Қытай философиясы

Қытай философиясы. Біздің жыл санауымыздан бұрын VIII—VI ғасырлар аралығында қазіргі Қытай мемлекетінің жерінде құлдық қоғам толық қалыптасқан-ды. Мифологиялық дүниетанымның орнын философиялық ілімдер ала бастайды. Олардың барынша гүлдену кезеңі Хань династиясына сәйкес келеді (б.ж.с.д. 207ж.-б.д.220 ж.). Зерттеушілер бұл кезенді «гүлденген жүз философиялық мектептің өзара тартысы» деп атаған. Мысалы, Хань дәуіріндегі тарихшы Сьма Тань (б.ж.с.д. 110 ж. қайтыс болған) солардың ішінен алты философиялық бағыттарды атап көрсеткен:

Инь және Ян мектебі

Осылардың алғашқысы, яғни Инь  және Ян мектебі өз бастауын «Өзгерістер  кітабынан» (б.ж.с.д. VII-VII ғасырда) алады. Бұл кезең мифологиялық дүниетанымның  тарих сахнасынан көшіп, философиялық көзқарастарға орын босата бастаған кезі болатын.

Инь және Ян белгісі және Ба гуа Нанниң қаласы сыртында салынған сурет, Қытай.

Инь және Ян - әлемнің бастауында тұрған мәндер. Бірақ олар туралы ілім дуалистік сипатта емес, себебі барлық болмыс ол екеуінің біртұтастығы арқылы ғана бар бола алады. Демек, олар диалектикалық  бірлікте болатын қарама-қарсылықтар. Инь және Ян қағидалары аспан мен  жер, ұрғашы мен еркек арасындағы қатынастармен тығыз байланысты, әрі олардың дамуына нұсқайды. Белсенділік көбіне Янға тән болады да, Инь енжарлық танытып отырады. Бірақ олардың бірлігі - диалектикалық  дамудың көзі. Нәтижесінде заттар мен құбылыстар өзгерістерге ұшырайды. Мұндай өзгерістер адамдарға да қатысты  болады. Аспан, жер, адам - бұлар үшкілдік бірлікте белгілі бір даму жолымен (дао) тіршілік кешеді.

Конфуций мектебі  немесе әдебиетшілер

Екінші мектеп Конфуцийдің  атымен тығыз байланысты. Конфуций (қытайша Кун Цю, Кун Чжунни, ал әдебиетте көбінесе Кун-цзы, ұстаз  Кун деген атпен белгілі) б.ж.с.д. 551 79 жылдары Лу патшалығында өмір сүрген. Ол кедейленіп қалған ақсүйек әскербасының семьясында дүниеге келді. 22 жасынан  бастап ұстаздық жұмыспен айналысты, атағы  бүкіл Лу патшалығына жайылды. Конфуций мектебінде, негізінен, төрт пәннен дәріс  оқытылатын. Олар – тіл, ахлақ, саясат және әдебиет. Конфуций елу жасында  Лу патшалығында көрнекті саяси қайраткерге  айналды. Алайда, сарай төңірегіндегі  саясатшылардың жаласынан он үш жыл  бойы ел аралап қаңғырып кетуге мәжбүр болды. Бірақ та басқа Қытай мемлекеттерінде  оның жаңа ілімі ешқандай қолдау таппады  да, 484 жылы туған Отанына қайта  оралған еді. Конфуцийдің ілімі  туралы оның шәкірттері жазып қалдырған  «Лунь юий» («Сұхбаттар мен пікірлер») атты еңбектен мағлұмат аламыз. Онда Конфуцийдің  ойлары мен тұжырымдары, қағидалары мен пікірлері жинақталған. «Лунь  юий» - біздің заманымызға дейін  сақталған бірден-бір мәдени ескерткіш.

Конфуций өзіне, ұрпақтарына  және шәкірттеріне арнайы бөлінген қорымға  жерленген, оның тұрған үйі қазіргі  кезде атақты ғибадатханаға айналған. Конфуций ілімінің ерекшелігі сол, ол адамгершілік мәселелерін бірінші  кезекке қойған. Ал рух, аспан денелерінің  қозғалу заңдылықтарына еш көңіл  бөлмейді. «Өмірдің не екенін білмей жатып, өлімнің, рухтың не екенін қайдан білейік», — деген екен ол. Алайда, көкті  пір тұтқандығы ақиқат, көк тәңірісіне құрбандық шалуды оған деген адамдардың көрсеткен құрметі деп түсінген. Кейіннен Қытайдың «аспан асты империя» деп аталуына да осы ұғым өз әсерін тигізген сыңайлы. Жоғарыда айтылып  өткендей, Конфуций өз ілімін адамға бағыттаған. Ол - алғаш рет адамның кісілік  тұлғасы туралы ой қозғаған философ. Үлгі тұтуға жарайтын ер адамның адамгершілігі (жэнь), үлкенді сыйлауы (сяо), әдет-ғұрып, дәстүрді құрмет тұту (ли) жоғарғы дәрежеде болуы тиіс. Адам тумысынан жаман  болып тумайды, оны жаман да, жақсы  да қылатын өскен ортасы. Конфуций мемлекетті де үлкен отбасы деп түсіндірген. Оның ілімі, жалпы алғанда, үстем  таптың мүддесін қорғады, құлдықты сөкет  көрмеді, сондықтан да ұзақ жылдар бойы мемлекеттік ресми идеологияға  айналып, Қытайдағы қоғамдық өмірдің  барлық салаларына өз әсерін тигізді. Конфуцийдің қазасынан кейін  оның ілімі сегіз тармаққа бөлініп  кетті. Олардың ішіндегі ең негізгілері  идеалистік бағыттағы Мэн-цзы мектебі  мен материалистік бағыттағы  Сюнь-цзы мектебі. Бұл екі бағыт  та Конфуцийдің шәкірттері Мэн жэне Сюньнің аттарымен аталады. Мэн-цзы  Конфуций ілімдерін жинақтап, бір  жүйеге түсірумен ғана айналыспаған, сонымен қатар, жаңа ойлармен толықтырьш отырған. Мысалы, «адамның табиғаты тек  жақсылықтан жаратылған» деген  қағида Мэн-цзы философиясының негізгі  өзегі болып табылады. Сюнь-цзы  Конфуций іліміне материалистік  нышан енгізген. Әлемнің негізі материалдық  күш (ци) және оның екі түрі болады (инь  жэне ян). Әлем өзінің табиғи заңдылықтары арқылы өмір сүреді, көк тәңірі - әлемнің  құрамдас бөлігі ғана, оны зерттеп, сырын ұқса адамдардың мақсат-мүдделеріне  пайдалануға болады, Бақытты, бақытсыз болу, сау немесе ауру, бай немесе қайыршы болу адамдардын өзіне ғана байланысты. Бұл тұжырым Абайдың  ауруды жаратқан Құдай, бірақ нақты  адамды ауру қылған Құдай емес; байлық кедейлікті жаратқан Құдай: бірақ белгілі  бір адамды бай немесе кедей қылған Құдай емес, адамның бақытты яки  бақытсыз болмағы өзінен дейтін ойымен үндесіп жатыр. Тек тәрбиелеу  жұмысы арқылы адамгершілікке баулып, адамның ежелгі табиғатын өзгертуге  болады. Өмір бойы өзін-өзі жетілдіруте  құлшыну - адамдық парыз. Қытай қоғамдық өмірінде Сюнь-цзы философиясы да көрнекті орын алған. Әсіресе, оның мемлекеттік  басқару ісін жетілдіру жөніндегі  тұжырымдары күні бүгінге дейін  өз манызын жоймақ емес, өйткені, бұл  мәселеде бірінші кезекте халықтың мақсат-мүддесін ойлау керек, мемлекеттік  іс-шараларды мейірбандықпен жүзеге асыру керек деген қағидалар  шынымен де қандай болмасын ілімнің  құнын арттыратыны сөзсіз. Конфуцийдің  ілімі Қытай қоғамы үшін талай  ғасырлар бойы ресми ой-саналық қызмет атқарып келді. Тіпті, XX ғасырдың екінші жартысында «Қызыл террор» арқылы қартайған  әріптестерін саяси сауатсыз хунвэйбиндер мен цзаофандардың қолынан қырғын таптыру саясатын жүргізген Мао  Цзэ-дун «Сяо» қағидасын өрескел  бұзғандығын түсініп, Конфуцийге қарсы, оның «қателері» жөнінде саяси науқан ұйымдастырды емес пе? Арасын жиырма алты ғасыр бөліп тұрған бірі өлі, бірі тірі адамның арасында идеологиялық майданның ашылғандығы да Конфуций ілімінің өміршеңдігін көрсетпей ме?

Моистер мектебі

Моизм мектебінің негізін  салушы Мо Дидің (б.ж.с.д. 479-391 ж.) баса көңіл  аударған негізгі мәселесі әлеуметтік ахлақ болып табылады. Бұл мектептің  ілімі Конфуцийге мүлдем қайшы келетін. Өйткені, оның негізінде дерексізденген жалпы сүйіспеншілік жататын. Теориялық  іспен айналысу - бос уақыт өткізумен  бірдей. Адамдарға керегі нақтылы  дене еңбегі, оның пайдалы нәтижесін, өмір үйлесімділігін көкке тән жігер  реттеп тұрады-мыс. Кейіннен Мо Дидің  ізбасарлары таным мәселелеріне көңіл бөліп, ұстаздарының қош көрмеген онтологиялық сұрақтарға жауап іздеген  көрінеді.

Атаулар мектебі

Атаулар мектебі заттар мен  құбылыстардың тілде бейнелену  сәйкестілігіне баса назар аударды. (Мұндай мәселе Еуропалық философияда, яғни ортағасырлық схоластикада ондаған  ғасырдан кейін ғана қарастырылған - автор).

Заңгерлер мектебі

Ал, заңгерлер мектебіне  келетін болсақ, онда оның назары саяси-әлеуметтік мәселелерге ауып, мемлекет пен құқықтың шығу төркінін, олардың мәнін, мақсаттылық  қызметін зерттеуді қолға алған. Бұл орайда, Конфуций ілімін өткір  сынға алып, өздерінің көзқарастарын  жасақтаған. Бұл мектеп Хань династиясының  кезеңіне сай қалыптасқан деп  білеміз. Оның іргетасын қалаушылардың  бірі Шан Ян: «Кім ақылды болса, ол заң  шығарады, ал кім ақымақ болса, ол заңмен шектеледі. Қабілетті тәртіпті өзгертеді, ал, қабілетсіз тәртіп арқылы шырмалады. Тәртіпке шырмалған адаммен іскерлік туралы, ал заңмен шектелген адаммен  өзгерістер туралы әңгімелеудің жөні жоқ» депті. Заңгерлер мектебі тәртіп (ли), жақсылық (дэ), адамгершілік, инсандық (жэнь) категорияларын қалыптастырып, дамытқан. Дао (жол) заттар мен құбылыстардың  даму тәртібін белгілейді. Олардың  мазмұны қатып қалған күйде болмайды, керісінше өзгеріп отырады. Бұл  орайда Инь және Янның бірлігі  арқылы жүзеге асырылады. Қоғамдағы  тәртіп дегеніміз кемшіліктерді  сырттай мойындау. Мұның орнына билеуші  мен қоғамның арақатынасын қайтадан реттеу керек. Билеуші заң (фа) немесе өкім (мин) шығарады, алайда олар қоғамның терең қатпарларына жетпейді (увэй). Себебі олар тек марапаттау мен жазалау  жүйелеріне байланысты ғана шығарылған. Егер заң (фа) мен өкім (мин) өзгертіліп отырса, онда адамдардың да іс-әрекеті  заман талабына сай өзгеріп отыруы тиіс. Өйткені, билеушінің орны көк  тәңірінің қолдауымен белгіленген... Заңгерлер мектебінің негізгі фәлсафалық тұжырымы «жаңа заманға ескі киім кигізуте болмайды» дегенге келіп  саяды. Жаңа заман талаптарына сай  жаңа заңдар шығарылуы тиіс. Жаңа тарихи шындық үшін басқарудың соны тәсілдері  қажет. Конфуцийлік ілімнің нұсқауына  ерік ескі тәртіпке қарайлай берудің  пайдасы жоқ. Алайда, осы пікірдің авторы Хань Фэй, Цинь императоры Шихуанның  оны қатты мойындап, қалған басқа  мектептерге тиым салғанына қарамастан, өз атымен байланысты қалыптасқан қатыгез  басқару тәсілінің салдарына  шыдамай өзіне-өзі қол салған дейді, көне деректер.

Дао ағымы

Конфуцнй іліміне қарсы  шыққан тағы да бір атаулы философиялық мектептің ілімі даосизм деп  аталады. Даоның қазақшасы «жол»  деген сөз. Бұл ілімнің негізін  қалаушы б.ж.с.д. VI ғасырда өмір сүрген Лао-цзы. Бұл «кәрі ұстаз» деген  ұғымды білдіретін лақап ат. Ал шын  аты-Ли Эр. Көне Қытай ескерткіштерінде аты аңызға айналған Лао-цзы б.ж.с.д. 604 жылы туылған деген мағлұмат бар. Бірақ көптеген Қытай зерттеушілерінің өздері бұл мағлұматтың шындығына  күмән келтіреді. Лао-цзы 160-200 жыл  ғұмыр кешкен деген де мәлімет  бар. Ол патша сарайында тарихшы, мұрағат меңгерушісі болып қызмет атқарған. Қартайып қалған кезінде  Конфуциймен кездесіп сұхбаттасқан да екен. Лао-цзы өзінің ілімінде, негізінен  алғанда, үш қағидаға сүйенеді, олар - дао, дэ, у-вэй. Дао - әлемдегі заттар мен  құбылыстардың сапасы мен қасиеттері. Дао тек дэ арқылы белгілі болуы  мүмкін. У-вэй қағидасы әрекетсіздікті білдіреді. Ол - даоға кереғар қағида. Дао - өмірдің қайнар көзі, белсенділіктің үлгісі. «Дао» - заттардың өмір сүру заңы «цимен» бірігіп, әлемнің түпнегізін құрайды. Әлемде барлығы қозғалыста болады, олар үнемі өзгеріп отырады, тіпті, осы өзгерістердің нәтижесінде  заттар мен құбылыстар өздерінің  қарама-қарсылығына айналып отырады. Айталық, суық жылиды, сұйық қатады, жақсылық жамандыққа айналады, т.т. Сайып  келгенде, әділеттілік жеңеді, әлсіздер күшіне енеді, дейді Лао-цзы. Ол үстем  таптың өктемдігіне қарсы болды, шектен шыққан ысырапшылдықты жоюға, алғашқы  қауымдық өмірге қайта оралуға шақырды. Әрине, заманындағы ғылыми танымның даму дәрежесінің төмендігіне байланысты даосизм анайы материалистік  сипатта болды. Бұл ілімде алғашқы  диалектикалық ой-пікірлер бой көрсеткенімен  дәуір ауқымынан шығандап шыға алмады. Біздің эрамызға жақын дәуірде ежелгі Қытай жерінде қоғамдық даму тоқырауға  ұшыраған еді. Үстем таптардың өзара  қырқысқандары, бірнеше мемлекетке бөлінген Қытайдағы орын алған патшааралық  соғыстар еңбекші халықты әбден  күйзелткен болатын. Осындай жағдайларда  Лао-цзы ілімі діни-мистикалық сарынға  бой ұрып, бірнеше тармақтарға  бөлініп кетті. Алайда, Лао-цзыдын өз басын қатты қадыр тұтқандықтан, қытайлықтар әлі күнге дейін  оның аруағын сыйлап, бас иеді, жерленген  зиратына мінажат етеді.

Үнді пәлсапасы б.з.д. II және I мыңжылдықтың бас кезінде, арийлердің (малшы тайпалардың) солтүстік-батыстан енуі, олардың елді басып алуы, алғашқы қауымдық құрылыстың құлдырауы ежелгі Үндістанда таптық қоғам мен мемлекеттің пайда болуымен дүниеге келді. Мемлекеттік биліктің басында раджа тұрды, оның билігі егін шаруашылығымен айналысушы ақсүйектердің билігіне және рулық абыздық билікке тірелді. Ежелгі Үндістан қоғамының әлеуметтік стратификациялануын төмендегідей сипаттауға болады:

1. Варналар - топтар Варналардың өкілдері
2. Брахмандар Абыздық варна
3. Кшатрийлер Әскери ақсүйектер тобының варналары
4. Вайшьялар Егінші-варналар
5. Шудралар Төменгі варна

Варналарға бөліну дінмен ерекше қасиетті сипатқа келтірілді. Текті абыздық жанұялар қоғамға  айтарлықтай ықпал етті және білімділік пен арнайы білімдерді иеленушілер  болды, діни идеологияның дамуына ықпал  етті. Варналардың тіршілік етуі (варналарға бөліну) құрбандық шалу формулаларымен, атаулармен, дұғалармен сакрализацияланған еді. Ежелгі үнділіктер ой-толғамдарының  алғашқы ескерткіші Ведалар болды. Б.з.д. II және I мыңжылдықтар аралығында пайда болған, және адамзаттың әдеби ескерткіштерінің ең ежелгілерінің бірі болып табылатын ведалар ежелгі үнді қоғамының рухани мәдениетінің дамуына, оның ішінде философиялық ойдың дамуында үлкен анықтаушы рөлге ие болды. «Веда» сөзі санскриттен аударғанда «білім» деген мағынаны береді. Бірақ бұл жай білім емес, ерекше білім. Ведалар әнұрандардан, дұғалардан, дуалардан, құрбандық шалу формулаларынан тұрады. Ведалардың образдық көркем тілімен аса ежелгі діни дүниетаным, адамның өмірі және адамгершілік туралы алғашқы философиялық түсінігі берілген. Ведалар құрамына мына бөлімдер кірді:

• Ригведа - Діни әнұрандар жинағы. (Б.з.д. 1,5 мың жыл шамасында). Көптеген құдайларға арналған құрбандық әндері, дуалар мен дұғалар. Ригведада Ежелгі Үндістан ойшылдары болмыстың алғашқы бастамасы туралы, әлемнің пайда болуы туралы, оны басқаратын заңдылықтар мен әлеуметтік айырмашылықтардың себептері туралы ой толғай бастайды.
• Брахмандар - Жол-жора мәтіндер жинағы. Оларға буддизмнің пайда болуына дейін үстем болған брахманизм діні негізделді.
• Араньяктар - Орман тақуаларының кітаптары.
• Упанишадтар Б.з.д. I мыңжылдық шамасында пайда болды. Мағынасы - «жанында отыру», яғни өсиет-нақыл тыңдап, ұстаздың аяғының қасында отыру мағынасында; немесе «құпия тылсым білім». Бұл мәтіндерде ең бірінші себептілік мәселесі, болмыстың бастауы мәселесі басым келеді, оның көмегімен барлық табиғат құбылыстарының және адамның пайда болуы түсіндіріледі. Упанишадтарда басты орынға болмыстың ең басты себебі мен алғашқы негізі ретінде рухани бастау - брахман немесе атманды алатын ілімдер ие болады. Упанишадтар мәтіндерінің көпшілігінде брахман және атман рухани абсолют, табиғат пен адамның денесіз ең бастапқы себебі ретінде түсіндіріледі. Упанишадтардағы таным теориясының басты мәселесі білімді екі түрге: жоғарғысына және төменгісіне бөлу. Төменгі білім - эмпирикалық шындық туралы білім. Жоғарғысы - рухани абсолют туралы білім, оған тек мистикалық интуиция, йогтык тәжірибенің көмегімен ғана қол жеткізуге болады. Нақ осы білім әлемге билік ету мүмкіндігін береді.