Кәсіпкерлік қызметтің теориясы және кәсіпорынның ұйымдық нысандары

        Кестеде көрсетілген деректер бойынша, Қазақстан Республикасында тіркелген кәсіпорындардың 2214-і үй бұйымдарын және автокөлікті жөндеу, сауда саласында, 910-і өндіру өнеркәсібінде, 657-ы қозғалмайтын мүлікпен операциялар жасау кәсіпорындарында қызмет етеді. Кестедегі деректерге сүйенсе, Қазақстан территориясында тіркелген кәсіпорындардың саны

14

жылдан-жылға өсуде.

        Шетел мамандарының бағасы бойынша Қазақстан Республикасында инвестициялау үшін неғұрлым жағымды аудандар болып Алматы Астана қаласы, сонымен қатар Оңтүстік Қазақстан, Алматы, Атырау, Қарағанды, Шығыс Қазақстан облыстары саналады. Облыстар бойынша кәсіпорындардың тіркелген санын 4-кестеден байқаймыз.

 

 

 

 

Кесте – 4: Облыстар бойынша кәсіпорындардың тіркелген саны

 

	2002 ж	2003 ж	2004 ж
Қазақстан Республикасы Кіші Орта Ірі	2738 2505 163 70	3731 3472 190 69	5444 5147 206 91
Ақмола Кіші Орта Ірі	20 17 2 1	57 47 9 1	92 82 9 1
Ақтөбе Кіші Орта Ірі	59 44 10 5	97 77 15 5	166 147 12 7
Алматы Кіші Орта Ірі	110 93 12 5	148 127 15 6	203 187 12 4
Атырау Кіші Орта Ірі	75 65 8 2	123 112 7 4	236 216 16 4
Шығыс Қазақстан Кіші Орта Ірі	79 66 7 6	117 105 7 5	189 178 6 5
Жамбыл Кіші Орта Ірі	27 21 3 3	29 23 3 3	36 30 4 2
Батыс Қазақстан Кіші Орта Ірі	44 36 7 -	70 65 5 -	130 119 9 2
Қарағанды Кіші Орта Ірі	87 67 11 9	123 107 7 9	185 169 8 8
Қостанай Кіші Орта Ірі	36 33 2 1	106 96 8 2	155 150 4 1
Қызылорда Кіші Орта Ірі	14 9 4 1	18 12 4 2	24 19 3 2
Маңғыстау Кіші Орта Ірі	48 44 4 -	99 89 8 2	148 139 8 1
Павлодар Кіші Орта Ірі	38 30 2 6	45 38 5 2	67 60 4 3
Солтүстік Қазақстан Кіші Орта Ірі	50 39 6 5	87 78 8 1	144 132 11 1
Оңтүстік Қазақстан Кіші Орта Ірі	121 109 8 4	264 247 9 8	414 393 10 11
Астана қаласы Кіші Орта Ірі	200 190 7 3	232 222 7 3	388 377 6 5
Алматы қаласы Кіші Орта Ірі	1730 1642 70 18	2116 2077 73 16	2867 2749 84 34

 

          Қазақстан Республикасында 2004 жылы 5444 кәсіпорын тіркелген болса, оның 53%-і Алматы қаласында қалыптасқан, яғни 2867бойынша қызмет ететін біріккен және шетел кәсіпорындарының саны 2004 жылы – 2867 кәсіпорынды құраған, ол 2002 жылмен салыстырғанда 1,5 есе өскенін көрсетеді. Соның ішінде қызмет ететін біріккен және шетел кәсіпорындарының шоғырланған орталығы Алматы, Астана қалалары, Қарағанды және Атырау облыстары. Бұл аймақтарда қызмет ететін біріккен және шетел кәсіпорындарының өсуі оңды тенленцияны көрсетеді. Ол оңтүстік, Солтүстік Қазақстан, Павлодар облыстарында 2003 жылы қызмет еткен біріккен кәсіпорындар төмендесе, 2004 жылы қайта көтерілу байқалады. Ол сол облыстардың инвестициялық ақуалының жақсарғанын көрсетеді.

         Қазақстан территориясында қызмет ететін кәсіпорындардың көбісі өндіру, сауда салаларына бағытталған. Біріккен және шетел кәсіпорындарында жұмыс істейтін адамдардың саны 2004 жылы 346072 жеткен (5-кесте). Кәсіпорындардың жұмысшыларының тізімдік құрамына, бір және одан көп күнге уақытша жұмысқа, маусымдық немесе тұрақты жұмысқа қабылданған барлық жұмысшылар жатады. Сонымен қатар бірге, нақты жұмыс істейтіндермен қатар, ресми жұмысқа тіркелгендер де есепке алынады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

17

 

 

 

Сурет – 1: Кәсіпорындардың формалары

 

Кесте – 5: Облыстар бойынша 2002-2004 жылдары кәсіпорындарындағы жұмысшылар саны мен еңбек ақы қоры.

Аймақ	2002		2003		2004
	Жұмысшылар дың саны, адам	Жұмысшылардың еңбек ақы қоры, млн.тг	Жұмысшылар дың саны, адам	Жұмысшылардың еңбек ақы қоры, млн.тг	Жұмысшылар Дың саны, адам	Жұмысшылардың еңбек ақы қоры, млн.тг
Барлығы	291672	115705.4	314690	144255.2	346072	180972.2
Соның ішінде: Ақмола	4422	673.5	4645	893.8	8119	2256.0
Ақтөбе	13479	5900.0	14041	6937.3	32979	16801.3
Алматы	6328	3055.6	6798	3673.5	7811	3224.9
Атырау	15871	15548.3	17497	19944.0	19740	30433.0
Шығыс Қазақстан	7274	2090.5	7832	2667.0	5768	1667.7
Жамбыл	210	14.1	272	20.8	2288	256.3
Батыс Қазақстан	12357	8788.8	16705	16314.5	13578	15119.0
Қарағанды	129874	34271.2	133901	37460.6	130273	40320.9
Қызылорда	1148	112.8	1086	140.8	1846	338.0
Қостанай	2542	2472.1	2848	2714.9	2515	2856.3
Маңғыстау	4655	3639.1	5988	4614.3	6380	5303.6
Павлодар	24058	8589.1	24985	9196.5	23785	9840.1
Солтүстік Қазақстан	4654	784,2	5011	909	5607	1064.8
Оңтүстік Қазақстан	9465	2975.3	9745	3305.4	9946	3134.5
Астана қаласы	5732	2169.9	6248	2422.1	12173	8183.2
Алматы қаласы	49603	24620.6	57068	33040.1	63254	40172.5

 

         Қазақстанда кәсіпорындардың санының өсуі 33% қазақстандық азаматтардың жұмыспен қамтылу деңгейінің өсуіне де алып келеді. Қазақстан бойынша 346072 адам біріккен және шетел кәсіпорындарында жұмыс істейді, олардың алатын еңбек ақыларының қоры 2004 жылы 180972.2 млн.теңгені құраған. Тізімдік және қосымша жұмысшылардың еңбек ақы қорына табиғи формада жасалған төлемдер де кіреді.

          Кәсіпорындардың қызметі мен құрылуын экономикалық қамтамасыз ету үшін бірінші кезекте кәсіпорындарды қаржыландыру сұрақтарына тоқталамыз. Оған жататындар: қаржыландыру көздерін құру, жарғылық капиталдағы қатысушылар салымының арақатнасы, салық алу мәселелері және кәсіпорындардың тиімді қызмет ету көрсеткіштерінің есептері. Кәсіпорындарды қаржыландыру көздері болып жарғылық қорға салынған ақша салымдары, амортизациялық аударымдар, кәсіпорынның резервтік және басқа да қорлары, несиелер саналады.

         Кәсіпорындардың капиталдық салымын қаржыландыру көздері мен құрылымына талдауды келесі сызбадан көруге болады (1-сурет).

        Негізгі және айнымалы капитал  құны бойынша жарғылық қорды  құрайды. Жарғылық қорға ақшалай  салымдар келесідей түрде салынуы  мүмкін: үйлердің, ғимараттардың, жабдықтардың  басқа да материалдық бағалардың  құны, жерді, суды және басқа  да табиғи ресурстарды, үйлерді, ғимараттарды, жабдықтарды, сонымен қатар басқа да мүліктік құқықтарды пайдалану құқы.

19

        Кәсіпорынға қатысушылардың ақшалай қаражаттары. Кәсіпорын құрушылардың арасындағы келісім бойынша жарғылық қорға олардың салымының бағасы ұлттық және шетелдік валютада жүргізіледі.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Сурет – 2: Кәсіпорындардың  капиталдық салымын қаржыландыру көздері  мен құрылымы.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

20

3. Қазақстан Республикасында кәсіпорындарды дамыту болашағы.

 

3.1. Мемлекеттік кәсіпкерлік  және макроэкономикалық реттеудің бағдарламасы.

       Қоғамдық санада кәсіпкер – бүл тек адам, индивидум деген пікір берік орнаған. Нарық қатынастарының құрылу және даму практикасы мемлекеттік қоғамдық мүдделер үшін белсенді кәсіпкерлік қызметпен айналыса алатынын көрсетті. Мемлекет қызметтің кәсіпкерлік саласына ерте қосылады, соғұрлым өтпелі экономиканың ұзақтығы қысқа, мемлекеттік кәсіпкерлік қызметтің әріден ойластырылған дағдарысқа қарсы және инфляцияға қарсы бағдарына бола нарық экономикасы тиімді дамиды, соғұрлым мемлекетте халықаралық инвестициялық ахуал өте жақсы,соғұрлым әлемдік экономикада осы мемлекеттің мәртебесі биік болады.

       Өтпелі  экономика жағдайында мемлекеттік  кәсіпкердік ерекше сипатқа, ерекше  мәнге  ие болады. Мемлекет  нарықтық жүйе жолында заңды тұлға ретінде жаңа функцияны – кәсіпкерлік қабілетті игенру қажет.

       Қазақстан  Республикасында 2001 жылдың басында мемлекеттік кәсіпорындардың үлесі олардың жалпы санының 23,5% құрады.

       Нарықтық  экономикасы дамыған елдерде  мемлекет меншігі үлесі көп емес, бірақ, нақ осы ұлттық экономиканың дамуы үшін қажет қызметтер мен тауарлар шығарушы өздерінің меншікті кәсіпорындарының болуына және бір уақытта мемлекет бюджетін толтыру үшін қажет ақшалай қаражат табуына мүмкіндік береді.

       Келтірілген кәсіпорындар Қазақстан Республикасында коммерциялық және коммерциялық емес бастаулардың қосылуында жұмыс істейді.

      Мемлекет  кәсіпорындарды олардың дербестігінің  сипатына байланысты үш топқа  бөледі:

1). Бюджеттік (ведомстволық);

2). Қоғамдық (корпорациялар);

3). Аралас акционерлік  қоғамдар (холдингтер).

      Қазақстан  Республикасында мемлекеттік кәсіпорынға  мына кәсіпорындар жатады:

1). Мемлекттік, шаруашылық  жүргізуге құқығы бар, толық  шаруашылық есепке негізделген  (қорғаныс зауыттары, дәрі-дәрмек дайындау және т.б.)

2). Қазыналық, жедел  басқаруға құқығы бар, толық  емес шаруашылық есепке негізделген  (байланыс, телекоммуникация, геодезиялық  жұмыстар өндірісі және т.б.).

      Бірақ  мемлекеттің кәсіпкерлік қызметі  аталған кәсіпорындармен жұмысын шектемейді. Мемлекеттік кәсіпкерлік қызмет ұлттық экономиканың барлық және мемлекеттің экономикалық әуелетінің дамуына әсер ететін, мемлекеттік бюджетті айтарлықтай толықтыруға, өтпелі экономиканың тұрақсыздығын тұрақтандыруға жол ашатын қызметтің сыртқы экономикалық саласына таралады.

     Оған 90-шы жылдардың ортасындағы Қазақстан Республикасы

21

мемлекетінің кәсіпкерлік  қызметі мысал бола алады: Қазақстанның кен 

өндіру, отын-энергетика және металлургия кешендерінің аса ірі өнеркәсіп өндірістерін төлем төлей алмаушылықтан қорғай алып, дәл уақытында шетел капиталын тарта білді.

     Қазақстан  мемлекетінің кәсіпкерлік қызметінің келесі мысалы 1996 жылдың басында  Қазақстан территориясы арқылы өтетін Еуроазия темір жолы бойынша транзиттік, жүк және контейнерлік тасымалға қатысты Еуропа мен Азияның жеті мемлекеттерінің арасында құжаттарға қол қойылуы бойынша оның инициативасынан көрінді.

     Оңтүстік-Шығыс Азия елдерінің жүктері келісімдерге сәйкес Батыс Еуропа елдеріне тасымалданады, ал осы елдерден Оңтүстік-Шығыс Азия елдеріне белгілі ақыда тасымалданады.

      Қазақстан  территориясы арқылы төрт трансконтиненталды  темір жол магистральдары өтеді:  Трансазия (Қытай – Қазақстан  – Түркия), Еуроазия (Қытай – Қазақстан  – Ресей – Еуропа), Орта Азия және Ақтау теңіз порты арқылы Батыс магистралы. Еуропа – Скандинавия – Иран (Парсы шығанағы) арасында жүктердің тасымалдау уақытын қысқартуды қамтамасыз ететін «Солтүстік – Оңтүстік» жоба қаралуда.

      Осы  аталған магистральдарды жандандыруға  және қайта жаңартуға, барлық магистральдар бойынша қосымша жұмыс орындарын құруға, осы магистральдар жоғары табыспен қамтамасыз етуге жол ашады. Мемлекеттік кәсіпкерлік өтпелі экономикада макроэкономикалық процесстерді реттеумен тығыз бірлікте болады.

      Нарықтық экономикада макроэкономикалық процесстерді реттеу тікелей және жанама әдістер көмегімен жүргізіледі.

      Өтпелі  экономикада мемлекеттік реттеудің  объектілері ең алдымен экономиканы  тұрақтандыру саясаты немесе  циклге қарсы саясат, ақша айналымына, инфляцияға, мемлекеттік бюджет балансын бақылау, халықты жұмыспен қамту саясаты, монополияға қарсы саясат, яғни нарықтық бәсеке жағдайына бақылау, халықты әлеуметтік қорғау саясаты болып табылады.

      Халықаралық  тәжірибе көрсеткендей, тікелей  әдістер кіші мерзімді, орта мерзімді және ұзақ мерзімді міндеттерді шешу үшін мемлекеттік экономикалық бағдарламаларды жасау мен іске асыру арқылы жүзеге асыралады.

      Осындай бағдарламалардың мысалы соғыстан кейінгі Оңтүстік Корея экономикасын қалпына келтіру бойынша төтенше бағдарламалары, ал Жапонияда «Автомобиль жолдарының құрылысы бойынша төтенше шаралар туралы» заң қабылдануы болады. Жапонияда мемлеттің оннан астам институттары нарықтың даму бағдарламаларын және жоспарларын құрады. Қазіргі жағдайда мемлекеттің кез келген реттеу шаралар негізінде ақша айналымы болады. Өтпелі экономика үшін ақша айналымы мемлекет бақылауынан шықпауы тиіс. Бұл мемлекеттің макроэкономикалық деңгейіндегі ең маңызды реттеу функциясы. Осы жағдай «экономикалық құдіретті» тудырған Жапония, Оңтүстік Корея, Тайвань елдерінде жиналған

22

тәжірибемен бекітіледі.

      Осы  елдерде ең қиын жылдары (1970-80ж) өнеркәсіпті реформалау және

құрылымдық қайта құру кезеңінде ақша айналымы, инфляция, мемлекеттік бюджеттің тапшылығы  әрқашан мемлекеттің бақылауында болды және бұл олардың қирату салдарынан жұмсартуға және тіпті болдырмауға жол ашты.