Касипорын табысын талдау

Коммерциялық кәсіпорындар үшін табысты жоспарлау барысында шығындардың өтелу шегін анықтау маңызды. Шығындардың өтелу шегінен бастап кәсіпорын өнім өндіруден табыс ала бастайды. Бұл үшін залалсыздық нүктесін анықтап алу қажет. Залалсыздық нүктесін табу кәсіпорындарға өнім шығарудан зиян шекпейтін шегін көрсетеді. Жоспарлаулың бұл әдісі шығындарды шартты тұрақты және шартты айнымалы деп бөлу принциптеріне, сондай-ақ маржиналды табысты есептеуге сүйенеді. Өнімді өткізуден алынған сомадан шартты айнымалы шығындар алынып, маржиналды табыс анықталады. Содан кейін маржиналды табыстан шартты тұрақты шығындар алынып, қаржылық нәтиже анықталады. Залалсыздық нүктесі – бұл кәсіпорын ешқандай зиян және ешқандай табыс көрмейтін өндіріс көлемі болып табылады. Залалсыздық нүктесі түсінікті түрде 2.1-суретте бейнеленген.

 

2.1-суреттегі үш негізгі сызық айнымалы шығындардың, тұрақты шығындардың және өткізуден алатын соманың өндіріс көлемінен тәуелді екенін көрсетеді. Өндірістің қауіпті көлемінің нүктесі өнімді өткізуден түскен соманың өнімнің толық өзіндік құнына тең болатын өндіріс көлемін көрсетеді.

Залалсыздық нүктесін анықтағаннан кейін табысты жоспарлау өндірістік левередж әсерінің негізінде құрылады. Өндірістік левередж әсері ешқандай зиян шекпейтіндей дәрежеде өндіріс көлемін азайта алатын қаржылық тұрақтылықты білдіреді. Өндірістік левередж тиімділігінің мағынасы келесідей: өнімді өткізуден түскен соманың кез-келген өзгерісі табыс көлемінің қатты өзгеруіне алып келеді. Бұл заңдылықтың күші шартты тұрақты шығындар мен шартты айнымалы шығындардың өндіріс және сатылым көлемінің өзгеруі салдарынан қаржылық нәтижеге түрлі әсер ететіндігімен байланысты. Өнімнің өзіндік құнында шартты тұрақты шығындар неғұрлым басым болса, өндірістік левередждің әсері де соғұрлым күшті болады. Керісінше, сатылым көлемі артқан сайын шартты тұрақты шығындардың өзіндік құндағы үлесі төмендей береді, сәйкесінше, өндірістік левередждің әсері де төмендей бермек.

 

 =                (2.9)

 

Мысал. Кәсіпорында өнімді өткізуден түскен сома 500 мың теңге, шартты айнымалы шығындар – 250 мың теңге, шартты тұрақты шығындар – 100 мың теңге. Заласыздық нүктесі мен өндірістік левередж әсерін анықтау қажет. Есептеуге қажетті бастапқы мәліметтерді кестеге енгіземіз (2.6-кесте).

 

 

2.6-кесте

 

Жоспарлауға қажетті бастапқы мәліметтер

 

мың теңге

№	Көрсеткіштер	Сомасы	Үлесі, %
1	Өткізуден алған табыс	500	100
2	Айнымалы шығындар	250	50
3	Маржиналдық табыс (1 – 2)	250	50
4	Тұрақты шығындар	100
5	Қаржылық нәтиже (3 – 4)	150

 

Маржиналды табыстың өнімді өткізуден түскен сомасына пайызын анықтаймыз:

 

250 : 500 · 100% = 50%.

 

Залалсыздық нүктесі бұл жағдайда тұрақты шығындардың өткізілім көлеміндегі маржиналды табыс үлесіне қатынасы ретінде анықталады:

 

100 : 50% · 100% = 200 мың теңге.

 

Өндірістік левередж әсері маржиналды табыстың табысқа қатынасы ретінде есептеледі. Біздің мысалымызда өндірістік левередждің әсер ету күші мынаған тең болады:

 

250 : 150 = 1,67.

 

Басқаша айтсақ, өткізілім көлемінің кез-келген өзгерісі табыстың 1:1,67 қатынасындағы  өзгерісіне алып келеді. Айталық, кәсіпорын өнімді өткізуден түсетін соманы 10%-ға арттыруға мүмкіндік алды. Онда табыс 16,7%-ға өседі:

 

Өнімді өткізуден алған сома	500 · 1,1 = 550 мың теңге
Айнымалы шығындар	250 · 1,1 = 275 мың теңге
Маржиналдық табыс	550 – 275 = 275 мың теңге
Өнімді сатудан алған табыс	275 – 100 = 175 мың теңге
Табыс 25 мың теңгеге, немесе 16,7%-ға өсті.

Өткізілетін өнімнің көлемі кеміген жағдайда өндірістік левередждің әсер ету күші арта түседі, сәйкесінше, табыс мөлшері де айтарлықтай азаяды. Біздің мысалымызда өнімді өткізу көлемін 5%-ға төмендеуі табыстың 8,35%-ға (5·1,67) азаюына алып келеді.

Қазіргі таңда өндірістік левередждің әсер ету әдісі табысты жоспарлауда кеңінен қолданылады. Тұрақты дамып келе жатқан экономика жағдайларында бұл әдіс кәсіпорын табысын ұзақ мерзімге (3 жылдан 5 жылға дейін) жоспарлауға мүмкіндік береді.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

3. Кәсіпорын табыстылығын арттырудың негізгі мәселелері

 

 

3.1. Кәсіпорындардың табысын арттыру жолдары

 

Кәсіпорын табысын қамтамасыз ету барысында оның қандай факторлардың есебінен артатынын немесе азаятынын анықтау қажет. Жоғарыда біз табыстың өткізілген өнімнің көлемінен тәуелді екенін қарастырған болатынбыз. Өнімнің өзіндік құнында тұрақты шығындардың үлесі басым болса, өнімді өткізу көлемінің артуы табыстың өсуіне алып келеді. Сонымен қатар, табыс тауардың бағасы мен өзіндік құнының айырмасы ретінде анықталатындықтан, табыс көлеміне бағалардың өсуі мен өзіндік құнның төмендеуі де әсер етеді.

Инфляцияның жоғары қарқыны жағдайларында табыстың өсуі баға факторының есебінен қамтамасыз етіледі. Алайда, елімізде инфляция деңгейінің төмендеуі, отандық нарықтың тауарлармен толуы, кәсіпорындар арасындағы бәсекелестіктің артуы тауар өндірушілердің бағаны өсіру арқылы табыс табу мүмкіндіктеріне тосқауыл бола білді. Кәсіпорындардың қазіргі таңдағы табысты арттырудың бірден-бір әдісі - өндірістік шығындарды төмендету болып табылады.

Кәсіпкерлік қызмет тәжірибесінде өзіндік құнды төмендетудің алуан түрлі тәсілдері қолданылады. Әрине, кәсіпорындар отын-энергетикалық ресурстарды, материал және еңбек шығындарын үнемдеу, амортизациялық аударымдар үлесін азайту, әкімшілік шығындарды қысқарту секілді тәсілдердікеңінен қолданады. Алайда, айта кету керек, өзіндік құнды азайтудың да шегі бар. Өндірістік шығындарды осы шектен төмен азайту тауардың басты қаисиетінің, яғни сапасының, төмендеуіне алып келеді. Осы айтылғандар әкімшілік және коммерциялық шығындарға да байланысты, өйткені оларсыз кәсіпорын қажетті деңгейде қызмет ете алмайды және тауарды өткізу мүлдем мүмкін болмай қалады.

Бүгінгі нарықтық шаруашылықта кәсіпорындар шығындарды басқару әдістеріне көп көңіл бөлуде. Осындай әдістердің әлемдік және отандық тәжірибеде кеңінен қолданылатыны – басқарушылық есеп. Оның көмегімен кәсіпорын шығындарын бақылау жүзеге асырылады. Әсіресе жауапкершілік орталықтары бойынша есеп әдісі өте тиімді болып келеді. Шығындарды басқарудың бұл нысаны шығындар құрылымын оңтайландыруға, шығындардың жоспардан ауытқуына жылдам бейімделуге және шешімдер қабылдау бойынша міндеттердің бір бөлігін құрылымдық басқарушыларға беруге мүмкіндік береді. Олар жоспарда белгіленген шығындардың мөлшерлеріне жауапкершілік тартады және жоспарланған көрсеткіштердің орындалуын қамтамасыз етуі тиіс.

Жауапкершілік орталықтары бойынша есеп бюджеттеу принципіне сәйкес жүргізіледі. Жан-жақты (толық) бюджет – бұл өндірістік және қаржылық жоспарлардың жиынтығы. Жақсы ұйымдастырылған басқару жүйесінде бюджеттер жоспарлау, орындалуын бағалау, бейімделу және коммуникациялар орнату үшін қолданылады. Негізгі бюджет өндірісті, өнімді өткізуді, үлестіруді және қаржыландыруды қамтиды. Мұнда кәсіпорынның болашақ табысы және ақша ағындары қарастырылады. 3.1-суретте негізгі бюджетті құрудың жалпылама үлгісі берілген.

 

Бюджет барысын әдістемелік қамтамасыз ету кәсіпорынның саясатын, ұйымдық құрылымын, жауапкершілік пен билікті бөлу секілді жағдайларды қажет етеді. Бұлар бюджеттік бағдарламаларды құру үшін қажетті ережелер мен нұсқаулықтардың жиынтығы ретінде қолданылады. Нұсқаулықтарда не істеу керек, қашан және қалай істеу керек деген мәселелер нақты жауабын табуы тиіс.

Табысты арттырудың тағы да бір маңызды факторы – өндірілетін өнімнің ассортименті мен номенклатурасын жаңарту, яғни нарыққа жаңа тауарлар енгізу болып табылады.

Нарықтық экономика жағдайларында табыс – өндірістік қорларды, сондай-ақ өндірілетін өнімді жаңаландыруды ынталандырушы күші болып табылады. Бұл заңдылық «тауардың өмірлік циклы» концепциясына сай келеді. Баршаға мәлім, кез-келген тауар өзінің өмірлік циклының кезеңдерін бастан кешіреді: тауарды жобалауды, игеруді, өндіріске енгізуді, өндіруді және нарыққа шығаруды. Нәтижесінде нарық осы тауарға әбден толады. Сонда тауар моральдық тұрғыдан ескіреді немесе бәсекелестік күреске жарамай қалады, сондықтан табыстылықтың төмендеуінің салдарынан оның өндірісі қысқартылуы немесе мүлдем тоқтатылуы тиіс.

Кәсіпорында табыс деңгейін сақтап қалу үшін жаңа өнімді жобалаудың және өндіріске енгізудің мерзімдерін анықтап алу маңызды. Өнімді жобалау және игеру кезеңі барысы белгілі бір уақыт шығындарын қажет етеді, осы уақыт ішінде кәсіпорын тек шығындар тартумен сипатталады. Содан кейін өнімді өндіріске енгізгеннен бастап шығындар азая береді және біршама мерзімнен кейін залалсыздық нүктесіне де жетеді. Сатылым көлемі ұлғайған сайын тұрақты шығындар үлесінің азаюы есебінен табыс көлемі де ұлғая береді. Сұраныс пен ұсыныс тепе-теңдігі орнаған жағдайда табыс мөлшері бірқалыпты деңгейге жетеді және белгілі бір мерзім бойында өзгеріссіз болып тұрады. Мұндай жағдай бәсекелестер тарапынан ешқандай қауіп-қатер жоқ болған кезде өте ұзақ мерзімге созылуы мүмкін. Алайда, қазіргі таңдағы еліміздегі бәсекелестіктік дамуы кәсіпорындар үшін мұндай қолайлы жағдайлардың орын алуына ырық бермейді. Сол себепті, бәсекелестер жеткілікті жағдайда кәсіпорындар сатылымның қолайлы шамасын ұстап тұру кәсіпорынның рентабельділігін төмендету арқылы ғана мүмкін бола алады. Демек, кәсіпорын қызметінің экономикалық тиімділігі төмендейді.

Бәсекелстік күрестің күшеюі кезінде бағаны төмендету арқылы сатылым көлемін арттыруға кәсіпорындардың қабілеттері жетпейді, өйткені жұмыс тиімсіз бола бастайды. Табыстылықты қамтамасыз ету үшін кәсіпорындар бағаны шығындардың төмендеуіне сәйкес төментетулері тиіс немесе нарықта үлкен сұраныстарға ие бола алатын басқа тауарды өндіруге күш салулары қажет. Осы факторды ескере отырып, кәсіпорындар өнімнің жаңа түрлерін игеруге табыс көлемінің барынша артқан кезінде кірісулері керек. Бұл ескі тауардың рентабельділігінің төмендеуі басталған мезетте жаңа өнімді шығару залалсыздық нүктесіне жетіп үлгеруіне жағдай жасайды.

Мұндай стратегия кәсіпорындардың қол жеткізген табыстылық деңгейін сақтап қалуға және қолайлы нарықтық жағдайларда бұл көрсеткішті барынша арттыруға мүмкіндіктер береді.

 

 

 

 

3.2. Қаржылық тәуекелдердің кәсіпорын табысына әсері

 

Жоғарыда біз кәсіпорындардың табыстылығын арттырудың бүгінде отандық нарықта қалыптасқан негізгі алғы шарттарын қарастырдық. Ендігі кезекте табыстың экономикалық тәкекелмен байланысы, бұл тәуекелдер кәсіпорынның қаржылық-шаруашылық қызметінің нәтижелеріне қалай әсер ететінін қарастыратын боламыз.

Табыс ақшалай салымдар бойынша тәуекел деңгейімен тығыз байланысты. Кімде-кім өзінің қолындағы капиталымен тәуекелге барғысы келмесе, ол өз қаражаттарын банктік депозиттерге салып, пайыздық мөлшерлемелері инфляция деңгейінен жоғары болатын табыстар алып отырады. Егер барынша көп табыс алғысы келсе, онда өз мойнына үлкен тәуекелдер алуға тура келеді, себебі бұл ірі көлемдегі зиян шегу ықтималдықтарымен байланысты. Мысалға, акциялардың немесе облигациялардың құны түсіп кетуі мүмкін, сатып алынған жылжымайтын немесе өндірістік мүліктің бағасы күрт төмендеп кетуі мүмкін, ал депозит салған банк банкротқа ұшырауы мүмкін. Бұл өзі құмар ойын тәрізді, өз мойнына алған тәуекел бастапқы салынған капитал өсіп, табыс алып келетіндей ұтысқа әсер ете алмайды.

Кәсіпкерлік тәуекелдің жөні бір бөлек. Бұл, ең алдымен, болашақ жағдайларды бағалауды қажет ететін инвестициялармен байланысты жұмыс. Қаражаттарды ұтымды пайдалану, сонымен қатар энтузиазмдықты, екпінділікті, нарық жағдайларына икемділікті барынша көрсете білу – осылардың бәрі жиналып, қажетті табыс алып келуі және жұмыс барысына оң әсерін тигізуі мүмкін.

Тәуекел деңгейі тұрақты шама болып табылмайды, бәрі шаруашылық әрекеттер барысына байланысты. Кәсіпкер немесе қаржы менеджері – бұлар тәуекел деңгейін төмендетіп, кәсіпорынға қажетті табыс мөлшерін қамтамасыз етуге жауапты тұлғалар.

Іскерлік тәуекелді төмендетудің мейлінше тиімді және қолайлы әдісі – жауапкершілігі шектеулі серіктесіктер немесе акционерлік қоғамдар құру. Бұлардың санатына шағын бизнеспен шұғылданатын кішігірім кәсіпорындарды да жатқызуға болады.

Белгілі бір іске салынған қаражаттар табыс алып келеді – бұл кәсіпкерліктің басты шарты. Алынған табыстың бір бөлігі акционерлер арасында үлестіріледі, ал қалған бөлігі жарғылық капиталды ұлғайту арқылы кәсіпорынның әрі қарай дамуына жұмсалады. Акционерлер кәсіпорынның иелері болып саналады,  табыс олардың табысын арттырады, ал зиян – табысты кемітеді.

Акцианерлер, өз қаражаттарын өндірісті дамытуға сала отырып, барынша үлкен табыстар алуға ұмтылады, яғни ірі тәуекелдерге баруға бел байлайды. Егер кәсіпорынның қызметі сәтті жүріп кетсе, акционерлер де үлкен олжаға ие болады. Ал егер керісінше жағдай бола қалса, онда кәсіпорын қызметкерлері мен жұмысшылары өздеріне тиесілі игіліктерді түгелдей өндіріп алады, ал акционерлер құр қол қалады, немесе солардан қалған қаражаттарға ие болады. Әрине, тәкекел қауібін біле тұрып, инвестор мұндай қадамға келешекте табыс табу мақсатында барады.