Толеранттылық ұғымына түсінік

ТОЛЕРАНТТЫЛЫҚ ҰҒЫМЫНА  ТҮСІНІК

Бүгінгі күні адамзат қоғамы әртекті субъектілерден құралған күрделі  организм болып табылады. Адамдар  негізінен үлкен үш нәсілге (негроид, монголоид және европеоид) кіретін  көптеген ұлттар мен ұлыстардың өкілдері болып табылады. Мұның сыртында олардың  діни, саяси және әлеуметтік ерекшеліктерімен дараланады.

Тарихи даму барысында  Қазақстан қоғамы күрделі конглемерат  ретінде қалыптасты. Қазіргі уақытта  оның құрамына 100-ден астам ұлттар мен ұлыстар кіреді, олар бірнеше  діни-конфессионалдық бірлестіктерге біріккен. Осындай әртектілік жағдайында әлемді алаңдатып отырған ұлтаралық, дінаралық қақтығыстарға ұшырамай, халықтардың бейбіт қатар өмір сүруіне  мүмкіндік беретін күш қандай? Ғылымда «толеранттылық» атауымен белгілі ұғым, міне, осы жерде  маңыздылыққа ие болады. Қоғамның дамуы  оның мүшелерінен тікелей тәуелді. Қоғамның дамуы оның мүшелерінің  жан-жақты, үйлесімді дамуымен, яғни тұлғалық қасиеттердің қалыптасуына байланысты, ал тұлғаның қалыптасуы бірнеше фактордың  әсері арқылы жүреді. Тұлға дамуы, процесс ретінде, индивидтің психофизиологиялық ерекшеліктерімен, оның өзінің белсенділігімен, ішкі қарама-қайшылықтарымен және сыртқы әлеуметтік жағдайлармен шартталады. Оны Л.И. Божович «ішкі даму процестері мен сыртқы жағдайлардың өзінше үйлесімі»  деп атап көрсетеді.

Б.Г. Ананьевтің тұжырымдауынша адам даму көптеген факторлардың өзара  әрекетімен шартталады: тұқымқуалаушылық, қоршаған орта (әлеуметтік, табиғи), тәрбие және оның өзінің іс-әрекеті. 

 Оның ішінде тәрбие  – басты фактор болып саналатыны  педагогика ғылымындағы аксиома.  Сондықтан, қазіргі жаһандану  жағдайында өзінің ерекшеліктерін  сезіне отырып, басқалармен тең  дәрежеде, сыйластықта өмір сүре  алатын тұлға тәрбиелеу өзекті  мәселелердің бірі. Бұл істе жетістікке  жету үшін ең алдымен педагогикалық процестің жетекші субъектісі – педагог-тәрбиеші даярлауға жаңа көзқараспен қарау, оның толеранттылығын қалыптастыру қажет.

Жалпы толеранттылықтың мәні неде? Оның шекаралары қандай және шегі бар ма? Міне, осы сұрақтарға философия, педагогика, психология, әлеуметтану, т.б. гуманитарлық ғылымдар өкілдері жауап  іздеп келеді.

«Толеранттылық» (лат. «tolerantia» - шыдам, төзім) терминіне шет тілдері  сөздігінде екі мағынада түсініктеме  беріледі: 1) бір нәрсеге, біреуге  төзімділік, төзу, шыдау; 2) биологиялық, медициналық тұрғыда – иммундық реакцияның жартылай немесе толықтай болмауы, яғни ағзаның ауруға қарсы  тұратын антиденелер шығару қабілетінің  төмендеуі. Ал педагогикалық сөздіктерде  бұл ұғымға «қайсыбір жағымсыз факторға жауап әрекеттің болмауы не бәсеңсуі; оның әсеріне сезгіштіктің төмендеуінің нәтижесі» деген анықтама беріледі.

Жалпы алғанда, толеранттылықтың негізі - өзінің «басқаға, бөтенге» қатынасын  бақылау болып табылады. Бұл күнделікті кездесетін, тұрмыстық деңгейден  бастап кәсіби қарым-қатынас жасауға  дейінгі аралықты қамтитын мәселе болып  саналады. «Толеранттылық» терминін саралау барысында ғалымдар арасында елеулі қайшылықтар туындайды. Біраз  жағдайда оны тікелей «төзімділік» сөзімен байланыстырады. Қазақ тілінде  «төзім» сөзі «шыдам», «сабыр», «тағат»  мағынасында да қолданылады. Яғни, «төзімді болу» - басқаға, оның ісіне, құбылыстарға шексіз төзу, шыдауды білдіреді.

Толеранттылық ұғымына педагогика ғылымы тұрғысынан түсініктеме беруге әсіресе соңғы онжылдықта Г.Д. Дмитриев, А.В. Логинов, А.С. Меньшиков, В.В. Самсонов, М.Б. Хомяков, Дж. Грей, Б. Берри, М. Мараверс, М. Уолцер, т.б. тарапынан үлкен қадамдар жасалды. Дегенмен, философиялық, психологиялық  жағынан бұл құбылысты зерттеудің ертеректе басталғанын атап өтпей  болмайды. Оның үстіне бұл термин қазіргі  мағынасында батыста ертерек қолданыла бастады, оның себебін демократиялық үрдістердің онда бұрын жүргенінен көруге болады. Мәселен, толеранттылықтың шығу тегі жөнінде қалыптасқан дәстүрлі теория оның алғаш пайдаланылуын Дж.Локктың «Діни төзімділік туралы жолдау», Дж. Ст. Миллдің «Бостандық туралы» трактаттары арқылы Дж. Ролстың «Әділдік теориясы», «Саяси либерализм» еңбектеріне [64] телінеді.

Толеранттылық түсінігінің  бостандық, сәйкестік, теңдік феномендерімен тығыз байланысы өткен ғасырдың 70-жылдарының өзінде-ақ осы салада зерттеу  жүргізген шетелдік ғалымдардың  еңбектерінде оны үнемі назарда  ұстауға мәжбүрледі. Дегенмен, алғашқы  кезде оның діни аспектісіне ғана көңіл бөлінді. Тек кейінгі уақытта  ғана оның саяси, гендерлік, жастық, этникалық  аспектілері жан-жақты қарастырыла  бастады.

Мысалы, М. Уолцер «О терпимости»  еңбегінде толеранттылықтың бес  құрамдас мағынасын көрсетеді [52]:

Біріншісі – «бейбітшілікті сақтау үшін айырмашылықтарға шеттетілген-мойынсұну  қатынас»;

Екіншісі – «айырмашылықтарға  бейжай қарау, пассивтілік позиция»;

Үшіншісі – «өзіндік моральдық  стоицизм, «басқалардың» да құқықтары  бар екендігін принципті түрде  мойындау»;

Төртіншісі – «басқаларға  ашық көңіл, қызығушылық, тіпті құрметтеу, басқаны тыңдау және одан үйрену»;

Бесіншісі – «айырмашылықтарды  барынша құптау». Философиялық тұрғыда  Уолцердің көзқарасын қабылдауға болатын  болса, ол педагогикалық құбылыс  ретінде толеранттылықтың мәні үшін тым ауқымды, кең болуы мүмкін. Негізінен алғанда бұл бес  анықтаманы толеранттылықтың даму деңгейлеріне сәйкестендірген жөн.

«Толеранттылық» терминінің мағынасын терең талдап, құрылымын  білу үшін ресми құжаттарға да назар  аударайық. 1995 жылғы 16 қарашада ЮНЕСКО-ның  Бас конференциясының 5.61 қаулысымен бекітілген «Толеранттылық принциптері  декларациясында» келесі анықтама ұсынылады: «Толеранттылық – біздің әлемнің  өте бай мәдени көптектілігін, біздің өзіндік анықталу формаларымыз бен  даралығымызды көрсету тәсілдерін құрметтеу, қабылдау және түсіну. Оған ашықтық, білімділік, қарым-қатынас, ой, ар-ұят еркіндігі әсер етеді. Толеранттылық  – бұл біреуге орын беру, мойынсұну  емес». Бұл анықтаманың құндылығы  – түсініктің құрылымын жіктеп беруінде.

Казіргі жаһандасу кезеңінде  түрлі қоғамдар арасындағы толеранттылықтың белең алып келе жатқанын көріп отырмыз. Дегенменде, бұл ұмтылыстың әліде  толық жоғарыда айтылған анықтымаға сай толеранттылыққа айналуына  біраз еңбек сіңіруіміз керек.

Толеранттылық мәселесін  елбасымыз Н.Ә.Назарбаев халыққа  жолдауында ерекше атап өтті: «Біз әркімнің ар-ұжданы, абыройы мен беделі қадірленетін, мәртебелі мораль, этикалық негіздер мен рухани құндылықтар ірге тепкен қоғам құруымыз»,-деді. Және осы бағытта  Қазақстан халықтарының ассамблеясыда  біршама игі істер атқару үстінде. Бұл істердің негізінде елбасымыздың ұлтаралық мәселелер жөніндегі  ішкі және сыртқы саяси бағдарламалары негіз болып отыр. Бұл бағдарламалар  біздің болашақ ғылыми зерттеулерімізде негізгі ұстанымы болмақ.

 

 

 

 

 

 

 

Жастарды  толеранттылыққа тәрбиелеуде отбасындағы  қарым-қатынастың рөлі

Ш.Уалиханов  атындағы Көкшетау мемлекеттік университеті. Жұпар Мұқытова, Айгерім Сагиденова.

«Білім беру технологиялары»  кафедрасының академиялық доценті, ҚР білім беру ісінің құрметті қызметкері.

Педагогика және психология мамандығының 4курс студенті.

Индивид пен қоғамның мәдениетінің даму деңгейінің сипаттамасы ретінде, адамның өзімен және өзгелерімен  үйлесімді қатынаста өмір сүруін сипаттайтын мәселе – толеранттылық  болып табылады. Қоғамның еркін дамуы  мен жалпы өмір сүруіне деген  күреске қажетті принциптер мен  құндылықтарды алға қою бүгінгі  таңда толеранттылыққа тәрбиелеу  мәселелерімен тікелей байланысты.

Астанада өткен Қазақстан  халқының Ассамблеясының 15-ші сессиясында  Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев  қоғамда білім беру жүйесі мен  тәрбие арқылы азаматтық сәйкестендіру, толеранттылықты дамыту қажеттілігі  жайында сөз айтып республикамыздың мектептеріне толеранттылық негіздері  атты курстар енгізуді ұсынды.

Саяси мәдениеті жаңа қалыптасып келе жатқан біздің мемлекетімізде саяси  толеранттылық орнығып болды  деу қиын. “Бізде демократиялық  мәдениеттің терең дәстүрлерінің  жоқтығы, еркіндікті ойыңа келгенді істеуге болады деп түйсіну елді тұрақсыздыққа ұрындыруы, біздің болашаққа  арналған барлық жоспарларымызды белінен  басып, өзімізді алысқа кері серпіп тастауы  әбден мүмкін екенін мойындауымыз керек”, – деді Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев  Қазақстан халқына Жолдауында [1].

Қазақстан Республикасының  Тәуелсіздігінің 20 жылдығына орай елімізде интолеранттылық қылықтар көбеюде. Мәселен, біздің еліміздің кейбір қалаларында  интолеранттылықтың ең ауыр түрі –  терраризм көрініс алуда. Соғыс  пен терроризм себептері ұлтаралық  қақтығыстардың шиеленісуінен туындап  жатса, отбасында дау-дамайлар, суицид, балаларға, әйелдерге, зорлық-зомбылық көрсету жиiлеп барады. Қазақстан  Республикасының статистика агенттiгiнің  деректеріне жүгінсек, 2010 жылы суицид жасөспірімдер арасында жиілеп, 340 жасөспірім балалар өздеріне қол салмақшы болса, оның ішіндегі 237 жасөспірім өмірмен  қоштасқан болатын. Мұндай мәселелердің болуы отбасындағы толеранттылықтың төменгі деңгейде тұрғаның көрсетеді. Қазіргі кезде, өкінішке орай конфессионалдық  интолеранттылық Қазақстанда да орын алуда. Мысалы, 2010 жылы қазанның 31-і  күні таңертең Атырау қаласында облыстық әкімдіктің маңында және Сарыарқа ықшам  ауданында екі жарылыс болған еді. Сонымен қатар, мамырдың 17-сі күні Ақтөбе облыстық ұлттық қауіпсіздік  комитеті департаментіне келген жас  жігіт өзін-өзі жарып мерт болды, үш адам жараланды. Содай-ақ, 12 қарашада Тараз қаласында болған теракт кезінде 7 адам қаза тапты. Оның ішінде 3 полиция  мен ҰҚК-нің 2 қызметкері бар еді. 2012 жаңа жылды қарсы алу түнінде  Ақмола облысындағы ауылдардың бірінде  жаппай төбелес орын алды. Атап айтқанда, бұл оқиғалардың барлығы біздің елімізде интолеранттылықтың бар екендігін  көрсетеді.

Толеранттылық латын тілінен  аударғанда tolerantia - шыдамдылық, өзге көзқарастарға, мінез-құлықтарға, әдеттерге төзімділік таныту, қолайсыз әсерлердің ықпалын  бастан өткізе алушылық деген мағынаны білдіреді.

Толеранттылыққа қарама-қарсы  қайшылықтардың (интолеранттылық) адамзат  тарихының барлық кезеңінде де болғаны  рас. Интолеранттылық шыдамсыз, үрейлі адам, кінәні өзінен емес басқа адамнан  іздейді. Сондай адамдардың өмірде жиі  кездесуі қоғамда түрлі проблемаларды  тудыруға ықпал етеді. Соның салдарынан түрлі соғыс, діни қудалаушылықтар мен идеологиялық қақтығыстар, ажырасулар, тастанды балалар, жасөспірімдер арасында суицидтар туындайтынын дәлелдеуді қажет етпейтін шындық.

Сондықтан толеранттылыққа  тәрбиелеу әрбір отбасында өз бастауын алуы бүгінде басты мәселеге айналуы тиіс.

Толеранттылық мәселесін  зерттеп жүрген ғалымдар қатарына Ю.М.Политова, В.Г.Палаткина, Е.Ю.Клепцова, Н.М.Лебедева, Ф.М.Малхозова, А.В.Мудрик, Р.Р.Валитова, В.А.Лекторский, В.С.Кукушин, В.А.Перовскийлерді атауға болады.

Отбасындағы толеранттылықты  зерттеуге көп көңіл бөлген ғалымдар Л.В.Байбородова, О.С.Ковалева, М.И.Рожков, М.А.Ковальчук, Т.А.Куликова, М.А.Коренева және т.б.

Толеранттылықтың жекелеген  аспектілері қазақстандық ғалымдардың  зерттеулеріне де арқау болды: Г.К.Искакова, М.А.Кучерова, П.И.Мамедова, Б.А.Тұрғынбаева, Ж.Наурызбай, К.Сүюнова, Қ.Қожахметова, Қ.Бөлеев т.б. толеранттылықты қалыптастырудың  жалпы мәселелерін қарастырса, С.Әмірғазин  еңбектерінде дінаралық толеранттылық  мәселелерінің әр жақтары ашылған. Г.А.Уманов ұлтаралық қатынастар педагогикасының  теориялық негіздерін қарастырды.

Толеранттылыққа тәрбиелеу  ең бірінші отбасынан басталады. Отбасы жас ұрпақтарды жеке тұлға  ретінде қалыптастырудың қайнар бастауы. Бала үшін отбасы бір жағынан - тіршілік қоршауы болса, екінші жағынан - тәрбиелік орта.

Отбасында толеранттылыққа  тәрбиелеу жолдарына келетін  болсақ, М.И.Рожков пен М.А Ковальчук  толеранттылыққа тәрбиелеуде оқушылармен  ата-аналардың өзара қарым-қатынасының  сәтті шешу үшін педагог-психологқа субъектілік, тепе-теңдік, жекелеу, рефлексивтік көзқарас, толерантты орта жасау принциптерін ұсынды.

Отбасындағы қарым-қатынастың дұрыс болып қалыптаспауы мұғалімдерді де, ата-аналарды да ойландыратын ортақ  мәселелер.

Зерттеуші Э.Г.Эйдемилердің пікірі бойынша бірінші орынға отбасындағы  нашар қарым-қатынастар алынады. Отбасындағы  қарым-қатынастың дұрыс болып қалыптаспауы және оның ұзақтылығы баланың психикасына  ауыр әсер жасауын өмір сүру барысы дәлелдеп отыр. Қазіргі ғалымдар отбасындағы  қарым-қатынасты ерлі зайыптылар арасындағы қарым-қатынас, орта буын мен аға  буын арасындағы қарым-қатынас, әке-шеше мен бала арасындағы қарым-қатынас  деп қарастырады.

Ғалымдардың пікіріне сүйенетін  болсақ олар отбасында ата-аналар мен  балалар арасындағы қатынас түрлерін 4 түрге бөледі: диктат, опека, «араласпау»  және ынтымақтастық.

-Диктат деген қатынас  ата-аналардың талабын, бұйрығын  зорлық көрсетуін бірінші орынға  қояды. Талап қоюды құрмет көрсетумен  ұштастырмаған жағдайда бала  тәрбиесіне зиян келтіретінін  ескерткен А.С. Макаренко.

-Опека диктатқа қарама  қарсы-қатынас түрі, балаға шектен  тыс қамқорлық көрсетіп еркіндік  бермеу, қиындықтарды өз бетімен  жеңуге үйретпеу, ол да бала  тәрбиесіне зиянды.

-»Араласпау» - бұл қатынас  түрі балалармен ата-аналар арасында  эмоционалды жылылық тудырмайды, себебі талап, тәртіп нормалары  іске аспайды.