Қытай философиясы

Упанишадтар негізінде Үндістанда пайда болған барлық немесе барлық дерлік бұдан кейін пайда болған философиялық ағымдар үшін негіз  болып табылады, өйткені онда ұзақ уақыт бойына Үндістанның философиялық ойын «қоректендірген» идеялар қойылып, өңделді. Ежелгі үнді философиялық мектептерін  екі бағытқа бөліп қарастырамыз:

Вайшешика

Вайшешика – атомистикалық ілімге негізделген мектеп. Мектептің атауы  «вишеша» - «ерекшелік» деген мағынаны білдіреді. Вайшешик мектебі б. з.д.VI-Vғ.ғ. п.б. Вайшешик философиясы бүкіл  дүниенің пайда болуы мен ыдырауын атом ілімі арқылы түсіндіруге көңіл  бөледі. Атомның төрт түрлері –  жердің, ауаның оттың және судың  атомдар байланысы дүниенің тұтастығын құрайды. Осындай тұжырымы үшін вайшешиктерді  атомистер деп атайды. Вайшешиктер  күрделі объектілердің пайда  болуы мен жойылу тәртібін, олардың  мәңгі еместігін түсіндіруге  көңіл бөледі. Атомдардың байланысын сезінуге болмайды, логикалық тоқтаммен  ғана түсіндіруге лайықты. Дүние  – физикалық денелер мен тірі заттар қарым-қатынасының жүйесі. Дүниедегі  тәртіпті мораль, адамгершілік тәртібі  дерлік. Өйткені өмір мен әрбір  индивидтің тағдыры кеңістік пен  уақыттың физикалық заңдарына ғана тәуелді емес, олар карманың жалпылама  моральдық заңына да бағынышты.

Ньяя

Ньяя - гносеологиялық мектеп. Ол б.з.д. III ғ. пайда болған. Ньяя философиясының негізі Готаманың (немесе Гаутаманың) «Ньяя- сутр» шығармасында қаланған. Ньяя философиясын көбінесе ойлану туралы және сыни талдау туралы ілім деп жатады. Осындай ұйғарымға жетелеген  себеп те бар. Готама дұрыс танымның жағдайына және шындықты танудың  тәсілдеріне айрықша мән берген. Ньяя философиясы логикалық проблемалармен көп шұғылданған. Десекте, ньяя философиясының басты, түп мақсаты - бұл мәселе ғана емес, адам өмірін мәңгі азап-қайғыдан құтқару жолы. Осы тұрғыдан алғанда  ньяя философиясының-шындықты тануға, логикасының – дұрыс танымның тәсілімен жағдайларын анықтауға  тигізер ықпалы мол.

Йога

Йога – адам психологиясы, түрлену  дөңгеленген азат болу ілімі. Йога б.з.д. II ғ. пайда болған. «Йога» сөзі «шоғырлану»  деген мағына береді, оның негізін  қалаушы болып кемеңгер Патанджали есептелінеді. Йога жүйесі ведалық  дәстүрді іс жүзіне асыруға, күнделікті тіршілікте үйретуге ерекше мән берді. Йога жүйесі рухты дене арқылы, дененің  сыртқы қызметін барлық шектеулерден босатпақ, тіпті босататын теориялық  нұсқауымен және практикалық негізімен  тартымды. Йога жүйесіндегі басты  мәселе - жаттығу тәсілдері мен  практикасы арқылы жеке адамды өзін-өзі  ұстауға, өзінің сезімі мен мінез-құлқын бақылауға, жан дүниесін баулуға  үйрету. Йоганың мақсаты – тән  мен жанның үйлесіміне жету. Денені шынықтыру арқылы жан саулығы  мен сергектігін жетілдіру.

Миманса

Миманса – таным мәселесімен  айналысты. Ол б.з.д. III ғ. пайда болды. Мимансаның негізі Джайминидің «Сутрасында» қаланған. «Миманса» сөзі «кейбір  проблеманы ойлану және сыни талдау арқылы шешу» деген мағынаны білдіреді. Мимансаның пәні - карма немесе рәсім-салт мәселелері. Мимансаның бастапқы мақсаты - ведалық салт-рәсімді сақтау және қорғау. Сонымен қатар, Миманса философиясында таным теориясы, метафизика, этика  теолоиямен қатар қарастырылады.

Санкхья

Санкхья – қос реализмді, пуруша мен пракританы қабылдаған философиялық жүйе. Оның негізін қалаған Капила. Санкхья терминінің мағынасы туралы көп болжамдар таралған. Санкхья  дегеніміз - сан, танымның объектілерін санау арқылы тану.

 Веданта

Веданта философиялық толғаныс пен  талдауға толы бағдар. Веданта идеясы мынандай қағидаға сүйенеді: тұтас  және елестеулі дүниенің, күллі нәрсенің түп негізі – Абсолютті шындық, Брахман. Ол — бөлінбес тұтас біреу. Әр адамның рухани «Мені», оның Атманы осы түп негізбен бара-бар.

Настика - Ортодоксалды емес (Веданы мойындамайтын) философиялық мектептер

Буддизм – Үндістанда б.з.д. VII – Vғ.ғ. шамасында пайда болған. Буддизмнің негізін қалаған Сидхарта Гаутама. «Будда» термині «жарқырау», «сергу» деген мағынаны білдіреді. Буддизм ілімінде төрт түрлі ақиқат ілім негізделген.

Жайнизм

Жайнизм –б.д.д.. V ғ. діни ағым ретінде  қалыптасады. Негізін қалаушы –  Махавира. Жайнизм мына идеяларға  сүйенді: Адамның жаны, рухы оның тәнінен, дене терісінен нәзік, биік, құдіретті. Оның басты мақсаты – қасірет  деп түсінген, өмірден азат болу. Жанның бұрынғы өмірде жасаған келеңсіз қылықтарының теріс салдарын осы  өмірде жеңуге болады.