңі бар. Ақынның он үш жас пен он сегіз, он тоғыз жастар арасында тудырған шығармалары – осы...

         Жалғыз  бұл өлеңдер емес, Абайдың сол  жылдарда осы алуандас жазған  басқа өлеңдері де болса керек еді. Бірақ олардан із-дерек табылған жоқ.

         Абай  мұраларын зерттеушілердің кейбіреулері "Абай философиясы" деген  тақырыпты бөліп алып, тексеруді талап етеді. Абайды философ деп атап жүргендер де табылады. Анығында, бұл жөнде дұрыс түсінік керек. Шын мәнінде алғанда, Абай философ емес. Ғылымдық кең мағынасында Абай философ емес дейтұғынымыз, оның арнап жазған, философиялық жекеше терең толғаулы еңбектері, трактаты жоқ...

         ...Дана ақынның өз халқынан және жалпы адам баласының өнер-ой байлығынан алған үш үлкен салалы түп-төркіні барын байқаймыз.

         Мұның  біріншісі – қазақ халқының, есте жоқ ескі заманнан жиып, өсіріп келген өз даналығын халықтың ауызша әдебиет қоры, ақын Абай осы қордан көп нәр алып, сол арқылы өз өлеңін көп көркейтті. Екінші бір қол артқан қазынасы – арап, парсы, түрік тіліндегі шығыстың көркем классик поэзиясы.

         Үшінші  үлкен өнер, мол азық алған  зор саласы – орыс халқының  мәдениеті және сол арқылы  Европа мәдениеті. Осы соңғы  өріске құлаш созған Абай өз заманы үшін әрі жаңа тарих, жаңа дәуірдің басы, әрі кең майдан келешек еді...

         Абайдың  "Ғақлия" атанған қарасөзі барлық  құрылыс қалпымен, шебер, шешен  тілімен және өлеңдеріндегі ой  толғауының көпшілігін тереңдеп, еселеп, өсіріп жеткізумен біздің әдебиеттегі тағы бір соны, қызықты жаңалықтың бірі болған. Мұнда да сыншыл, ойшыл Абай көрінеді. Орыс әдебиетіндегі Лев Толстойдың кейбір толғау үлгілеріндей, бірақ қазақ халқының өз тіршілігіндегі күнделікті болмысынан туған аса бір алғыр, жүйрік, кейде шешен орамы мол бір әсер көрініп отырады.

         Барынша  тұтас ой ықыласымен ілгері, жарқын  заманға ұмтылғандықтан, Абай өз  халқының ой-санасы өсу тарихында  анық прогресс жолын бастаушы  болады. Өз заманының тарихтық, кертартпалық  бөгетінің бәрінен аттап өтіп, елі-жұртын дүниелік мәдениетке жеткізем деушінің ең алдыңғы бірі болды.

         Әрхам  жазбасында Абайдың туған айы-күні, дүниеге келген жері нақтылы  көрсетіліп жазылған: "Құнанбайдың ауылы Қасқабұлаққа келіп қонғаннан кейін. 1845 жылы ескіше 10 август күні Құнанбайдың екінші әйелі Ұлжан толғатып, бір ұл дүниеге келді. Құнанбайдың бұдан бұрын дүниеге келген, ер жетіп калған екі ұлы болыпты. Өзінің алғашқы бәйбішесі Күңкеден туған ұлының аты – Құдайберді. Ұлжанның тұңғыш ұлының атын Тәңірберді қойған. Мынау үшінші ұлының атын Ибраһим деп арапшалап қояды", – дейді.

         Сөйтіп, Әрхамның берген мағлұматы бойынша, Абайдың дүниеге келген жері – Қасқабұлақ, қазіргі Мұхтар Әуезов атындағы совхоздың орталығы, туған күні ескіше 10 август (тамыз) жаңаша – тамыздың 23-і болады.

         Абай  – ұлы ақын, Абай – дара. Абай – ұлы ойшыл, Абай – дана.

         Иә, Абай – ұлы ақын, Абай – дара дегенде оның поэзиясына әдеби, музыкалық бүкіл шығармашылық мұрасына тән жаңашылдықты айтамыз. Абай – ұлы ойшыл, Абай – дана дегенде де оның үлкен философиялық ой толғаған жеке туындыларын есепке алумен шектелмей, қоғамдық өмірдің сан-алуан салаларына қатысты дүние-болмыс, заман ағымы, халық тағдыры туралы аса маңызды ой-пікірлерін тұтас алып, замандастары мен кейінгі ұрпақтарының ой-санасын жаңа белеске көтерген зор мәнін ескере отырып айтамыз. Оның жаңашылдығы мәдениеттегі, әдебиеттегі, қоғамдық ой-санадағы дәстүр мен жаңашылдықтың жалғасатынын танытады. Ол ақын поэзиясының, әдеби мұрасының халықтық сипатынан туындайды. Абайдың озық ойшылдығы – халық даналығының биік көрінісі. Абай туған халқының арман-мүддесін де, жалпы адамзаттық мұраттарын да терең түсіне алды. Оның көршілес, жақын елдермен жанасып, дүние жүзінің озық әдебиеті мен мәдениетіне қол артуға ұмтылғаны да дәуір талабын аңғара білгендігінен. Сондықтан да Абай өткен тарихымыз ғана емес, бүгінгі асыл мұрамыз және алдағы мақсат-мұратымызды айқындап бере алатын келешегіміз. Абай – бүгін де жастардың ақылгөйі, ұлы ұстазы, жақсылардың жанашыры. Абай десек, Абай туралы ой толғасақ, бүгін біз елдің елдігін, егемендігін, берекелі болуын қоса ойлаймыз.

         Абай  поэзиясы казақ әдебиетіндегі  мүлде жаңа құбылыс, жаңа кезең болғанын айта отырып, ақынның шығармашылық өнерінің негізгі тірегі, сарқылмас қайнар көзі – халық поэзиясы, жүздеген жырау, жыршы, ақындарды туғызған халықтың сан ғасырлық бай әдеби мұрасы дейміз. Халық поэзиясымен терең тамырластығы Абайдың ақындық тұлғасына ана сүтімен біткен қасиеті ұлттық, даралық сипат бергені даусыз. Сонымен қатар ол алғаш ақындыққа бой ұрған кезінен бастап шығыс ақындарының өлең-жырларын көп зерттеп, кейінірек өнерде тың, жаңа өріс іздеген тұсында орыс классиктерінің (еуропа ақындарының да) шығармаларынан мол әсер алғаны талассыз.

         Абайдың  алдындағы ақындардан Бұқар, Дулат,  Шортанбай, Мұрат, Махамбетті  айрықша бөліп айтуға да болар еді. Сонда Бұқарды тамыры ерте дәуірден тартылатын, исі қазақ жыраулық поэзиясының ең көрнекті өкілі, насихат, ғибрат түріндегі толғау, терме жырлардың асқан шебері деуімізге болады. Ал Дулат, Шортанбай, Мұратты Абайға жақын, тікелей жалғас заманның, сол замандағы қоғам өмірінің күрделі қайшылықтарын айқын көре білген, әлеуметтік мәселелерді терең толғаған ақындар ретінде атаймыз.

         Абай  шығармаларында алдымен мейлінше  мол, әр қырынан көрінетін, әрине, ақынның өз бейнесі, өз тұлғасы. Лирик ақын қоғам өмірінің шындығын өз көңіл-күйін білдіру арқылы, өз сезім толғаныстары, ой-толғамдары арқылы танытады.

         1886 жылы жазылған "Қартайдық, қайғы  ойладық, ұйқы сергек", соған  іле "Қартайдық, қайрат қайтты, ұлғайды арман", "Көңілім қалды  достан да, дұшпаннан да" өлеңдерінде  Абай замана жайын толғай, әр топ өкілдері, әр алуан адам мінезі, іс-әрекетіне көз жібереді. Бұл өлеңдер алдымен ақын ойының тереңдігімен, еркін төгіліп отыратын оралымдығымен, қоғамдық өмір құбылыстарының мәнін ашып, айқын бағалап, талдап беруімен тартымды. Және бір назар саларлық жай – Абай "Қартайдық, қайғы ойладық" деген сияқты өзінің қамыққан, қажығандай көңіл-күйін осы өлеңдердің бастапқы жолдарында ғана айтады. Осылай барып, ішкі сырын ақтаратын рай көрсетеді де, одан әрі бірыңғай айналадағы өмір, әртүрлі адамдардың жағымсыз іс-әрекеттері, қарекет-мінездері туралы айтуға ойысады. Ақынның өзі өмір сүрген ортаны, тағдырдың талқысына түсіп, шырқы бұзылған халықтың, ел-жұрттың бейнесін асқан көркемдік шеберлікпен суреттейтінін "Қалың елім, қазағым, қайран жұртым" өлеңінде айқын аңғарамыз. Осы өлеңде, домбыра сазындағы алғашқы құлақ күйіндей болып, жүрек толқытатындай жылы леп беретін "қазағым", "елім", "қайран жұртым" деген ақын туған халқы үшін жаны ашып, елжіреп отырғанын көрсететін сөздер онан кейінгі айтылғанның бәріне басқаша мағына, өзгеше реңк дарытады. Дәл осындай терең толғаныстан шыққан сыншылдыққа толы өлеңде мұндай сезім жылылығы кездесе бермейді. Сондықтан да елдің күйзелген жағдайын аңдататын:

Ұстарасыз аузыңа түсті мұртың,

 Жақсы менен жаманды  айырмадың. 

 Бірі май, бірі қан боп енді екі ұртың, –

деген сипаттаулар жалпақ жұрт туралы айтылса да, артық айтылғандай  сезілмейді. Ондай сөздерді де, немесе:

Бет бергенде шырайың сондай жақсы,

 Қайдан ғана бұзылды  сартша сыртың, – 

дегенді де барлық адамға, сол  кездегі қазақ атаулыға түгел  бірдей қатысты көрмей, нысаналы жеріне барып тиетін сөз деп түсінгендейміз. Қажет деген жерінде ақын сөз тигізетін адамдар тобын саралап, бөліп айтады. Мысалы, "ұқпайсың өз сөзіңнен басқа сөзді" дегені өңкей қырт, мылжың адамдарға қатысты болса, "Бас-басына би болған өңкей қиқым" дегені елдің сиқын бұзып жүрген, қолындағы күші азайған ұлыққа, мансабы жоғары шенеунікке бағынышты болыстарға қатысты.

         Абай  поэзиясындағы бірнеше өзекті, маңызды  тақырыптар түйісіп, шоғырланып келетін өлең – "Сегіз аяқ". Осы өлеңінде ақын елдің берекесін кетіріп, көзін аштырмай отырған бір-бірімен дауласу, қастасу, домалақ арыз беру секілді жаман әдеттер екенін нақтылап көрсетеді.

         Елді  бірлікке, татулыққа шақыру –  өлеңнің ең бір күшті сарыны.

Біріңді, қазақ, бірің дос

 Көрмесең, істің бәрі бос, –

деген үлкен қоғамдық мәні бар терең мағыналы түйінді ойын ақын ерекше тебіреніспен айтады.

         Ғылым-білімді  уағыздаған ағартушы ақын ақылды, білімді адамды аса жоғары бағалауы қандай. Не нәрсеге болсын ақыл – таразы ("ақыл-мизан, өлшеу қыл"), дүниенің сырын танып-білуге ақылдың мүмкіндігі шексіз мол деп санайды.

         Абай  ақыл туралы айтқанда ақылдылық,  естілік деген ұғыммен, ақылмен  танып-түсіну кабілетін білдіретін  ұғымды ажыратып, оларды екі нәрсе  деп қарайды. "Әуелде бір суық мұз – ақыл зерек" дегенде Абай ақылды осы соңғы мағынасында алған. Философиялық тұрғыдан келіп ой мен сезімді бір-біріне қарама-қарсы мағынадағы екі ұғым деп қараған Абай, "суық ақыл" мен "ыстық жүрек" (ыстық сезім) бір-бірін толықтырады деп санайды. Осы екеуіне қайрат, жігер қосылса ғана, адамның қасиеті кемеліне келеді деп есептейді.

         Абай  поэзиясының танымдық, тәрбиелік  мәнін терең түсініп, оны адам мінезін, заманды түзетудің күшті құралы деп қарағанын көптеген өлеңдерінен, әсіресе, сөз өнері, ән-күй туралы ой-толғамдарын арнайы баяндайтын "Мен жазбаймын өлеңді ермек үшін", "Өлең – сөздің патшасы, сөз сарасы", "Біреудің кісісі өлсе қаралы – ол", "Көңіл құсы құйқылжыр шар тарапқа", "Құлақтан кіріп бойды алар", "Өзгеге көңілім тоярсың" секілді шығармаларынан толық байқаймыз. Ұлы ақын өлеңді, поэзиялық шығарманы кім қалай қабылдайтынына, яғни тыңдаушыларға үлкен мән береді. Сөзді түсінетін, зейіні жетіп ұғатын, содан өзіне сабақ алатын адамдар болса ғана, оның ықпал-әсері күшті болатынын естен шығармайды.

         Абайға  дейінгі қазақ ақын-жыршылары  шығыс халықтарының аңыз-ертегілерін,  дастандарын қызықтап, ел арасына  жыр ғып таратып келсе, енді  орыс әдебиетін оқып, үйренуге, орыс  ақын--жазушыларының шығармаларын насихаттауға көңіл бөле бастады. Әрине, шығыс халықтарының әдеби нұсқаларына кұштарлық та көбеймесе азайған жоқ. Абайдың поэмаларына негізінен шығыс сарындары арқау болғаны белгілі. Шығыс әдебиетінен келген сюжеттер көптен таныс үйреншікті дүние секілді болса, орыс әдебиеті, поэзиясы мүлде жаңа құбылыс еді. Орыс классиктерінің шығармалары қазақ даласында озат адамгершілік идеялардың жаршысы бола алатыны Абай назарынан тыс қалмағаны анық. Орыс әдебиетінен оқығаны қаншалық көп болса да, ол поэзиялық шығармаларды аударуға келгенде үлкен талғампаздықпен қарап, Пушкин, Лермонтов, Крылов секілді ақындардың кейбір өлеңін ғана іріктеп алады.

         Абайдың  аудармалары жайлы сөз қозғағанда, оларды саралап, жіктеп, орыс классиктерінен  аударма және белгілі шығарманың  сарынымен жазылған төл шығарма  деп екі топқа бөліп қарастыру қажет. Өйткені аударма деп аталып, аударма саналып жүрген бірталай өлеңдері, әрине, осы сөздің бүгінгі қалыптасқан, қолданылып жүрген тура мағынасындағы аударма емес. Олар – не бір белгілі шығармамен сарындас келетін, жарыса жазылған, көп дегенде жартылай тәржімаланған, түгелдей алғанда өзіндік төл тума шығармалар.

         Абай  қарасөздерінде әңгіме-сұхбат жанрының  өзіндік өзгешелігін толық пайдаланып, адал еңбек ету, егін салу, саудамен  айналысу, өнер үйрену, білім-ғылымды игеру, қоғамдағы әртүрлі топтардың қылып жүрген адамгершілік, имандылық секілді бірталай көкейкесті әлеуметтік мәселелерді кеңінен толғайды, үлкен көрегендікпен көптеген құнды пікірлер түйеді. Егін салу, сауда істеу, өнер, ғылым іздеу қажеттігін елдің өмір-тұрмыс жағдайына, негізгі қарекетіне, күнделікті атқаратын істеріне байланыстыра айтады, халықтың өмірін, әртүрлі топтың өкілдерінің мінез-құлқын, ой-ниетін нақтылы, жан-жақты талдай отырып сөз етеді. Болыс сайлау мәселесін сөз қылғанда да сол кездегі нақтылы қоғамдық жағдайды, елдің әдет-ғұрпын, ұғым-түсінігін толық ескеріп отырады. Абайдың қарасөздері қазақ әдебиетінде көсемсөз, көркем прозаның қалыптасып дамуына соны із салған елеулі жаңалық еді.

         Абайдың  шығармаларында ойшылдық пен  суреткерлік ажырамас бірлік  тауып, аса маңызды, азаматтық,  халықтық мәселелерді терең толғайтын  жаңа сапалы поэзияның тууына негіз болды. Қазақ әдебиеті шынайы жазба әдебиет үлгісіндегі нағыз лириканың жаңа түрлерімен молықты және осының өзі Абайдың ұлттық поэзиямыздағы ой-сезім жүйесін шексіз байытып, сөздің мағыналық, суреттілік қуатын арттыруына, тіл ұстартуына зор мүмкіншілік туғызып, бұл салада ақынның жаңалық табуына ақ жол ашты.

         Кейінгі  кездерде Абайды әр қырынан танып-түсінуге себі тиерліктей құнды пікірлер айтылып жүргені құптарлық демекпіз. Сонымен қатар ара-кідік артық-кем айтылғандары да бой көрсетіп калады. Абайды әлемдік кеңістікке шығарудың жөні осы деп оны әркіммен (олар қанша мықты болса да) оп-оңай жақындастыруға бейім тұрушылық орынды дей алмаймыз. Өйткені жекелеген ой-пікір, сөздер мен сөз тіркесінің ұқсастығы деген кімнен де болсын табылады. Өзгеден өнеге алуда әр ақында, ойшыл адамда бола береді. Бірақ басқадан ықпал, әсер алып ешкім де ұлы ақын, дана ойшыл бола алмайтынын естен шығармаған жөн.

         Абайдың  нағыз дана және дара екенін асқан көрегендікпен тани білген Ахмет Байтұрсыновтың "Абайды қазақ баласы тегіс танып, тегіс білуі керек" дегенін де еске алған артық болмас. Бұл осы ғасырдың бас кезінде айтылған, алайда бүгін де мәнін жойған жоқ. Қанша жемістеріміз бен жетістіктеріміз бар десек те, қазіргі жастардың жайын ойласақ, жетпей жатқаны да аз емес. Абай сөздерін тек ақындық өнерге, әдебиетке құштар жастар ғана емес, жас буын өкілдері тегіс білуі керек екенін атап айтсақ, Ахаң айтқан осы ойды үнемі есте тұту кажеттігі айқындала түседі.