Суфизм немесе сопылық

Халдың жоғарыдағы көріну формаларының синтезін – Фана деп атайды. Тариқат жолына түскен адам өзіне рухани ұстаз іздейді.

Мұндай ұстазды Шейх дейді.

«Тақуалық (уарғу)» - жүрекке және амалға қатысты күмәнді істерге жоламау. «Тақуалық (зухд)» - дүниеге қызықпау, бірақ кедей болу деген сөз емес. Кедейдің барлығы дүниені тәрк еткен тақуа емес, барлық тақуалар да кедей емес.

«Риза» - Аллаһ Тағалаға разы болу – ең үлкен  бақыттылық. Ризашылық – пенде-нің Аллаһ Тағаланың жазған үкімінің аясында жаны рахат тауып, бақытты тірлік құруы. Кейбір діндарлардың пайымдауынша: «Риза – мақамдардың ең шыңы, бұдан соң пендеге ғайыптың сырлары ашылып, ақиқатты көреді».

Ахуал – пенденің бойына хош иісін тастайтын рухтың самалы. Әл – Жунайд: «Ахуал жүрекке түсіп, әсер етіп, көп ұзамай кететін жағдай».

Суфизмде басты  тұлғалардың бірі – дәруіш. ХІІ – ғасырда суфизм ілімін дамытушылардың сопылық қауымдарды ұйымдастыра бастағаны бізге тарихтан жақсы таныс. Сол кезде осындай әрбір қауымның мүшесін «дәруіш» деп атап, олар завия мен рабат, хаақа, текке деп аталған өзіндік жарғысы бар монастырларда тұрды. Бұл қауымдарды шейхтар басқарды. Дәруіштер завияға зікір салуға жиналып, онда дұға оқыды, өлең айтты. Олар музыканың сүйемелдеуімен билеп, өзін - өзі ұмытып, жан – дүниесін экстаз күйге жеткізді, оны «құдаймен сұхбаттастық» деп ойлады. Дәруіш негізінен, парсы тілінде жарлы, кедей, кезбе, қаңғыбас деген мағынаны білдіреді. Дәруіштер екі түрлі. Біріншісі – дорба арқалап, ел кезіп, рухани ілім таратушы сопылар. Екіншісі – сопылық бауырластыққа (тариқатқа) кіріп, пір (шейх) басқаратын, арнаулы мекен – жайларда тұратын, бір жерде уағыз жүр- гізіп, өзін - өзі жетілдіріп отырушылар. Дәруіштердің сопылық бауырластықтары 8 – 9 ғасырларда мұсылман әлеміне кеңінен тарады. Қожа Ахмет Иассауи тариқатының жолын ұстанған дәруіштер түркі халықтарына Ислам дінін насихаттап, басқа елдермен рухани, мәдени байланыстар орнатуға көп еңбек сіңірді. Сопылықтағы Пір, Пақыр, Машайық Пір – шариғатқа шексіз сеніммен – мойынсұнушы, тариқат көрінісінде – табанды, шешен, таза, мағрифатта – асқан білімді, ақиқат жолында кәміл сенімді, дүние қызығын тәрік еткен, әсіре қызылға әуес нәпсіні Иман нұрымен тізгін- деуші, Жаратушы Иесінің жіберген қазасына қашанда әзір һәм риза, ол берген несібені қанағат тұтушы, алған қайыр – садақасын нашарларға үлестіруші. Кез – келген дәруіш пір бола алмайды.

Пақыр – пірдің сыртқы көріністік анықтамалығы. Олардың ұстаным – мазмұнында аражік байқалмайды. Пақырлық қазіргі қазақ арасында мүсәпір – міскін мағынасына ие. Пақырлық жолда жүргендерді ешкім ұлы ұстаз деп мойындамағанмен, олардың ішкі дайындығының пір дәрежесінде болуы әбден ықтимал.

Машайық - әлі жер басып жүрген тірі әулие – пақыр. Өмірде пенделікте жүрген өзін имандылық арқылы жетілдіріп, екі жақты (сыртқы, ішкі) ілімді меңгерген ғұлама – пақырлар болған. Осы бағытты ұстанған мүридтер өзінің әулиелігін мойындатқан машайықты Пір тұтқан.

 

                     Қожа Ахмет Иассауидің діни ілімі

Қожа Ахмет Ясауи (1105 анық емес  – 1166 ж.) қазақ халқының байырғы мәдениетінің тарихында айрықша орыны бар ұлы ақын, атақты сопы, философ, ғұлама. Өз аты Ахмет, есімінің алдындағы «қожа» мұсылман дінін таратып, уағыздаушылық қызметіне орай берілген атау, ал соңындағы «Иассауи» ақынның қай жерден шыққандығын көрсетеді. Бірақ нақтылық үшін айтсақ, Иассы қаласы оның туған жері емес, жастайынан жетім қалып, ағайын туыстарының қолына келіп, бала кезінен өскен жері. Ақынның туған жері қазіргі Оңтүстік Қазақстан облысының Сайрам ауданы. Әкесі - Ибрахим мұсылманша сауаты бар, сөз қадірін білетін білікті адам болған. Шешесінің  аты - Қарашаш.  Ата - анасынан ерте айырылған ол атақты түркі шейхы Арыстан баб және Жүсіп Хамадани деген шейхтардан тәлім-тәрбие,  білім, бата  алады. Білімін Бұхарадан жалғастырады. Өзінің ұстазы кайтыс болған соң көп ұзамай, Түркістанға келіп, сол кезде Орталық Азияда кең тараған сопылық, діни-тақуалық идеялардың ірі насихатшысына айналады.

Оның бүгінгі  ұрпаққа жеткен көлемді шығармасы  – «Диуани Хикмет» (Хикмет жинақ). «Диуани Хикметте» негізінен төрт нәрсеге аса көңіл бөлінеді. Олар: шариғат, тарихат, хақихат, мағрифат. "Шариғат" ислам дінінің заңдары мен әдет ғұрыптарының жинағы, "тарихат" сопылықтың идеясы, сопылық мүддесіне жеткізген жол, "хақиқат" құдаймен бірігу оған жақындау, "мағрифат"— дін жолын танып, оқып білу. Ахмет Иассауидің пікірінше "Шариғатсыз", "Тарихатсыз", "Мағрифатсыз" - "Хақиқат" болуы мүмкін емес. Ақын мүны өз өлеңінде былай деп өрнектейді:

... Ути  ғүмырым шариғатқа неталмадым,

Шариғатсыз  тарихатқа уталмадым,

Хақиқатсыз  мағрифатка баталмадым,

 Катиг иуллар пырсыз ничук утар достлар.

 

... Өтті өмірім шариғатқа жете  алмадым, 

Шариғатсыз тариқатка өте алмадым,

Хақихатсыз мағрифатка бата алмадым,

Қиын жолдар пірсіз қайтіп өтем достар...

Мұнда Иассауи  сопылық ілімдерінің өте күрделі  екенін, діни мистикалық сарындағы  бұл төрт қағиданың арғы жағында  үлкен философиялық арналардан бұлақ  көздері бітеліп жатқанын мезгейді. Иассауи өз хикметтерінде сопылық  дін ілімі туралы ете көп әрі шын беріле айтады, ол бұл шын мәніндегі білім деп айтады, ал сопылықтың барлық ұсақ - түйегін білмейтін адамды ол "надан", "түк білмейтін", "жалған сүюші", "жалған сопы  деп есептеді. "Менің асыл хикметімді жаны ауырмасқа айтпағым, Баға жетпес інжуімді құнын білмеске сатпағын", — деп, бар  жан-дүниесімен сопылыққа   берілген   Иассауи, "егер  мен басымнан  айырылсам  да,  бұл  жолдан  маған жалт беру жоқ", — дейді. Ахмет Иассауи аркылы сопылық түркі тілдес халықтардың рухани танымында шешуші орын алды. Сопылық философиялық жүйе ретінде адамдардың дүние - танымының қалыптасуына үлкен ықпал жасады. Бұған дәлел Иассауиден кейінгі көптеген қазақ ақын, жырауларының шығармаларынан да сопылықтың тікелей әсерін байкаймыз.

Иассауи ілімі  бойынша, жаратылыс бір және жалғыз Хақ (бір уа барым) – абсолют рух – болмыс жаратылысын белгілейді. Ал, болмыс Хақ мәнінің материалдық дүниедегі шексіз әр түрлі образдарда көрінуі болып табылады. Адам болса, осы болмысты тарату себебі, мақсаты және де нәтижесі ретінде қарастырылады. Адам өз табиғатында Хаққа тән, рухани және материалдық дүниеге тән нәпсілік қасиеттерді қамтиды. Яғни, Хақ мәнін қамтыған рух адамынң батинын (ішкі дүниесін) белгілесе, материя адамның закирін (сыртқы көрінісін) белгілейді.  Қазақстан мен Орта Азия халықтары арасында сопылықтың кеңінен және табыспен таралуына мына жағдай да әсер етті. Ол өз ілімін жеңіл және түсінікті тілмен, әсем бояулы өлең, жырларымен баяндайды, сопылық идеяларды жергілікті салт жырларымен үйлестіре дәріптейді. Ахмет Иассауидің Орта Азия мен Қазақстанның түркі тілдес халықтары арасында зор беделге ие болуы. Иассауидің ислам заңдарын Шығыс сопылық ілімдік лангейзммен және бақсылық жыры элементтерімен икемді үйлестіре алуынан еді. Иассауи былай дейді: "Кімде - кім құдайды есіне алса, ол онымен табысқанын көре алады". Сондықтан да Иассауи үшін құдайды тану өзін - өзі танумен бірдей. Сопылықтағы доктрина құдайды мистикалық сүю болып табылады. Иассауи ілімінде бұл доктрина оның "таным" теориясының бөлінбес бөлігі бола тұрып, ерекше орын алады.

           Иассауиден бұрын түркі нәсілдері  Тәңірге табынатын болса, енді  олар Аллаға сыйынатын болды.  Иассауи сопылығы арқылы бүгін  шығыс философиясымен, әлемдік діни  философиямен хабардар боламыз.  Сопылықтың ықпалын, Иассауиден  кейін өмір сүрген көптеген ақын, ойшыл ғұламалардың еңбектерінен кездестіреміз. Ахмет Иассауи өмірінің ақырғы он жылын жер астында жасалған мінәжатханада өткізеді. Сопы "алпыс үшке келдім, енді былайғы өмірім күпірлік, пайғамбардан аспақ күнә" деп өзіне бір тоқтам жасайды. Халуетте тіршілік еткен ақын өмірдегі жиған - терген, естіген, көрген, оқыған білгендерін сарапқа салып, қияли күй кешеді. Осы фактінің өзі, нақ сол сопылық Мұхаммедті (с.ғ.у.) жаратылыстан тыс адам ретінде көрсетіп, оны құдай қатарына қосты және ол Мұхаммед (с.ғ.у.) заманына оралуды уағыздады.

          

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                Қазіргі кездегі Қазақстандағы сопылық

         Қазақ мәдениеті тарихындағы  ислам діні мен сопылықтың  орны туралы айтсақ, мына мәселенің  басын ашып алған жөн. Ислам  оның ішінде сопылық қазақ топырағына екі жақтап енген. Біріншісі, яғни өте мәнді әрі маңыздысы Бұхара, Самарқанд, Түркістан жақтан енген ислам, оған қоса суфизм Қазақстанның бар аймақтарына таралғанымен, дәл өз мәнінде жетпеген.Бұл жерде біз екінші мәселеге тірелеміз. Ол қазақ жеріне ислам таратушы татар миссионерлерінің айтарлықтай әрекеті. Төңкеріске дейінгі, әсіресе, Семей, Кереку өңіріндегі мешіттерде негізінен татар хазіреттері болғаны анық. Олар суфизм емес негізінен ортодоксиялық ислам жағында болған. Сопылық- татарлар арасында болғанымен айтарлықтай рухани күшке айналмағанға ұқсайды. Осындай халде сопыны сұм етіп көрсетушілікте исламды таратушылардың әсері де болмай қойған жоқ. Сонымен қатар қызу қанды өмір тұрғысынан қарасаң, шынында да тақуалық тым тосын көрініс. Осындай тағы да бізге әлі беймәлім себептермен сопылық Қазақстанда XIX ғасырда кең өріс алмады. Бірақ, суфистік әдебиеттер таралып оқылып жатты. Ауылдың мұсылманша хат танығандары үшін араб тілінде жазылғанның бәрі нағыз діни исламдық кітаптар болып қабылданып, Ислам діні мен суфизмнің ара жігі үнемі талданып, талқыланып отырмады. Бұл мәселе жөнінде әңгіме дайындығы өте биік діни адамдар арасында ғана болда. Оның үстіне Қазақстанда исламнан суфизмді бөліп тастауға мүлдем болмайтын, себебі жерімізде жатқан Қожа - Ахмет Иассауи бабамыз нағыз мұсылман, әрі тақуа, сопы болатын. Осындай мәселелер тоғысуымен ислам мен суфизм аражігін ажыратпай тұтасып кеткен. Бұл жақсылық болатын. Қазақстанда исламның ой еркіндігіне көп тосқауыл болмайтын суфистік дүниетанымға, оны қабылдауға қиыншылық болмады.

Қазіргі кезде  осы суфизм  Қазақстанда мүлдем өзгертілген күйде дамып жатыр. Олардың бағыттары, ұстанған ұстанымдары  мүлдем басқа. Олар қазір өздерін  Иассауишілер деп атайды. Кейбір деректерге сұйенсек, Иассауишілер ортодоксальды исламды арабтық шовинизм және экспансионизм ретінде қарастырып, «қазақи ислам» деген түсінікті қалыптастырмақшы. «Қазақи ислам» - исламның негізгі догматтары мен қазақтың дәстүрлі сенімдерін қосып синтездеу, яғни, ислам мен тәңіршілдікті қосу. Негізгі басшыларының бірі – Шейх Исматулла. Оның техникасында «Зікір» қолданылады. Яғни, Құран аяттарын хор болып, талғанша айту. Иассауишілермен қоса, Қазақстанда зікіршілер де өз ілімін таратуда. 

 

                              Қорытынды

Сонымен, қорыта келсек, Сопылық ілімі сүйіспеншілікке негізделген, сүйіспеншілік жолдары, оның қайнар көзі, жай адамдардың өміріне, оның жұмысына және поэзиялық өкілдеріне тығыз байланысты болды. Сол себепті шынайы Суфизм мен Ислам арасында ешқандай қайшылық болған емес, керісінше, Ислам суфизмнің арқасында трансцендентальды ілімге көтерілді. Суфизм арқылы Ислам ішкі қатынастарды, әдет – ғұрыптарды сақтап, оны дамытып отырды. Суфизм болса жеке адамдардың тәжірибесін дамытып, ішкі дүниесін байытуға тырысады. Омар Хайямның айтуынша, барлық діни қауымдық орталықтарын ол дүниедегі тозақпен қорқытады, басқалары жұмақты мақтайды, ал олардың жүректеріне Құдайдың (сезімі) нұры түссе, ондай олар осындай діни фанатизмнен құтылар еді деп түсіндіреді.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

    

 

 

 

 

 

                             Қолданылған әдебиеттер:      

1. Дінтану       О. Айтбаев      Қарағанды, 2009ж.
2. http://www.info-tses.kz/red/article.php?article=51866
3. Ғ. Есім  "Сана болмысы" 5 том. Алматы, "Ғылым"1998ж.
4. И. Шах  "Суфизм"  М. 1994ж.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                   « Астана Медициналық Университеті » АҚ

                       философия және социология кафедрасы

 

 

 

 

                           

                                СӨЖ

Тақырыбы: « Суфизм ».

 

          

 

                                                                                           Орындаған: Тұрсы А.Б.

                                                                                                                   217 ЖМ

                                                                                           Тексерген: Рахимжанова Б.Х.

 

 

 

 

 

 

                                           Астана 2013 ж.