АҚ «Эйр Астана» әуекомпаниясының өндірілген өнімінің өндірістік және толық өзіндік құнын есептеу

Шығындар  жиынтығы  пайда  көлемін  анықтайды, олардың  көбейуі  2 түрлі факторға  байланысты болады: бағаның өсуі және  өнімнің  өзіндік құнының  төмендеуі. Соңғысы тиімдірек  болып табылады.

Өнімнің  өзіндік  құны² –синтетикалық, кәсіпорын қызметінің  барлық

жағын бірлікте және өзара байланыста сипаттайтын жалпылама көрсеткіш болып табылады.  Ол  кәсіпорынның өндірістік – шаруашылық қызметінің  сапалы көрсеткіші. Оның  деңгейі мен динамикасы бойынша өндірістің басқару, жоспарлау, еңбек пен еңбекақының ұйымдастырылуы, техника мен технология деңгейін анықтауға болады. Өзіндік  құнның  мағынасы  сонымен  қатар  оның  атқаратын  қызметтерімен де анықталады:

1) Өзіндік   құнда өндірістің қоғамдық шығындарының 5/4 бөлігі шоғырланады. Сондықтан  да өнімнің өзіндік  құны  арқылы өндіріс құралдарының  жұмсалуы қамтамасыз етіледі.

2) Өзіндік  құн көтерме бағаны қалыптастыру  базасы болып табылады, оның есептемей  баға қалыптастыру  мүмкін  болмайды.  

3) Өзіндік  құн негізінде табыс, жеке бұйымдардың  рентабельділігі , яғни олардың  өндіру мақсаттылығы  есептелінеді.

     Өнімнің  өзіндік  құнын құрайтын шығындар  2  түрлі  негізгі белгілер  бойынша  жіктеледі:

-Шығындардың  алғашқы  элементтері  бойынша.

-Пайда болу және  бағытталу  сипаттамасы  бойынша.              

     Шығындарды экономикалық элементтері  бойынша жіктеу өндірі шығындары сметасын дайындағанда қолданылады. Бұл жіктеу негізі  шығындардың әрбір элементінің экономикалық сипаты  бойынша  біртекті  шығындарда  біріктіріледі, олар  жиынтық  өнімнің  өзіндік  құнын құрайды.           Сонымен қатар шығындардың келесідей элементтері ерекшеленеді: еңбекке төлем шығындары; әлеуметтік сақтандыруларға аударымдар; Мемлекеттік қорларға жұмысбастылықтың қатысуымен аударымдар; амортизация; Басқа шығындар.

       Қарастырылып отырған шығындар тобы заттай және тірі еңбек шығындары қатынасын бекітуге, өнім өндірісіне барлық шығындар бағасын анықтауға мүмкіндік береді. Шығындардың бұл тобы айналым құралдарын жоспарлауға, материалды шығындар сомасын анықтауға пайдалынылады, ол өз кезегінде таза өнімді есептеуді қажет етеді.

Шығындарды  калькуляциялық баптар бойынша жіктеу оларды өз алдына  өндірістік  бағдары  бойынша  топтау, яғни  өндіріс  процесінде  пайда болу орны және өнімді өткізуді  көрсетеді.

Шығындарды  калькуляциялық баптар бойынша жіктеудің  негізі ол тікелей шығындарды өз алдына тәуелсіз бірыңғай экономикалық элементтері 

шығындар  бабы түрінде ерекшеленсе, ал  қосымша  шығындар   кешенді  шығындар бабында  көрсетілген: шикізат және материалдар; жартылай фабрикаттар және технологиялық  мақсаттағы көмекші материалдар;  өндіріс жұмысшыларына негізгі  және  қосымша  еңбекақы; технологиялық  мақсаттағы жанармай және энергия; әлуметтік  сақтандыруларға аударым; цехтық шығындар; жалпышаруашылық шығындар; коммерциялық шығындар; жалпы өндірістік шығындар.

Шығындарды  калькуляциялық  жіктеу мағынасы - оның негізінде әртүрлі өнім түрлері бірлігінің  өзіндік  құнын есептеуді  білдіреді. Ол өндірістің  әр түрлі учаскелерінде  өзіндік  құнды төмендету резервтерін іздестіруге мүмкіндік береді. Калькуляция-өнімнің, жұмыстың  өзіндік  құнын  шығындардың түр-түрі бойынша есептеу. Шығынның  түр-түрі бойынша өндірілген  өнімнің  бір өлшеміне  немесе орындалған жұмыстың әр түрлі көлеміне жұмсалған қаржының мөлшерін анықтау.

Өзіндік құнның көрсеткіштерінің маңыздылығымен байланысты ол әртүрллі критерилер бойынша  бірнеше түрге жіктеледі. Өйткені  осы жіктеулердің кейбіреулері кәсіпкерге өзіндік құнды жақсы игеруге  мүмкіндік береді:

а)шығу көзі бойынша шығындар (өндіріс,цех, жер);

б)жұмыс  және қызмет көрсету түрлері бойынша;

c)өнім  өндірісімен байланысты барлық  шығындар жиынтығы екі негізгі  элементтерге бөлінеді:

• материалды шығындар (шикізат, материалдар, жанармай, энергия, қосалқы бөлшектер, құрал-жабдықтың ескіруі және т.б.);
• тірі еңбекті қамтамасыз етуге шығындар (еңбекақы, әлеуметтік   
• сақтандыру, демалысқа, ауырған күндерге  төлемдер және т.б. );

           д) шығындарды басқаша топтастыру оларды мүмкін болатын өнім өндірісіндегі фирма ұйымдастырылуы, қызметі, яғни калькуляция статьялары бойынша бөлістірілуі мүмкін:материалдар (шикізат, материалдар,сәйкес көліктік дайындау шығындары);еңбекақыға тікелей шығындар(өндіріс процесінде жұмысбасты жұмысшылардың еңбекақысы);жартылай фабрикаттар және комплекттаушылар; құрал-жабдықты ұстауға және жөндеуге шығындар;цехтық (өндірістік) шығындар;

жалпышаруашылық шығындар;

е) дайын  өнім шығындар құнын  аудару  әдісі  бойынша:

тікелей шығындар;жанама  шығындар;

f) қалыптасу  уақыты бойынша:ағымдық  шығындар;

болашақ кезең  шығындары (өндірістің келесі кезеңінде  қолдануға арналған ағымдық кезеңдегі өндіру ).

Біз қарастырып отырған «Эйр Астана» әуекомпаниясының шығындарына келетін болсақ: авиакеросин және ЖЖМ қызметкерлерге жұмсалатын шығыс,әуежай және жердегі қызмет көрсету,әуе кемелеріне инженерлік-техникалық қызмет көрсету,әуе кемелері және қосалқы бөлшектер лизингі,жолаушыларға жұмсалатын шығыс,әткізуге жұмсалатын шығыс,салықтар және басқадай шығыстар жатады.

Қазақстан экономикасындағы барлық  салалары бойынша кәсіпорындардағы жұмыс пен қызметке қосылатын өзіндік құнына қосылатын шығындарды бірегей  анықтау  мақсатында  1992  жылдың  30  шілдесінде  Министрлер  Кабинетінің  Нұсқауы негізінде  жүзеге асырылады. Қазақстанда өзіндік құнның қалыптасуы толықтай жетілмеген, ол өтпелі экономика және соған сәйкес мәселелермен байланысты. 1997 жылдың 1 қаңтарынан бастап кәсіпорындар бухгалтерлік есептің жаңа басты есептеу жоспарына көше бастады.

 

1.3. Кәсіпорын шығындары түсінігі  және  олардың түрлері. «Эйр Астана» әуекомпниясының өндіріс  шығындары.

Кәсіпорынның  өндірістік  шешімдері  нарық  жағдайлары  мен  шығындар  арқылы анықталады.Өндіріс шығындары ұдайы өндірістің нәтижесі болып табылады. Бұл кәсіпорынның өндірісте тұтынатын құрал-жабдықтары мен жалақы төлемдерінің шығындарын көрсетеді.

 Өнім  көлемінің  өзгеруі  фирмалардың   ұсынатын  тауарлардың  мөлшері   және  оның  бағасымен  байланысты.  Өндірістің  шығындары  бухгалтерлік  және  экономикалық  шығындар  болып  бөлінеді. Бухгалтерлік  шығындар  бұл  өнімнің  өзіндік   құнының  құрамына  кіретін   нақты  шығындар. Яғни,«Эйр Астана» әуекомпаниясының бухгалтерлік шығындарына авиакеросин және ЖЖМ қызметкерлерге жұмсалатын шығыс,әуежай және жердегі қызмет көрсету,әуе кемелеріне инженерлік-техникалық қызмет көрсету,әуе кемелері және қосалқы бөлшектер лизингі,жолаушыларға жұмсалатын шығыс,әткізуге жұмсалатын шығыс,салықтар және басқадай шығыстар жатады.

Экономикалық  шығындарға  барлық  шығындар  жатады.  Соның  ішінде  кәсіпорынның (фирма)  өз  меншігіндегі  сатып  алынбайтын өндіріс  факторларын  пайдаланбағандағы  айқынсыз  шығындар.  Сонымен  экономикалық  шығындар – бухгалерлік  және  балама шығындардан тұрады.

                  Формула 1.

Бухгалтерлік  шығындар = нақты  шығындар.

Формула 2.

Экономикалық  шығындар = бухгалтерлік  шығындар + балама шығындар

Қысқа  мерзім  кезеңінде  өндірістің  жалпы,  тұрақты  және айнымалы  шығындары  анықталады. 

Жалпы  шығысдар (ТС) – бұл  өндіріске  кеткен  барлық  шығысдар  және  тұрақты, айнымалы  шығысдардан  тұрады.

Формула 3.

ТС = ҒС + VС

                

Тұрақты  шығысдар (ҒС) - өнім шығару  көлемінің өзгеруіне  байланысты  өзгермейтін  шығындар. Бұларға  салықтар,  жалға  беру,  төлемдер,  сақтандыру,  амортизация  және  т.б.

Айнымалы  шығысдар (VС) – бұлар  өнім  көлемі  өзгерсе  бірге  өзгеретін  шығындар.  Олар  шикізатқа,  жалақыға,  энергияға,  транспортқа,  материалдарға  кеткен  шығындар.

Мысалы, біз қарастырып отырған «Эйр Астана»  әуекомпаниясының 2011 жылғы жалпы  шығындарын есептейтін болсақ:

АҚ«Эйр  Астана» үшін тұрақты шығыстар: сақтандыру(781,879тг) , табыс салығынан басқа салықтар(683,413тг),тозу және амортизация(807,418), мүлік жалдау жөніндегі шығыстар(773,915тг), консультациялық, заңды және кәсіби қызметтер (243,949тг),ақпараттық технологиялар (343,043тг).Барлығы =3593,617тг.

Айнымалы  шығыстар: экипажға байланысты шығыстар(4,842,079тг), жанармай (15,583,689тг), персонал жөніндегі шығыстар(10,180,270), әуежайлық қызмет көрсету және навигация    (10,312,850тг), инженерлік-техникалық қызмет көрсету (12,582,771тг),ұшақтардың операциялық лизингі бойынша шығыстар (10,796,047тг), жолаушыларға қызмет көрсету (7,729,011тг),сату жөніндегі шығыстар (7,198,760тг).Барлығы=79,225,477тг.

Сонымен,«Эйр Астана» әуекомпаниясының жылғы жалпы шығындары: 3593,617тг+79,225,477тг=82,819,094тг.

Фирманың  шаруашылық  қызмет  процесінде  өндірістік  тұрақты  шығындар  құрылымында  қалдық  және  старттық  шығындар  туады.  

Қалдық  шығындар-өнімді  өткізу  мен  өндірістің  тоқтауымен  болатын  тұрақты  шығындардың  бөлігі. Неғұрлымшаруашылық  қызметінің  тоқтау  уақыт  ұзақ  болған  болған  сайын,  соғұрлым  қалдық  шығыннның  көлемі  аз. Бұл жағдайда  фирмада  жұмысшы  күшін  жалдау мен  ғимараттарды  жалға  беру  туралы  түрлі  шарттар  мен  келісімдерден  құтылу  мүмкіндіктері  пайда  болады.

Старттық  шығындар-өндірісті  қайта  қосумен  және  өнімді  өткізумен  байланысты  туатын  тұрақты  шығындардың  бөлігі.    

Кез-келген  кәсіпорын  (фима) өнім  өндірісін  бастамас  бұрын, ол қандай  пайда  ала-алатынын  анықтап  алады.

        Кәсіпорын  табысы  2  түрлі  көрсеткішке  тәуелді  болады:  өнім  бағасы  және  оның  өндірісіне  шығындар.  Нарықтағы  өнім  бағасы  сұраным  мен ұсыным  өзара  байланысының  нәтижесі  болып  табылады.  Нарықтық   баға   қалыптастыру   заңдарының    әсерінен   еркін   бәсеке  жағдайында  өндіруші  немесе  тұтынушы  қалауына  сәйкес  жоғары  немесе  төмен  болмайды, ол  автоматтты  түрде  орнатылады.  Өнім  өндірісіне  шығындар-өндіріс  шығындары  басқаша түрде  болады.  Олар  тұтынылатын  еңбектік немесе  материалдық ресурстар  көлеміне, техника деңгейіне, өндірістің  ұйымдастырылуына  және  басқа  факторларға  байланысты  өсуі  немесе төмендеуі  мүмкін. Сәйкесінше, өндіруші  шығындарды  азайтудың  көптеген  көздерін  қарастырады, ол  оны   өзінің  тиімді  басқару  қабілетімен  жүзеге асыра  алады.

Жалпы түрде  өндіріс шығындары  және өткізу  (өнімнің, жұмыстың, қызметтің  өзіндік  құны)  өнім  өндірісі  процесінде  қолданылатын (жұмыс, қызмет) табиғи  ресурстар, шикізат, материал, жанармай, энергия, негізгі қор, еңбек  ресурстары және  басқа  да өнім  өндірісіне  және  өткізуге  шығындарды  бағалық  тадау  болып  табылады.

Өндіріс  шығындарына  және  өнім  өткізуге  төмендегілерге  байланысты  шығындар  қосылады:

-ұдайы  өнім  өндірісі, белгіленген технология  деңгейінде өндірістің  ұйымдастырылуы;

-табиғи шикізаттарды  қолдану;

-өндірісті дайындау  және  үйрену;

-өндірісті ұйымдастыру мен  технологияны  жетілдіру, сонымен  қатар  өнім сапасын жақсарту, оның  сапалығын  арттыру, ұзақ  тұтыну  және  басқа да пайдалану қасиеттерін арттыру (капиталды  емес сипаттағы шығындар);

-рационалдау және құрастыру,  тәжірибиелік  жұмыстарын  жүргізу, моделдер  мен  нұсқаларды  дайындау  және  тексеру,  авторлық  сыйақы  төлеу  және  т.б;

-өндірістік  процеске  қызмет  ету; өндірісті  шикізат, материал, жанармай,  энергия, құрал-саймандар  және  басқада еңбек  құралдары  және  заттарымен  қамтамасыз  ету,  негізгі  өндірістік  қорларды  жұмысқа   қабілетті   жағдайда  ұстау,  санитарлы-гигиеналық  талаптарға  сәйкес жұмыс  жасау;

-қалыпты  еңбек  жағдайын  және  техника  қауісіздігін  қамтамасыз  ету;

-өндірісті  басқару: кәсіпорынның  басқару  аппараты  қызметкерлерінің, фирма  және  оның  құрылымдық  бөлімшелерін, іс-сапарларын  қаржыландыру, техникалық басқару құралдарын ұстау және аудиторлық қызметтерге төлемдер, кәсіпорынның, фирманың коммерциялық  қызметімен  байланысты  өкілеттілік  шығындар  және  т.б.кадрларды  дайындау  және  қайта  дайындау;

-мемлекеттік  және  мемлекеттік емес әлеуметтік  сақтандыруға аударымдар.       

Әрине, фирманың, кәсіпорын  қызметінің  нәтижесі (табыс  және  шығын) өнім өткізуден  (жұмыс және қызмет  көрсету) фирманың, кәсіпорынның  негізгі  құралдары  және  басқа да мүліктерін өткізуге  байланысты  емес  операциялардан  түсім, осы   операциялар  бойынша  шығындар  сомасының  азаюының  қаржылық  нәтижесінен  құралады.

Аз шығын  жұмсап едәуір көп тиімділік алу, еңбек, материал және қаржы ресурстарын  үнемдеу мәселесі қазіргі уақытта аса өзекті болып отыр.

Өнімнің өзіндік құны – кәсіпорынның барлық шығындарын ақшалай нысанында айқындайтын  басты экономикалық көрсеткіші болып  табылады.

Өнеркәсіптік  өнім өндірісіндегі шығындардың  қомақты үлесін шикізат пен негізгі  материалдар, содан кейін еңбек  ақы мен амортизациялық аударымдар алады. Жеңіл өнеркәсіпте шикізат  пен негізгі материалдар үлесі 86% , ал еңбек ақы үлесі 9% құрайды. Өнімнің өзіндік құны өндіріс тиімділігі көрсеткіштерімен тығыз байланысты. Ол өнім құнының қомақты бөлігін айқындап, өнімді өндіру мен өткізу шарттарының өзгерісіне тәуелді болады.