Филология ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертацияның

Бұл туралы профессор  Е.Жанпейісов: «Ұрын бару // ұрын келу деген тіркестердегі ұрын сөзі түркологияда, негізінен, «ұрлану, ұрланып бару» мағынасымен байланыстырылатынын, бірақ ұрын сөзінің «ұрланып келу» мағынасы Б.Базылхан сөздігінде қарастырылмағанын, ал қырғыз тілінде баш урун тіркесіндегі урун сөзі «бас ию, қалыңдықтың ата-анасының алдында тағзым ету» (қалыңдық үйіне құда түсіп келгеннен кейін) мағынасын беретінін атап көрсетеді [ЮСЛ: 807]. Е.Жанпейісовтың пікірінше, осы урун бару мен баш урун тіркестеріндегі урун сөзі омонимдес, урум сөзінің мағынасы «ұрпақ» және «Абай жолы» эпопеясы негізінде «ұрын келу» (ұрын бару / ұрын кету / ұрын жіберу) ғұрпы күйеудің қыз аулына ұрланып емес, керісінше, жұрттың көзінше, салтанатты түрде келуін білдіреді [2, 86-87]. М.Рясянен, Г.Вамбери, В.Банг еңбектеріне сүйеніп, Э.В.Севортян уркачы «ұрғашы, әйел», урлуқ «ұрық, ұрпақ» уру «туыс, ру», урым-путақ «ұрпақ», урууғ «тайпа, ру, буын», урғуқ «күшік», uraγ «ұрық», uruk «өскін / ағаштың түбірі», оруқ вĕр / сал «күйеуге беру» дегендердегі ур ~ үр түбірі «тұқым, ұрық, туу, ұрпақ әкелу, тұқым беру, өнім, ұрпақ» дегенді білдіретінін айтады [ЭСТЯ: 603-606]. Академик Ә.Қайдар ур ~ үр ~ өр түбірінен тараған ұран, ұрағат, ұру, ұрпақ, ұрық, үрім, өрен сөздерінің жасалғанын көрсеткен [3, 294-296]. Біздіңше, урун сөзінің шығу төркіні «ру» мағынасын білдіретін урук ~ уру ~ ру деген сөз. Яғни ұрын бару деген тіркес «ру, туыс болу» деген мағынаны білдіреді деп жорамалдаймыз. 

Әуелгі сөзім беташар, Тауып айтсам жарасар. Жаңа келген жас  келін, Үлкенді көріп аласар (Беташар).

Беташар. Беташардың алдында және соңында жасалатын рәсімдерді ескерсек, оның төркіні сонау Тәңірлік сенімдермен сабақтасып жатқанын көреміз. Мұнда қыз бала өз ұясынан шығып, басқа шаңыраққа келіп қонып, өміріндегі бір дәурені өтіп, енді жаңа кезеңге аттағалы тұрған тұлға ретінде байқалады. Бет ашу функциясын алғаш атқарушылар ақындар. Көне таным бойынша, ақын рулар арасында дәнекер қызметін, киелерді жарастыру қызметін атқарған. Демек, олар жоғарғы дүние мен адамдар дүниесінің байланысшы көпірі.

Бет жабу тірілерге тән жоралғы емес. Өлі адамның ғана беті жабылады. Бұл рәсім басқа халықтардың фольклорынан да берік орын алған. Сондай көне жұрттың бірі – Америка үндістері. Сонымен, келіннің бетін жабу жасанды өлімнің ишарасы. Қанша ғасыр беделінде елеп, екшеп, күнделікті тұрмыс-тіршілігіне қолдану арқылы, осы ырымның түбінде тылсым негіз барына әбден сенгеннен кейін ғана оны тұтынған деп ойлауға болады [4, 9].

Көр шымылдық көтерші, көрсін  әкем, Көзінің  жасын көл қылып төксін әкем. Көзінің  жасын көл етіп төге салып, «Міндетімнен құтылдым», - десін әкем, – дейтін сыңсудағы көр шымылдық осы жоралғының айғағы іспеттес. Қазақ жасанды өлім арқылы тазартылған келіннің қадамы құт әкеледі деп сенген. Салт бойынша, қыз өз әулетінде өліп, жаңа елінде басқа сапада қайта тірілуі тиіс. Өйткені әрбір ру – жеке космос, әлем. Демек, келін бір космос-дүниеде өліп, тазарып, келесі космос-дүниеде тірілуі керек. Міне, біз сөз етіп отырған бет ашу салты сол қайта тірілту процесін символдайтын рәсімдік көрініс. Беташардағы сәлем салу реті әруақтар дүниесі мен тірілерді келінмен таныстыру мақсатында айтылады.

Есіктің алды ошаған, Ұстатпайды қашаған. Жат елге кетіп барамын, Жібермеші босағам» (Сыңсу). Сыңсу – ұзатылатын қыздың туып-өскен жерімен, ауыл-аймақ, ағайын-туыстарымен, ата-ана, апа-жеңгелерімен, қала берді құрбы-құрдастарымен арыздасып, қоштасып, танысуы. «Қазақтың сыңсуын башқұрлар – сеңләу, татарлар – чеңләу, кейде қыз жылату дейді.

Сыңсу сөзінің түбірі сық – түркі тілдеріне ортақ көне түбір. Мысалы, Махмұт Қашқаридың сөздігінде ol anь sьxtatь // ol anь yьglattь – ол оны жылатты [МҚ ІІ: 232, 235], қазіргі хакас тілінде ылғахчы // сыхтахчы – жылаңқы, ылғаааны // сыхааны // сыыт – жылау, ылғапчатқан // сыхтапчатқан – жылаушы, алтай тілінде сыт // сыыт // сығыт // сықта – жылау, еңіреу т.б. [ҚТҚЭС: 179]. 

Көне түркі жазба ескерткіштерінде йығла, сығта сөздері «жылау, еңіреу» мағыналарына ие болған. Сықта сөзі қазіргі кезде ұйғыр, алтай, телеуіт, сағай, чулым, шор т.б. түркі тілдерінде жиі айтылып, мағынасы «жылау, еңіреу» қалпында сақталған.  Сөйтіп сығ сөзі < сы < сың қалпына жетіп, оған етістік тудыратын –сы  және тұйық етістіктің –у жұрнағы қосылып, сыңсу сөзі жасалған. Сыңсу мен жоқтаудың ұқсас сипаттары қазақтың отбасылық ғұрыптарының ерекшелігін, халықтың дүниетанымынан хабар береді.

Халық шығармашылығында табалдырық – босаға – маңдайша – бүтіннің орнына жүретін есіктің бөлшектері. Оның ішінде көбірек қолданылатыны – босаға. Ғұрыптық дүниетанымнан фольклорға ауысқан бұл ұғым отбасылық ғұрып поэзиясында, әсіресе, қыздың қоштасуында тұрақты формулаға айналған. Босаға – екі дүниенің шегі, кез келген дүниенің кіріп-шығатын есігі, әр нәрсенің аузы деген ауыспалы ұғымға көшкен.   Жалпы есік пен босаға сыртқы әлемнен қорғаныш, ішкі берекелік пен тыныштықты сақтаушы ретінде танылады. Жын-шайтаннан, ішкі әлемді сыртқы әлемнен, өзін өзгеден сақтар қорғауыш қызметін атқарар босағаға байланысты түрлі тыйымдар бар екені де белгілі. Босаға сөзі қазақ тілінде бірнеше мағынада қолданылады: 1) есіктің жақтауы; 2) үйдің төрге қарама-қарсы есік жағы; 3) ауыс мағынада үй, отбасы, табалдырық [ҚТТС  ІІ: 381].

Қыздың «босаға аттау» рәсімінде үлкен дәстүрлік сыр  жатады. Күйеу ұрын бару, жасау, қалың беру тағы басқа рәсімдерді бастан кешіреді. Қыз соның бәрінен сүрінбей өтіп, ақ босағаны аттайды. Ақ босағаны аттауды «киелі» деп көреді. Сондай-ақ, босаға майлау ырымы да бар. Жастар жеке отау құрғанда немесе біреу жаңа үй алғанда, жақын-жуықтары келіп, жаңа үй босағасына май жағады. Бұл осы үй «берекелі, майдай жұғымды болсын» деген ұғымды білдіреді. Сонымен, босаға атауының мифтік, символдық мағыналары – «ішкі кеңістік пен сыртқы кеңістікті», «ішкі шеңбер мен сыртқы шеңберді», «ішкі әлем мен сыртқы әлемді» бөліп жатқан шегара.

Алтаистикада босаға сөзінің этимологиясы жайында қалыптасқан мынадай пікірлер бар.  Г.Рамстедтің пікірінше, босаға атауының түбірі – бас. Яғни босаға мен басқыш атауларын байланыстыра отырып, моңғ: bas+u< basu «ренжіту, ұрысу, төмендету» және татарша basqic (баспалдақ) сөздерін салыстырады. Ал, Егоров босаға атауының моңғол тіліне қатысты екенін қолдайтын пікірлер ұсынады. Босаға сөзінің моңғол тіліндегі нұсқасы – босго.

Киіз үйге қатысты  лексиканы зерттеген Ока Ардақ  түркологтардың босаға төңірегіндегі пікірлерін сараптай отырып, босаға сөзінің этимологиясы әлі анық емес деген пікір айтады.  «Қазақтар түсінігінде босаға – есіктің екі жағындағы жақтауы. Моңғол тілінде босгох – тік тұрғызу дегенге нұсқайды. Сөз түбірі босо, осыған қазақ тіліне тән –ға жұрнағы қосылып, босаға сөзі пайда болған», -   дейді Ә.Нұрмағамбетов [5, 23].  Егер маңдайша мен табалдырықты ұстап тұратын ағаштың көлбеп жатпай, тік қалпында тұруын ескерсек, бұл болжамның дұрыс екеніне көз жеткізуге болады.

Жылда-жылда  боғжама Бояушы едім, жар-жар-ау, Бір  міндеттен құтылдым, Десін шешең, жар-жар-ау (жар-жар).   

Осы жар-жардағы боғжама сөзі «қыз жасауы салынатын тең» деген мағынаны білдіреді. Э.Севортян боғжама сөзін көне түркілік боғ сөзінен өрбітіп, оған -а және -мақ жүрнақтарының қосылуымен жасалған «байлау» мағыналы етістік екенін көрсетеді. Көне түркі ескерткіштерінде ба/бағ; бағла / байлау. В.В.Радлов бокша [Кir] мъшокъ, которого женщины кладуть себъ на съдло – дейді [РСл ІҮ: 1647]. Боғу – түйін, буын [РСл], қазақ, қарақалпақ, башқұрт, өзбек сияқты тілдерде бау, боғ «байлам, егінді, пішенді баулап байлау» дегенді білдіреді. Ал Л.З.Будагов сөздігінде: Боқша – сверток для платья (род шерстяного чемодана) деп сипатталады [БСл І: 455]. Парсыша-қазақша сөздікте жаме – киім [ПҚжҚПС, 220]. Академик Ә.Қайдаров бұл сөздің І компонентін монғол тіліндегі «қоржын» мағынасын білдіретін богц сөзімен байланыстырады, ал екінші компонентін парсы тілінің «киім-кешек» мағынасын білдіретін жама сөзімен байланыстырып, «қыз жасауы» деген мағынаны білдіреді» дейді [6, 117].  Сонымен бірге моңғол тілінде бог сөзімен түбірлес «Қалың мал, яғни күйеу жағынан қыз жағына беруге келіскен мал», «дүние» мағынасын білдіретін богт сөзі де кездеседі. М.Жүсіптің тілдік мұрасын зерттеген А.Тұрышев былай дейді: «Боқ+жайма екі сөздің қосындысынан жасалған сөз сияқты» [7, 94]. Деректер негізінде «түйін» мағынасын білдіретін боғу, «қоржын» мағынасындағы богц, «қалың мал» мағынасын білдіретін богт, «түйіншек, пакет» мағынасындағы боқша, «қыз жасауы» мағынасын білдіретін богажама сөздері – бәрі бог түбірінен пайда болған деп айтуға болады. Сонымен, үйлену, қыз ұзату ғұрыптарына байланысты өлеңдерде осы қарастырылғандар тәрізді идиоэтникалық бірліктер бірқыдыру. Олар диссертацияда толығырақ талданды. Этнографиялық, мифоғұрыптық деректер арқылы сакральды мазмұнды сөздердің астарлы мағыналары онда жан-жақты зерттелді.

1.2 Өлік  жөнелту ғұрыптары лексикасы. Көне заманнан қалған көп кәде, ғұрыптың бірі – өлік жөнелту ғұрпы. Осы саладағы өлеңдерге мыналар жатады: арыздасу, жылау, жоқтау, естірту, көңіл айту. Аталған тараушада жоқтау, дауыс шығару, тұл, ат тұлдау, жесір, қырқын беру, ақ жуып, арулап қою, оң жаққа салу, аруақ т.б. лексемалардың этномәдени мазмұны сипатталған.

Мысалы: Мінген бір атың кер ме екен, аяулым, Кекілден аққан тер ме екен, жайсаңым, Ащы бір даусым шығарсам, жан ботам, «Жан анам даусы» дер ме екен, жан ботам? (Дауыс шығару)

Дауыс салу немесе дауыс шығару үш мезгіл айтылады, ол жылауға кіріспе сияқты. Ертеде ер адамдар үйге тақап қалғанда дауыс шығарып жүгіретін болған немесе атының басын қоя берген. Оны естіген үйде отырған әйелдер одан сайын дауыстарын көтере түседі. Кей жерлерде дауыс шығаруды үйге тақап қалғанда туыстары, сондай-ақ ер адамдар орындайды

Л.Будагов сөздігінде ол екі түрлі мағынада кездеседі: «қырғызша дауус (тауш) «дауыс, әйелдің қайтыс болған адамға жылауы» [БСл І: 551]. Қарақалпақ тілінде де осы мағынада жұмсалады, тек шығар етістігімен қатар жұмсалады: а) «айғай шығару; б) «жоқтау, қайтыс болған адамға қатты дауыс шығарып жылау [КкРС: 161]. Дауыс сөзі түрік тілінде де осындай мағына береді: daüssila «отанды аңсу, сағыныш», daüssilaya tutulmak «сағыныш» [ТурРС: 210].

Ақ  жуып, арулап көмді (қойды, аттандырды) – өлікті ардақтап, қастерлеп шығарып салды. Баба дәстүр, ата салтымыздың қайсыбірін алсақ, тереңіне бойласақ, сан ғасырлық халық танымының жемісі екенін зерделейміз. Адамды арулап жуып, ақыретке, ақ кебінге орайтындығын, өлген адамның бетіне ақ жабатындығы анықтың ғайып болатындығын, бардың жоғалуын, ақ түспен жабатындығын бейнелеу арқылы ата-бабамыз оның күрделі, құрандылығын, тіптен өмірде жоқтығын да сезіне білген сияқты. Шәкәрім қажы жазған қой: адам жоқтан пайда болады да, ақырында жоққа айналады, адам өмірі екі жоқтың арасы деп.

Шариғат бойынша  өлікті арулап жуып, жаназасын оқып көмгеннен кейін оның көйлек-көншектері және басқа киім-кешектері әдетте мүсәпір адамдарға беріледі. Тілімізде  сирек кездесетін бұл сөз (арулау) кейбір түркі тілдерінде (алтай, сары ұйғыр, хакас, татар т.б.) арула // арығла тұлғасында кездеседі де, «тазалау, жуу, жуыну» мағынасында қолданылады. В.Радловта: «арула – тазалау». Арулау сөзінің түбірі – ару//арығ. Ару сөзі тілімізде әдетте «әдемі, сұлу» деген мағынада жұмсалады. Бірақ аруана деген тіркесте бұл сөз «ардақты», «қасиетті» мағынасында жұмсалады [8, 43]. Демек, ақ жуып, арулап көму деген тіркес «тазалап жуындыру, кіршіксіз пәк қалпына келтіру».

Шымылдық  құрдым оң жақтан, Шыбыным ұшты сол  жақтан. Әкем малға бергенше, Алсын да құдай оң жақтан (сыңсу).

Оң  жаққа салу. Қазақта кісі қайтыс болған соң киіз үйдің оң жағына шымылдық құрып, марқұмды сол жерге қояды. Соңғы сапарға жөнелткенде де, оң жақтан шығарады. Қайтып үйге кіргізбейді! Шиден тысқары болды ма, ол бақиға кетті деген сөз. Қазақтарда оң жақ киелі деп есептеледі. Сондықтан өлген адамның мәйітін оң жаққа салады. Ол осы дүниемен қоштасып, ана дүниеге қиындықсыз өтсін деген мағынада. Сонымен бірге қазақ қызына төрдің оң жағынан орын беріп, қыздың төсегін де оң жаққа салады. Ұзатылардың алдында шымылдық құрып, ұзатылған кезде оң жақтан шымылдықтан шығарады. Кетіп бара жатқан қызды артына қаратқызбайды. Қазақта қалыптасқан сөз бар: «Шыққан қыз шиден тысқары» деген. Осы екі ғұрыпта бір ұқсастық бар. Қыздың өзі сол үйдікі болғанымен, еті басқанікі. Енді ол басқа әулеттің отын жағып, сол әулеттің тілеуін тілейді. Қайтып келуі – өлікті үйге алып келумен бірдей.

Сонымен, өлік жөнелту  ғұрыптарына байланысты лексика  исламға дейінгі  және мұсылмандық  жора-жосындардың басын біріктірген этномәдени деректерді қамтиды. Қыз ұзату мен өлімге байланысты ғұрыптарда астарлас, параллель көріністерді бейнелейтін тілдік бірліктер мол екені байқалады.

1.3 Бесік және  этнопедагогика лексикасы. Бесік жырлары – ұлттық рухани негіз, себебі ол еліміздің кешегі және бүгінгі тарихын тізбектеп, этнолингвомәдени қазынаны сақтап келеді, әрі энтографиялық, этномәдениеттік феномен болып табылады. Олар ұрпақтан ұрпаққа мұра болып келе жатқан табиғи құбылыстарын, этномәдени дәстүрін, менталитетін, тілдің семантикасы, яғни тілдік мағыналардың маңыздылықтарын сақтайды. Осы салада фольклорлық балалар поэзиясын зерттеген К.Матыжанов, И.С.Қарабұлатова бесік жырларын этнолингвистикалық тұрғыдан зерттеген А.Айтпаеваның еңбектерін атауға болады.

Бесік жырында  ел тұрмысының көріністері мол. Осымен байланысты жұмыста бесік, шілдехана, қырқынан шығу, тұсау кесер, саусақ санау, ит жейде, хан талапай,  т.б. лексемаларға талдау жасалынды.

Бесік жырында ел тұрмысының көріністері мол:   «жілік шағып берейін», «байқұтанның құйрығын жіпке тағып берейін», «қой тоқтысын сой, бөпем», «үстіне тоқым жабайын, астына терлік салайын» «быламыққа май құйып, төңкерме ғып берейін» т.б. толып жатқан этнографиялық детальдар мен баланы жақсы көру, еркелету, айналып-толғануға байланысты айтылатын не түрлі балама, теңеулер табиғатынан қазақы тұрмыстың иісі аңқып тұрады.

Ең алдымен, қазақтың «киелі ақ бесігінің» халық  дүниетанымында маңызы зор. Этнограф ғалымдардың  зерттеулеріне сүйенетін болсақ, «Бесік – қасиетті, киелі, құтты мүлік, сәбидің алтын ұясы» болып есептеледі. Жаңа туған баланы бесікке салу – халқымыз үшін елеулі дәстүрлердің бірі. Осындай қуаныш үстінде бесік жыры айтылады. Бесік сөзінің мағынасы – жас нәрестеге арналып жасалған ағаш төсек. Э.Севортян бесік сөзінің мағыналарын былай түсіндіреді: 1. колыбель, люлька; 2. младенец; 3. потомство, поколение, род, родство; свойственник. 4. друг, возлюбленные; 5. гроб, могила. Ол сары ұйғыр тіліндегі пел`е-, якут тіліндегі бiliä-,  чуваш тіліндегі пиеле-, басқа түркі тілдеріндегі бе:ше-~бе:ши тұлғалары М.Қашқари сөздігіндегі «құндақтау», «бесікке таңу» мағынасындағы belemek (<be-le-mek) етістіктеріне сай келетінін айтады.

Ә.Нұрмағамбетов бесік сөзінің шығу төркінін былай ашады: «Якуттарда бигээ – тербету (бесікті) [ЯРС: 68] немесе билиә – бесікті тербету, ал сары ұйғырларда  пеле – әлдилеу (баланы) [ЭСТЯ 1978: 123]. Жоғарыдағы тілдік деректер бізге сөздің алғашқы түбірі етістік би (мағынасы «тербету»), оған түркі тілдеріне тән, бізде қазақ тіліне тән меншікті жұрнақтар қосылуы нәтижесінде зат есім туып, оның мағынасы – жас нәрестеге арналған төсек, тұлғасы бесік болып қалыптасқан. Мұның өзгеріс жолы мына схемадан көрінеді: би>бе+с+ік>бесік” [9, 50]. Профессор Е.Жанпейісов былай дейді: Бесік сөзі якут тілінде бісік түрінде қолданылады. Якут тілінде сондай-ақ «род», «потомство» мағынасында айтылатын біс дейтін де сөз бар көрінеді [ПСл: 476, 477]. Біз бесік сөзі bele ~ bele-mek деген «құндақ, құндақтау» мағыналы көне түркі сөзінен шыққан деп жорамалдаймыз.