Канттың философиядағы таным мәселесі

Канттың философиядағы  таным мәселесі 

 

 

 

ЖОСПАР: 

 

Кіріспе  .............................................................................  2

Қысқаша Иммануил Кант өміріне шолу  ....................  3

Канттың философиядағы  таным мәселесі  ..................  6

Қорытынды  ...................................................................  10

Қолданылған әдебиеттер  .............................................  11 

 

 

 

КІРІСПЕ 

 

Классикалық неміс философиясы  ойлау, таным, рух, табиғат, тарих проблемаларын  терең зерттеді; жалпы даму заңдарын ашып, диалектиканы даму жөніндегі  жан-жақты және дәйекті ілімге айналдырды; философиялық методтар мен категориялар жүйесін, таным, ойлау, рух жөніндегі  ілімдерді құрды. Сөйтіп, Кант, Гегель және басқалары философияны ғылым, логика, методология, гносеология, диалектика ретінде дамытты. Ғылым дәрежесіне жеткен философиянын мүмкіндіктерін ашып берді.

Классикалық неміс философиясы  жалпы алғанда – идеалистік философия  және мұнда идеализмнің екі түрі де дамып жетілген. ( V бъективтік идеализм ретінде Кант пен Фихтенің, ал объективтік  идеализм ретінде Шеллинг пен  Гегель ілімдерін қарастыруға болады. Сонымен, классикалық неміс философиясы - классикалық идеалистік философия.

Классикалық неміс философиясының елеулі жетістігі диалектиканы теория, метод және философиялық көзқарас ретінде  жан-жақты дамытқаны. Бұрын айтканымыздай, диалектикасыз философия шынайы, өткір, сыншыл, пәрменді ғылым бола алмайды. Немістер диалектаканы теориялық  тұрғыда негіздеп қоймай, таным процесінде шебер қолдана білді, жүзеге асырды. Диалектиканы дамыта отырып, Кант, Фихте, Гегель метафизикалық ойлау тәсілінін тайыздығын, сыңаржактылығын ашып, бұл көзкарасқа катты сокқы берді.

Неміс философтары философия  меи ғылым үшін маңызы өте зор  таным мен ойлаудың белсенділігі идеясын ұсынып, іс жүзінде оны  негіздеп берді.

Таным мәселесіне айтарлықтай  өз әсерін тигізген ол классикалық  неміс философиясының өкілі Иммануил Кант. Кант философияда таным теориясында  шынында да өзі айтқандай «Коперниктік төңкеріс» жасады.Одан кейін философияда  таным туралы көзқарыс мүлде өзгерді. Материалистер таным процесін сыртқы дүниенің заттардың адам санасандағы  жай бинеленеді деп түсінді. Кант материалистік таным теориясын  сынай отырып, танымның, ойлаудың, субъиектің белсенділігін баса көрсетеді. 

 

 

 

Иммануил Кант (1724-1804)  

 

Қарапайым отбасының түлегі, әкесі теріден ер-тұрман, жүген, шідер  жасайтын шаруа болған. Канттың гимназияға, кейін Кенигсберг университетіне түсіп, білім алуына Шульц деген пастор қол ұшын берген. Университетте Кант философия мен қатар жаратылыстану  ғылымдарын (математиканы, физиканы, астрономияны, географияны және меднцинаны) тиянақты оқып, меңгереді. Белгілі грузин, кеңес  философы М.К. Мамардашвилидің жазғанындай, біз үшін Канттың ілімімен, еңбектерімен бірге оның өзі, оның өмірі - сабақ  аларлық. Бір қызық жәйт - Канттың  өмірінде, дейді Мамардашвили, назар  аударарлық ешқандай оқиғалар болмаған деуге болады. Өмір бойы бір қалада – Кенигсбергте тұрған. Шығыс Пруссия  жерінен ешқайда шықпаған. Басқа  жерлерден оны көруге, онымен сөйлесуге  атақты адамдар оған келіп тұрған (Фихте, Карамзин т.б.), ал өзі ешқайда, ешкімге бармаған. Сөйткен адам, оқымысты кейін университетте өне  бойы географиядан сабақ беріп, «Физикалық география» деген үш томдық еңбек  жазған. Еш жерде болмаған адам калайша  мұхиттар, теңіздер, кұрлықтар, таулар, жан - жануарлар жөнінде, әр түрлі  халықтар, елдер, олардың салт-дәстүрлері, әдет - ғұрыптары, мәдениеті жөнінде  мамандар күмән келтірмейтіндей  мағлұматтар береді?! Ғажап емес пе? Канттың не нәрсені болса да көзімен көргендей, сол жерге, сол  елге, өзі арнай барғандай көз  алдына келтіре алатын, сол жерді, сол елді, сол нәрсені сонда  тұрған адамдардай суреттей алатын ойлау  қабілеті болған. Кант ойлау, киял қабілеті жөнінде кеп жазды, терең пікірлер айтты. Тектен тек емес екен. Канттың  априорлық (латынша аргіогі-бұрынғыдан) ұғымдар, априорлық түсінік жөніндегі  ілімі бар: адам санасында тәжірибеден  тыс пайда болатын түсінік.

Кант өмір бойы үйленбеген, бала - шағасы болмаған. Бірақ бала оқыту, тәрбиелеу жөнінде аса құнды  пікірлерге толы «Педагогика» деген  еңбек жазған.

Кант жасынан шалағай, әлсіз, әлжуаз болып, бала кезінде көп  ауырған. Тума - туысқандары, көршілері  «бұл бала көп тұрмайтын шығар» деген  ойда болған. Жоқ, Кант творчестволық  табысқа толы ұзақ ғұмыр кешкен; ержеткен соң еш те бір ауырмаған. Бұл күйге ол өзінің табандылығымен, еңбекқорлығымен, езін-өзі шынықтырып, жетілдіруімен, қатаң тәртіппен (режиммен) жеткен. Ұзақ жылдар бойы бір мезгілде жатып, бір мезгілде тұрып, бір мезгілде серуенге шығуды әдетке айналдырған. Қала тұрғындары Канттың аскан ұкыптылығын, дәлдігін ескеріп, ол серуенге шыққанда, айталық, кешкі сағат 5-те, сағаттарын түзей бастайтын болған. Кант жөнінде  біз: «ол өзін өзі жасады» деп  айта аламыз.

Канттың өмірбаянын зерттеушілер оның асқан еңбекқорлығын атап көрсетеді. Күн сайын (Кант демалыс, мереке күндерін білмеген) 10-12 сағат студенттерге дәріс  оку және ғылыммен айналысу Кант үшін үйреншікті әдет болған. Демалғанда шаршатқан  бір пәнді (ғылымды), мысалы, математиканы қоя тұрып, баска пәнмен (логикамен), философиямен, физикамен т.т. мен  айналысады екен.

Кант - жан-жақты ғұлама. Ол университетте жыл сайын 5-6 паннен сабақ беріп, әртүрлі ғылым салаларынан  күрделі еңбектер жазған. Өзінін ерен еңбекқорлығының, дарындылығының арқасында  қарапайым отбасында дүниеге  келген Кант әлем таныған философ, ғалым, ұстаз болды, үш академияның толық  мүшесі болды.

Әдебиетте Кант шығармашылығын екі кезеңге бөліп қарастыру  дәстүрге айналды: 1770 жылдарға - сыни кезеңге  дейінгі (докритический) және одан кейінгі  сыни кезең (критический период). Алғашқы  кезеңде Кант өз еңбектерінде жаратылыстанушы  – ғалымретінде танылады және объективтік  дүние жөнінде материалистік  тұжырымдар жасайды. Оның әйгілі бағдарламалық  пікірі мынадай: «маған материяны беріндер, мен одан дүниені калай құру керек  екендігін көрсетейін». Бізді қоршаған дүние, Канттың пікірінше, адамға тәуелсіз өз алдына объективтік реалдылық  ретінде өмір сүреді. Бұл, - әрине, материалистік  түсінік.

Кант өзінің аспан әлемінің механикалық заңдарға сай табиғи жолмен пайда болуы жөніндегі  ғылыми тұжырымын «Аспанның жалпы  табиғи тарихы және теориясы» (1755) деген  еңбегінде жария қылады. Аспандағы  планеталар бір кезде табиғи жолмен заңды түрде пайда болған, бір  кезде олар жоқ болуы мүмкін; Күн  де мәңгі жанып тұрмайды, түбі сөнеді; табиғат құбылыстарына тарихи тұрғыдан қарау керек деген диалектикалық  тұжырым жасайды. 1754 жылы Кант бір  еңбегінде «Жер физикалық тұрғыдан картая ма?» - деген мәселе көтереді. Кант жаратылыстану саласындағы  еңбектерімен, дейді Энгельс, метафизикалық  көзқарасқа түңғыш соқкы берді. Ағылшын  философы А.Н. Уайтхед Кант жөнінде: егерде Кант барлық күш-жігерін философияға  жұмсамағанда, ол аты әлемге жайылған ұлы физик болар еді - деп жазды. (Қара: Уайтхед А. Избранные работы по философии. М.:Прогресс, 1990, с. 199)

Кант бірақ ғылымда  жаратылыстану саласымен шектеліп калмады. Оны қызықтырған тағы бір  ғылым саласы философия болды. Философтың өзінің айтқаны бар: «өмір бойы мені екі нәрсе таңдандырумен келеді: төбемдегі жүлдызды аспан мен  бойымдағы моральдықзаң» (Кант И. Соч. в 6-т. М., «Мысль» 1965 ч. 1. с.499)

1770 жылдан бастап Канттың  шығармашылық өмірінің екінші -«сыни»  кезеңі басталады. Кант философиясын  әдебиетте сыни философия деп  атайды. Әңгіме неміс ойшылының  өзіне дейінгі болмаса өз заманындағы  философтарды, философиялық көзқарасты  сынауы жөнінде емес: Кант теориялық  және практикалык зердені, таным  теориясын, адам санасында орын  алып келе жатқан түсініктерді, бәрін де танып білуге болады  деген оптимистік көзқарасты  талдап, сын елегінен өткізеді. Осы  екінші кезеңде Кант өзінің  философиялықжүйесін құраған атақты  сыни кітаптарын жазады: «Таза  зердеге сын» (1781), «Практикалықзердеге  сын» (1788) және «Пікір кабілеттеріне  сын» (1790).

Кант ғылымда ғана емес, философия саласында да іргелі жаңалықтар ашты, өзі айтқандай, «коперниктік төңкеріс»  жасады. Бұлай деп мәлімдеуге оның толыққұқы болды. 

 

Канттың философиядағы  таным мәселесі 

 

Кант таным мәселелерін  жаңаша қойды және жаңаша шешті. Ең алдымен ол таным процесінін аумағын, шекарасын анықтады: бұл-субъект  пен объектің ара - қатынасы, өзара  әрекеті. Субъектжәне объект жөнінде  Кантқа дейінгі таным теориясында  әңгіме болмады: таным процесінде қайдағы  бір абстракты адам кайдағы бір  абстракты дүниеніқалай болса солай  тануға тырысады. Кантқа дейін тіпті  философияда субъект жоғалып  кетті. Субъекті философияға енгізген Кант және оның ізбасары И.Г. Фихте болды. Адам мен сыртқы дүниенің қарым-қатынасында  бұрынғы түсінік бойынша, белсенді рөлді сыртқы дүниедегі құбылыстар атқарады деп есептелді. Адам санасы, адам («субъект») сыртқы дүниенің әсерін қабылдаушы ғана. Сыртқы дүниенің (Кант ілімінде «объектің») әсерімен адам ол жөнінде мағлұматтар ала алады. Объектпен қарым-қатынас жасап, объект субъектіге әсер еткенше адам санасында  ешқандай мәлімет жоқ(«таза тақта»). Кант осы түсінікті қатал сынады. Оның ойынша. объект субъектіге тәуелді: объекті анықтайтын, объект ретінде  қарастыратын субъект. Субъект болмаса  объект жоқ.

Таным процесі,- деп атап көрсетеді неміс философы, жай  пайымдау, бейнелеу емес, белсенді әрекет. Сананың, ойлаудың, танымның, субъектің  белсенділігі, жасампаздығы жөніндегі  идея, сөйтіп, Канттаңбастау алады. Адам кез келген объектіні тани бермейді, өзіне қажет, өзін қызықтырған объектіні  ғана таниды. Кант философияда алғаш  рет практика жөнінде мәселе қойып, практиканы адамның іс - әрекетімен байланыстырып, танымның негізі практика болып табылатынын болжап білді.

Таным процесін жай бейнелеу деп тану жеткіліксіз екендігін  ескерткенде Кант мына жәйтты естерімізге  салып отыр: таным процесінде субъект  объектіні сырттан жай бақылап  қоймайды, оныңішкі құрылымын, байланыстарын  ашады, объектіні өзгертеді.

Кант «таным субъекті»  және «таным объекті» деген ұғымдарды  жаңаша қарастырды. Таным субъекті - өзімен өзі өмір сүретін, дара адам, аралдағы Робинзон емес; Ол - басқа адамдармен әр алуан қарым-қатынаста болатын,әлеуметтік ортада тәрбиеленіп жетілген қоғам  өкілі; таным субъекті — бүкіл  қоғам. Субъект бүкіл адамзат  игілігіне — мәдениетіне, ғылымына, біліміне, техникасына арқа сүйеді. Таным процесінде, ғылымда, философияда  қоғам алға тартқан мәселелер  қойылып, шешімін табады. Таным объектін де Кант жаңаша түсінеді: бұл - бүкіл  объективтік реалдылықемес, онымен субъект қарым-қатынас жасай алмайды. Объективтік дүние - шексіз. Таным  объекті сол шексіз дүниенің бір  жағы, бөлшегі (фрагменті) ғана. Сондықтан  философиядағы дәстүрлі мәселе: «дүние таныла ма?» деген мәселе - абстракты  қойылған мәселе. Ол жөніндегі әдеттегі түсінікте: «дүние танылады» деген  тұжырым - абстракты. Дәұрысында - «дүние таныла ма?» - деген сұраққа: - «Жок, танылмайды» - деп жауап беру орынды. Әрине, Кант-ғалым  дүниенің танылатынына күмән келтірмейді, бірақ дүние шексіз болғандықтан, ол ешкашан да бұратала танылмайды. Канттың кезінде де, одан кейінде  де Кантты «агностик» деп айыптау  Канттын ұстанымын түсінбеуден  туған. Кант таным процесіне нақты, тарихи тұрғыдан карауды талап етеді. Формальды тұрғыдан «дүниетанылмайды»  дегенпікір агностицизмді білдіреді. Бірақ Канттың пікірі таным процесінін күрделілігін, дүниенің шексіздігін, ал субъект пен объектің тарихи, нақты  кұбылыстар екендігін түсінуден  туған.

Кант объективтік реалдылық  ретіндегі шексіз дүние мен белгілі  бір кезеңде таным объектіне  айналған нақты дүниені (құбылыстарды) ажыратады. Алғашқысын «өзіндік зат» деп  атайды; ол жөнінде біздің санамызда  нақты түсінік жоқ, біз онымен қарым-қатынасқа енген жоқпыз. Сондықтан  ол дүние танылмайды. Ал объект - бұл  «біздік зат», бізді қызықтырған, біз танығымыз келетін дүние. Объект, сөз жоқ, ерте ме, кеш пе танылады. «Өзіндік зат» та, дейді Ленин, бүгін  танылмағанмен кейін бара-бара танылады, «біздік затқа» айналады. Болашақта  қойылатын осындай сұрақтарға жауап  ретінде Кант мынаны ескертеді: таным  объектері үнемі өзгеріп, күрделеніп отырады,жаңа объектер пайда болады, біраққай кезде де әлі таным объектіне  айналмаған, сондықтан танылмаған «өзіндік заттар» болады.

Кант философияда тұңғыш рет таным ерекшелігі жөніндегі  мәселені қойды. Нақты таным процесіне  кіріспестен бұрын, дейді Кант, «таным дегеніміз не?», «таным қалай жүзеге асады?», «танитын кім және танылатын  не?», «танымның шегі бар ма?» деген  сияқты мәселелерді шешіп алу  керек. Таным процесімен барлықғылымдар айналысады, бірақ жаңағыдай мәселелерді  шешу тек философияныңғана қолынан келеді. Өйткені, философияны танымнәтижесі ғана қызықтырмайды, сол нәтижеге, яғни объект жөніндегі ақиқат білімге апаратын жол да қызықтырады. Философияныңгносеологиялықтұжырымдары басқа ғылымдар үшін методологиялық нұсқау болып табылады. Сонымен, философия, Канттың ойынша, нақты таным процесінен тыс, оған дейін таным жайын, мүмкіндігін анықтап алуы керек. Ұстазының бұл идеясын кейін Гегель келеке кылады: «Кант бұл арада суға түспей тұрып, суда жүзуді үйренбек болған схоластка ұқсап кеткен» -дейді. Гегель сөзінің де жаны бар: суда жүзуді үйрену үшін суға түсу керек, әлденеше рет батып шығу керек. Сол сияқты танымның мәні, мүмкіндігі таным процесінде ғана анықталады. Оған дейін оны қалай білесің?

Сонымен бірге Канттыңойында  да терең мағына жатыр: танымның өзіндік  ерекшеліктері бар, таным жайын  объект арқылы да, субъект арқылы да тиянақты біліп алу мүмкін емес. Адамға салсаң, ол бәрін де танып  білгісі келеді, ал бұл мүмкін емес. Кантқа дейінгі материалистер танымды  сыртқы дүниедегі заттардыңайнадағыдай бейнесі деп танып, таным жайын  сыртқы дүние арқылы түсіндірмек  болды. Мұндай әрекеттен бірақ ештеңе шықпады. Субъективтік идеалистер, керісінше, таным процесін субъектің іс-әрекеті  деп, ал субъекті «Менге», ойлауға, санаға теңеп, таныммәнін субъект арқылы түсіндіруге  тырысты. Бұдан да нәтиже шықпады. Таным  күрделі кұбылыс болып шықты.

Кант ілімінде осы кезге  дейін мәнін жоймаған құнды идеялар  жетерлік. Мына бір идеяға назар  аударып көрейік: адам кімге, неге болса  да құрал болмауы керек; керісінше, өзіне де, басқаға да, қоғамға  да мақсат болғандай дәрежеге жетуі  керек (Қара: Кант И. Соч. в 6 т. Т.4,4.1, с. 209-270) Нағыз гуманистік, адами идея! Өкінішке орай, бұл идея әлі де еш елде, еш жерде жүзеге аса қойған жоқ. Барлық жерде адам өзін де, басқаларды да құрал  ретінде пайдаланып келеді және басқаға  да, қоғамға да өзін құрал етіп пайдалануға  мүмкіндік беріп келеді.

Бұрынғы кеңес кеністігінде соңғы кезге дейін Кантты дұрыс  түсініп, орынды бағалау деген болған жоқ. Кеңес философтары, маркстік-лениндік философияның өкілдері Канттың алдында  үлкен қарыздар. Ол жөнінде сөз  бола қалса, еститініміз бір сарын  еді: Кант - агностик, Кант - субъективтік идеалист, Кант - дуалист т.т.; Кант танымның өрісін тарылтып жіберді; тұтас дүниені  танылатын затқа және танылмайтын  затқа бөліп тастады; мән мен  құбылыстың арасына өтпестей шек  қойды; Кант білімнің, ұғымнын субъект  пен объектің әр алуан қарым-қатынасынан, тәжірибеден туғанын көре тұра, априоризмге  бой ұрды, яғни, тәжірибеден тыс, тәжірибеден бұрын пайда болатын  білім бар деген пікірге келді; материализм мен идеализмнің  арасында ауытқып, дәйексіздік танытқанмен, Кант негізінде субъективтік идеализмді жақтайды деген сияқты алып-қашпа  пікірлер келтірілетін еді.

Кант ілімінде дүниенің, өмірдің қайшылықты сипаты терең  ашылған. Осының салдарынан таным да қайшылыққа, антиномияларға кездесіп отырады. Мысалы, дүние шекті ме, әлде шексіз бе? Бұл сұраққа бір  мағынада - шекті не шексіз деп - жауап бере алмайсың; шекті де, шексіз де деп жауап беруге тура келеді. Адам қашан да дүниенің шегіне жете алмайды. Сонымен қатар дүние шегі бар, шекарасы бар заттардан тұрады. Басқаша айтқанда, дүниенің шексіздігі шекті заттардың болуымен байланысты. Бірінсіз бірі болмайды, қарама-қарсылықтар (шектілік және шексіздік) бірін бірі керек етіп тұрады.