Лексіка беларускай мовы

 

 Наменклатура – гэта сукупнасць  уласных імёнаў і назваў, прысвоеных  разнастайным рэаліям і аб’ектам  навукі і тэхнікі (лазер “Дыполь”, Стрымер-499, супер-камп’ютэр “Скіф” ).

 

 Прафесіяналізмы – гэта спецыяльныя  словы і выразы, якія ўжываюцца  ў маўленні прадстаўнікоў пэўных  прафесій (будаўнікоў, шахцёраў, пчаляроў  і інш., напрыклад: бучы, таптухі,  кашалі, крыгі – назвы розных прылад для лоўлі рыбы; майна, віра – у будаўнікоў і г.д.). Значэнні гэтых слоў не ўключаюцца ў слоўнік.

 

 Тэрміны (лац. terminus – мяжа) –  словы або словазлучэнні, якія  абазначаюць пэўнае паняцце ў  галіне навукі, тэхнікі, культуры (інтэграл, сінус – у матэматыцы, марфема, прыслоўе – у мовазнаўстве і г.д.).

 

 Дыялектызмы – гэта словы,  якія бытуюць у пэўных гаворках  на пэўнай тэрыторыі і не  ўваходзяць у склад літаратурнай мовы (картопля – бульба, тавар – карова на Палессі і г.д.).

 

 Жарганізмы (фр. jargon – умоўная  гаворка) – гэта сукупнасць  слоў, зразумелых вузкаму колу  людзей, аб’яднаных пэўнымі інтарэсамі (“дзед” – салдат апошняга  году службы, “хвост” па лабах,  атрымаць “пару” у студэнтаў  і г.д.).

 

 Аргатызмы (франц. argot. – замкнуты, нядзейны) – спецыяльны моўны  код, незразумелы для іншых  людзей, адна з разнавіднасцей  жаргоннай лексікі, умоўная, тайная  мова, характарызуецца вузкаспецыяльнай  накіраванасцю, штучнасцю і засакрэчанасцю (чуха – хачу, шывар – тавар,  бан – вакзал).

 

 У Расіі і ў Беларусі  аргатычная лексіка пачала складвацца  ў другой палавіне ХІХ ст.

 

 

АКТЫЎНАЯ І ПАСІЎНАЯ ЛЕКСІКА

 

 

 Паводле ступені ўжывальнасці  лексіка беларускай мовы падзяляецца  на актыўную і пасіўную.

 

 Большасць слоў беларускай  мовы адносіцца да актыўнай  лексікі. Гэта словы агульнавядомыя  і шырокаўжывальныя. Пасіўную лексіку  складаюць словы, якія носьбіты  мовы ўжываюць рэдка. Гэтыя  лексемы маюць адценне ўстарэласці  або навізны.

 

 Да яе адносяцца агульназразумелыя,  шырокаўжывальныя словы, пашыраныя  як у вуснай, так і пісьмовай  форме мовы.Такіх слоў у бел. мове большасць:

 

 маці, брат, чалавек, час, хлеб  і інш. 

 

 Гэта словы, якія маюць  адценне ўстарэласці або навізны.  Звязана гэта з пэўнымі працэсамі  ў грамадстве, развіццём навукі, тэхнікі, культуры і мастацтва  (біёніка, акрыл, аэраплан).

 

 Устарэлыя словы 

 

(харчразвёрстка, стаханавец)

 

 Неалагізмы 

 

(прыватызацыя, нанатэхналогія)

 

 Аўтарскія 

 

 індывідуальна- аўтарскія неалагізмы

 

(Плыўна-думны Нёман; На дварэ  раптоўна заістужы-ла).

 

 Архаізмы 

 

 Гістарызмы 

 

 устарэлыя словы, якім прыйшлі на змену сучасныя:

 

 іспыты (экза-мены), перст (па-ец), каліта (сум-ка), (ужываюцца яшчэ ў мастацкіх тэкстах).

 

 словы, якія выйшлі з актыўнага  ўжытку , сталі “гісторыяй”:

 

 ураднік, лучына, фальварак. 

 

 

СТЫЛІСТЫЧНЫЯ РАЗРАДЫ ЛЕКСІКІ  БЕЛАРУСКАЙ МОВЫ

 

 

 Моўны стыль (грэч. ŝtylos –  прылада для пісьма ў старажытных грэкаў) – разнавіднасць літаратурнай мовы, сукупнасць моўных сродкаў, ужыванне якіх залежыць ад мэт і зместу выказвання. Асаблівасці таго ці іншага стылю, яго адметныя рысы вызначаюцца складам лексікі, характарам сказаў і граматычнымі формамі слоў. З улікам гэтага лексіка размяркоўваецца па стылістычных разрадах.

 

 

Лексіка сучаснай беларускай мовы

 

 

 Гутарковая – пры неафіцыйных  моўных зносінах, дыялектныя, спецыяльныя  і жаргон.словы (кацуба, файл, пара (адзнака))

 

 Навуковая – навуковыя і  тэхнічныя тэрміны, абстрактныя  словы (інтэграл, мікрапрацэсар) 

 

 Кніжная – выкарыстоўваецца  ў навуковым, афіцыйна-справавым,  публіцыстычным стылях (вета, табу, паэт)

 

 Нейтральная (міжстылёвая) – у любым функцыяналь-ным стылі (забарона, няма, разнавіднасць)

 

 Публіцыстычная – грамадска-публістычная  тэрміналогія, газетна-публістычн. (суверэнітэт,  прыватызацыя)

 

 Уласна гутарковая – (балбатун, сцяміць) 

 

 Прастамоўная – перадаюць  адмоўныя характарыстыкі, маюць  экспрэсіўную афарбоўку (падліза, жмінда)

 

 Афіцыйна-справавая – грамадска-палітычныя, прафесійная тэрміналогія, афіцыйна-справавая  лексіка, адсутнасць эмацыянальных  слоў (парадак дня, ратыфікацыя) 

 

 

Мастацка-паэтычная лексіка

 

 

 Сукупнасць тэрмінаў пэўнай навукі або прафесіі называецца тэрміналогіяй (ад лац. terminus- мяжа, граніца+грэч. logia- слова, вучэнне) – 1) сістэма тэрмінаў пэўнай галіны ведаў, мастацтва, вытворчасці (напрыклад, лінгвістычная тэрміналогія, матэматычная тэрміналогія), а таксама ўся сукупнасць тэрмінаў той ці іншай мовы. – 2) раздзел лексікалогіі, які займаецца вывучэннем тэрмінаў.

 

 Існуе літаратуразнаўчая тэрміналогія, лінгвістычная, тэхнічная, медыцынская,  матэматычная, філасофская, хімічная, астранамічная і г.д. Усе гэтыя  словы складаюць тэрміналагічную  лексіку. 

 

 Звычайна тэрмін з’яўляецца  адзінай назвай паняцця. Ён  адрозніваецца ад іншых слоў  тым, што павінен быць адназначным у межах пэўнай тэрміналогіі.

 

ЛІТАРАТУРА

 

 

1. Азарка В.У., Васілеўская А.С., Круталевіч М.М. Беларуская мова: спецыяльная лексіка. – Мн.: БДПУ, 2004. – 207 c.

 

2. Антанюк Л.А. Беларуская навуковая  тэрміналогія: Фарміраванне, структура, упарадкаванне, канструяванне, функцыяніраванне. – Мн.: Навука і тэхніка, 1987. – 240 с.

 

3. Беларуская мова: У 2 ч.: Ч 1: Падруч. для навучэнцаў педвучылішчаў  і каледжаў / Я.М. Адамовіч, Л.А. Акаловіч, С.К. Берднік і інш.: Пад агульн. рэд. Л.М. Грыгор’евай. – 3-е выд., перапрац. і дап. – Мн.: Выш. шк., 1998. – 330 с.

 

4. Булыка А.М. Моўная сітуацыя  ў БССР. Беларуская лінгвістыка,  выпуск № 36, – Мн., 1989. – С. 3-10.

 

5. Булыка А.М. Слоўнік іншамоўных слоў. – Мн.: Народная асвета, 1993. – 398 с.

 

6. Булыка А.М. Слоўнік іншамоўных слоў: У 2 т. Т. 1: А-Л – Мн.: БелЭН, 1999. – 736 с.

 

7. Булыка А.М. Слоўнік іншамоўных слоў: У 2 т. Т. 2: М-Я – Мн.: БелЭН, 1999. – 736 с.

 

8. ГОСТ 16487083. Делопроизводство и  архивное дело. Термины и определения.  М. 1987.

 

9. Давыдова Э.Н. Делопроизводство: Учебно-практическое руководство  / Э.Н. Давыдова, А.Е. Рыбаков. –  6-е изд., стереотип. – Мн., ТетраСистемс, 2002, – 288 с. 

 

10. Доклады Белорусского государсвтенного  университета информатики и радиоэлектроники: Электроника, материалы, технологии, информатика, экономика и управление. – Мн., 2005. - № 4, – 100 с. 

 

11. Каўрус А.А. Дакумент па-беларуску.  Справаводства. Бухгалтэрыя. Рыначная  эканоміка. – Мн.: Беларусь, 1994. –  160 с. 

 

12. Квасов Н.Т. Элементы квантовой  механики и статистической физики: Учеб. пособие по курсу «Физика» для студ. всех спец. и форм обуч. БГУИР / Н.Т. Квасов. – Мн.: БГУИР, 2004. – 63 с.: ил.