Жоғары оқу орындарындағы оқытушылардың кәсіби іс-әрекеті

8 Дәріс. Жоғары оқу орындарындағы оқытушылардың кәсіби іс-әрекеті.

 

ЖОСПАР:

1. Жоғары оқу орындарындағы оқытушыларды топтастырылуы.
2. Оқыту барысындағы оқытушы мен студенттердің қарым-қатынас деңгейлері.
3. Коммуникативті әрекеттесу стильдерінің шартты түрде бөлінуі.
4. Педагогикалық қарым-қатынасты тиімді орнату тәсілдері.
5. Тұлғаның жалпы сипаттамасы.

 

1. Жоғары оқу орындарындағы оқытушыларды топтастырылуы.

Педагогикалық іс-әрекет мақсатына  байланысты полифункционалды болғандықтан, педагогикалық міндеттер өз табиғатына байланысты комплексті сипатта болады. Осы міндеттер тек қана педагогика, психология және нақты ғылымдарды оқыту әдістерімен ғана шешілмейді, сонымен бірге түрлі саладағы білімдердің синтезін қажет етеді.

Жоғары оқу орындарындағы  оқытушылардың іс-әрекетінің мазмұнына келесі функциялар кіреді: оқытушы, тәрбиелеуші, ұйымдастырушылық және зерттеушілік.

Жоғары оқу орындарындағы  оқытушылардың барлығын шартты түрде  үш топқа бөліп көрсетуге болады: 1) педагогикалық бағыты басым оқытушылар (жуық шамамен жалпы санынан 2/5 бөлігі); 2) зерттеушілік бағыты басым оқытушылар (жуық шамамен жалпы санынан 1/5 бөлігі); 3) педагогикалық және зерттеушілік бағыттары бірдей басым болып келетін оқытушылар;

Педагогикалық қабілетпен педагогикалық іс-әрекет құрылымында  келесі компоненттерді көрсетуге болады: гностикалық, конструктивті, ұйымдастырушылық және коммуникативті.

2. Оқыту барысындағы оқытушы мен студенттердің қарым-қатынас деңгейлері.

Белгілі бір студенттер тобында сабақ және сабақтан тыс  оқыту барысында оқытушының іс-әрекетін талдай отырып қарым-қатынастың бірнеше деңгейін бөліп көрсетуге болады:

-жоғарғы деңгей - өзара  қатынас барысында жылулықпен, өзара  түсінушілікпен, сенімділікепн және  т.б. сипатталады.

-орташа деңгей.

-төмен деңгей –  түсініспеушілікпен, суықтықпен сенімсіздікпен сипатталады.

Қарым-қатынас деңгейі  педагогтың әсерімен тікелей байланысты, педагогикалық әсер парциалды (жартылай) бағалауға сәйкес келеді, бұл әсерде Ананьев жақсы зерттеді. Осы әсерлерді  екі түрге бөлуге болады:

-жағымды - өз беттілікті  мадақтау, мақтау, әзіл, өтініш, кеңес және ұсыныс;

-жағымсыз немесе кері - ....ескертулер,

Коммуникативті әрекеттесудің  стильдерін шартты түрде келесідей  көрсетуге болады:

Диктаторлық модель («Монблан») – оқытушы оқытатын студенттерден  бөлек не болмаса олардан тыс  білім кеңістігінде болғандай болады . оқытатын студенттер  тындаушылар массасы ретінде болады. Бұл жағдайда ешқандай тұлғалық өзара әрекеттесу болмайды, педагогикалық функциялар ақпараттық хабарланумен теңдеседі.

Нәтиже: студенттермен  психологиялық конттактінің болмауы, осыдан студенттердің пассивтілігі пен инициативтілігі байқалады.

Контактті емес модель («Қытай қабырғасы») – психологиялық мазмұны  жағынан біріншіге ұқсас. Тек  бұндағы айырмашылық оқытушы  мен студент арасындағы кері байланыс әлсіз, қарым-қатынас кедергісі ретінде болады.

Нәтиже: студенттермен  әлсіз өзара әрекеттесу, ал студенттер оқытушыға немқұрайлы қарайды.

Диффиринциалды зейін  моделі («Локатор») – студенттермен  таңдамалы қатынастарға негізделген, оқытушы бүкіл аудиторияға емес, тек қана жартыға талантты не болмаса, әлсіз студенттерге бағытталған. Осы қарым-қатынас моделінің бір себебі бұл оқытушының оқытудың индивидуалды түрімен фронтальді түрлерін үйлестіре алмауы.

Нәтиже: оқытушы-ұжым жүйесіндегі  әрекеттесу актінің тұтастығы бұзылады, ол ситуативті контактілердің фрагменталдығымен алмасады.

Гипорефлексті модель («Тетерев»)- оқытушы қарым-қатынас барысында  өзінде тұйықталған: оның сөздері монологті, басқалардың сөздеріне раекция  көрсетпейді.

Нәтиже: оқытушы мен  студент арасында өзара әрекеттесу болмайды, студент психологиялық вакуум аймағындаболады. Қарым-қатынас процесі барсыныда екі жақта бір бірінен оқшауланған.

Гиперрефлексті модель («Гамлет») – алдынғы модельге пропорционалды болып келеді. Оқытушы өзара әрекеттесудің  тек қана мазмұндық жағын ойлайды, яғни қоршағандар қалай оны қабылдайды.

Нәтиже:оқытушының әлеуметтік-психологиялық  сезгіштіктің артуы, ал бұл аудиторияның сұрақтарына адекват емес реакцияға  әкеледі.

Икемді емес реакцмя  моделі («робот») – оқытушы мен  студенттер арасындағы өзара қатнас қатал бағдарлама бойынша құралады, бұнда сабақ мақсаты мен міндетері нақты анықталып, сөйлеудің логикасы мен фактілердің аргументациясы байқалады. Оқытушыда алмасушы білім жүйесінің сапасы болмайды.

Нәтиже: педагогикалық  өзара әсердің төмен эффектісі байқалады.

Авторитарлы модель («Мен - өзім») – оқыту-тәрбие процесі толығымен  оқытушыға бағытталады. Оқытушы  – негізгі және жалғыз әрекет ететін бейне, ол өзі пікірлер мен аргументтердің, сұрақтар мен жауаптардың инициаторы болып табылады. Аудитория мен оқытушы арасында шығармашылық әрекеттесу болмайды.

Нәтиже: оқытушылардың  инициативсіздігі байқалады, танымдық белсенділіктің мотивациялық аймағы бұрмаланып, оқытудың шығармашылық сипаты жоғалады.

Белсенді өзара әрекеттесу моделі («Одақ») – оқытушы студенттермен үнемі диалогта бола отырып, инициативтілікті қолдайды, топтағы психологиялық климаттың өзгерістерін тез сезіп оларға сәйкес икемді реакция береді.

Нәтиже: оқыту, ұйымдастыруушылық  және этикалық мәселелер біріккен іс-әрекет арқылы шығармашылықпен шешіледі. Бұл модель ең тиімді болып табылады.

3. Коммуникативті әрекеттесу стильдерінің шартты түрде бөлінуі.

Сабақ барысында педагогикалық  қарым-қатынасты тиімді орнату үшән келесі коммуникативтік әдіс-тәсілдерді қолданған жөн.

-шектейтін коммуникативті  аффектілерді (коммуникативтітұйықтылық, қарым-қатынаста сенімсіздік) босату мен профилактика тәсілдері:

-сабақ барысында оқытушы  мен студент арасында қауіпсіздік  атмосферасы;

-диалогқа қатысу фактісіне,  жауап беру ұмтылысына қолдау  көрсету;

-студенттердің оқытушыларға не болмаса жолдастарына көмек сұрауды қолдау;

-өз инициативаcы бойынша ауызша жауапты қолдау;

-коммуникативті шектеулігі  бар студенттерге жеңілдік шарттарын  жасау;

-сабақ барысында шығармашылық  белсендікті басып тастайтын  студенттердің әрекеттерін шектеу;

Қарым-қатынас барысында  коммуникативтік қолдау көрсету  тәсілдері:

-адекваты лексиканы  таңдауда және баяндауды дұрыс құрастыруда дер кезінде көмек көрсету;

-қарым-қатынастың нақты  бір жағдайында коммуникативті  нормалардың мағынасын түсіндіру,

-коммуникативті әдіс-тәсілдеріне, қарым-қатынас пен сөйлеу техникасына (тікелей және жанам);

-оқытушымен диалог  барысында позитивті сынды белгілеу;

-студенттерге вербальді  не болмаса вербальді емес  сипатымен өз қызығушылығын көрсету   оқытушымен диалогқа қатысуға қолдау көрсету;

-«шыдамсыз қол көтеруін  ақтау» үшін студенттерге оперативті  түрде мүмкіндік беру;

-студенттерге белгілі  бір жағдайға байланысты «ойын  реттеуге» мүмкіндік беру;

Студенттердің оқу-танымдық белседілігін инициациялайтын әдіс-тәсілдері:

-Сабақ барысында студенттерді оқытушымен өзара әрекеттесуге белсенді қолдау көрсету;

-көрсетілген ининциатива  үшін студенттерді топ алдында  мотивациалау;

-студенттерге қатынас  эталоны ретінде өз қателерін  сынға алу;

-«ойын провакациясы»  (өзіңіздің дұрыс айтқаңыңызды дәлеледеп көрсетіңізші);

В. Я. Ляудистің концепциясы  бойынша студенттердің оқу-таным  белсенділігін инициациялауда студенттердің  және мұғалімдердің біріккен өнімді іс-әрекеті (БӨІ-Ә) ерекше орыналады. Оқу  жағдайын жобалау бірлігі ретінде ол өзара байланысқан төрт айнымалыны көрсетеді:

1) оқу пәнінің мазмұны;

2) оқу мазмұның меңгерудің  барысындағы ұйымдастыру шарттары;

3) оқытушы мен студент  және студент пен студенттің өзара әрекеттесудің оқу жүйесі;

4) көрсетілген айнымалылардың  динамикасы мен олардың бүкіл оқу процесі барысындағы өзара қатынасы;

Біріккен өнімді іс-әрекет жағдайын ұйымдастыру барысында  төрт талап қойылады:

1) оқытудың ең басында  қатысушыларды өнімді шығармашылық  процеске араласу;

2) қажетті өнімге жету  үшін оқытушы мен оқушының  бірігіп жоспарлаған аралық міндеттер жүйесі;

3) оқу іс-әрекеті барысында  серіктестік. Бұнды оқытушы мен  оқушы мағыналық жаққа сүйене  отырып, қосқан өз үлестерін анықтау;

4) оқу барысында өзара  әрекеттесудің кезеңдеріне байланысты  заңды қайтақұрылу; оқытушы мен  оқушының жеткен жетістіктері; имитацияланатын қозғалыстар;

БӨІ-Ә концепциясы  «серіктестік педагогикасына» кіреді. Оның негізгі идеялары:

1) Күрделі мақсат идеясы.

2) Тірек идеясы. Бұл  схема емес, негізгі сөздер мен  белгілердің, т.б. сигналдардың  жиынтығы. Олар оқытылатын материалдың логикасын және бейнелік схемасын көрсетіп, материалды жақсы есте сақтауға көмектеседі.

3) Ерікті таңдау идеясы. Шаталов өз оқушыларына 100 есеп  бере отырып, олардың ішінен қаншасын  шығара алатынын оқушы өз еркімен  таңдайды. Таңдау еркі – шығармашылық ойлауды дамытудың ең қарапайым түрі.

4) Ірі блок идеясы. Материал ірі блоктарға ретінде  беріледі, материал көлемін ұлғайтуға  болады, логикалық байланыстарды  орнату жеңілрек.

5) Диалогтік ойлау  идеясы. оқытушы ме студент арасындағы  оқу мәселелерін шешудегі ізденіс ақыл-ой қабілеттерінің дамуына әер етеді.

Қазіргі тағда студенттер ақпараттық оқытудан іс-әрекеттік, дамытушылық  оқытуға аусуда. Дәстүрлі оқытудың схемасы «естіді – есте сақтады - айтты» болса,  дамытушылық оқыту  «оқытушы мен әріптестермен іздеу арқылы танып білді – мағынасын түсініп есте сақтады - өз ойын сөзбен жеткізу қабілеттілігі, алынған білімдерді өмірде қолдана алу».

Педагогикалық процес субъектілері арасында оптимальді педагогикалық  қарым-қатынас барысында алты нагізгі функция орындалады:

-конструктивті – пән  бойынша білім мазмұны мен  практикалық мәнін түсіну мен  талқылау барысында оқытушы мен  студенттің өзара педагогикалық  әрекеттесу;

-ұйымдастырушылық –  біріккен оқу іс-әрекетін ұйымдастыру,  оқу-тәрбие іс-әрекетінің табыстары үшін жауапкершілік;

-коммуникативті-жағдайлық  – педагогикалық серіктестік  мақсатында оқу-танымдық іс-әрекеттің  әр түрлі формаларын  (индивидуалды, топтық, фронтальді) үйлестіре отырып  өзара көмек ұйымдастыру; 

-эмоционалды корригуляциялық  – оқу іс-әрекетін алмастыру барысында «ашық перспективалар» мен «жеңіс» оқу принциптерін жүзеге асыру; студент пен оқытушы арасындағы қарым-қатынасының сенімділігі;

-бақылаушы-бағалаушы  - өзара бақылауды ұйымдастыру,  нәтижелерді бірігіп қортындылау;

оқытушы мен студент арасында тиімді педагогикалық қарым-қатынасты орнату барысында кездесетін кедергілер:

-педагог студенттің  индивидуалды ерекшеліктерін ескермейді;

-студент ө оқытушысын  түсінбейді, сондықтан да оны  ұстаз ретінде қабылдамайды.;

-оқытушының іс-әрекеті  қалыптасқан жағдайға не болмаса, студенттің жүріс-тұрыс мотиві мен себептеріне сәйкес келмейді;

-оқытушы өзінше, студенттің  ар-намысын түсіреді;

-студент саналы түрде  оқытушының не болмаса, ұжымның   талаптарын қабылдамайды.

4. Педагогикалық қарым-қатынасты тиімді орнату тәсілдері.

Педагогикалық қарым-қатынастың «ерекшелігі» білім беруді гуманизациялаудың негізгі тенденцияларымен анықталады. Біз келесі тенденциялар туралы айтып отырмыз.

Білім беруді гуманизациялау мұғалімде адамның бірегейлігіне  бағдар беруге негізделген; оқушылардың реалды қажеттіліктеріне бағдарлану, ғылым, мәдениет, қоғам және адам арасындағы терең байланыстарды бейнелеу, тәрбие және білім беру міндеттерін интеграциялау.

Білім беру гуманизациялау шеңберінде оқу процесін түсінуде келесі гуманистік педагогика идеяларына қосылатынымызды айта кетейік.

Білім беру мақсаты – әркімге тәуелсіз зерттеуші болуға, өмір бойы оқуға қабілетті болуға көмектесу.

Мұғалім функциясы – ашылу және таңдау процестеріне ықпал ету.

Өмірдің әртүрлі  салаларында индивидуалды креативтіліктің дамуы құнды болып табылады.