Кәсіпорынның қаржы тәуекелін басқару тиімділігі мен жетілдіру барысы

ЖОСПАР

 

Кіріспе.........................................................................................................................3

 

І. Қаржы тәуекелін басқаруДЫҢ теориялық  аспектілері

 

1.1 Тәуекел мәні және экономикалық  мазмұны .......................................................5

1.3. Кәсіпорының тәуекел деңгейін бағалау әдістері  ............................................11

1.3. Қаржылық тәуекелді төмендету  тәсілдері ........................................................15

ІІ Кәсіпорында тәуекел деңгейін бағалау және төмендету әдістерін  талдау («Қазақтелеком» АҚ мысалында)

 

2.1  Кәсіпорында қаржылық тәуекелді  төмендету тәсілдері  және  тәуекелдерді бағалау әдістері .........................................................................................................22

2.2  Шаруашылық  жүргізуші субъектілердің қаржы  тәуекелін басқаруды талдау («Қазақтелеком»  АҚ мысалында)  ..........................................................................25

 

 

ІІІ. КӘСІПОРЫННЫҢ қаржыЛЫқ тәуекелІН басқаруДЫ ДАМЫТУ ЖӘНЕ ЖЕТІЛДІРУ жолдары  ....................................................31

 

3.1 «Қазақтелеком» АҚ-ның тәуекелдерді басқару жүйесін  дамытудың негізгі бағыттары және шетелдік тәжірибені қолдану ......................................................31

3.2  Кәсіпорынның қаржы  тәуекелін  басқару тиімділігі мен жетілдіру 

барысы  ......................................................................................................................37

 

 

ҚОРЫТЫНДЫ ..........................................................................................................42

ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР  ..........................................................................44

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Кіріспе

 

Кәсiпорынның  қаржылық  жағдайы  көптүрлi   тәуекелдермен  байланысты, оның  әсер  ету  деңгейi  нарықтық  экономикаға  өтуiмен  күшейдi. Бұл  iс-әрекетпен   бiрге  жүретiн  тәукелдердi  жеке  арнайы   қаржылық  тәуекел  тобына  бөледi,  олар  кәсiпорынның   жалпы  “тәуекел  портфелiнде”  үлкен  роль  ойнайды. Кәсiпорынның  қаржылық   қорытындыларына  қаржылық  тәуекелдер  әсерiнiң  өсуi -  мемлекеттегi  қаржылық  жағдай  мен  нарық  конъюнктурасының   тез  өзгеруiмен, қаржылық  қатынастардың  кеңеюiмен, жаңа  қаржылық  технология  мен  құралдардың  пайда  болуымен   және   басқа  да   көптеген   факторлармен  байланысты.

Кәсiпорынның   қаржылық  тәуекелi  деп,  белгiсiздiк  жағдайда  өз  қаржылық  iс-әрекетiн   жүзеге  асырғандағы  керi  қаржылық   салдардың,  табыс  пен   капиталды   жоғалту  формасында   көрiнетiн, пайда болу  ықтималдығы  айтылады.

Бұл  тақырыптың  өзектiлiгi  экономикада  жүрiп  жатқан   процестермен  анықталады. Қазiргi  кездегi  экономикалық  субъектiнiң  тұрақты  және  табысты  даму  талпынысы,  тәуекелдi  басқару  жүйесi  әлi  тек  қалыптасу кезеңiнде  болып  жатқандықтан  толық  қолдау  таба  алмай  жүр.

Қаржылық  тәуекелдi  басқару  керi  қаржылық салдарды  болжау мен  бейтараптандыру  процесiн  бiлдiрiп,  оларды  ұқсастыру, бағалау,  алдын  алу  мен  сақтандыруға  байланысты.

Тәуекелділік қандай да бір жағымсыз жағдайдың болуының мүмкіндігін көрсетеді. Тәуекелділік ұғымы кәсіпорын ресурстарының бір бөлігін жоғалту ықтималдығын, қызметті жүзеге асыру нәтижесінде табыстардың толық алынбауын немесе қосымша шығындардың пайда болуын білдіреді.

Тәуекелділік ықтималдық категориясына жатады, яғни оны белгілі  бір деңгейдегі жоғалтулардың ықтималдылығы ретінде есептейді.

Кәсіпкерлік тәуекелділіктің  жағымды деңгейдегі және мақсатты шешімдер қабылдаған кезде белгілі бір жоғалтуларға апаруы ықтималдылығын білумен шектеліп қоймай, сонымен қатар ол жоғалтулар сол немесе басқа деңгейден  аспау ықтималдығын да қарастыруы керек.

Кәсіпкерлік тәуекел бұл  бизнестің түріне байланысты компания қызметінің тәуекелі. Оның негізгі түрлері: өндірістік, коммерциялық және қаржылық тәуекел.

Өндірістік тәуекелдің пайда болу себептері: ұйғарылған өндіріс көлемінің  мүмкін болатын төмендеуі, материалдық  шығындардың өсуі, қызметкерлердің  наразылығы, менеджерлердің қателері, көтеріңкі аударым сомалары мен салықтарды төлеу.

Коммерциялық  тәуекел кәсіпкер өндірген немесе сатып алған тауарлар мен қызметтерді өткізу процесінде пайда болады. Оның себептері: өнімді өткізу көлемінің төмендеуі, материалдық ресурстардың сатып алу бағасының жоғарылауы, сатып алу көлемінің ойда болмаған төмендеуі, айналым шығындарының өсуі, экономиканың тұрақсыздығы және клиенттердің ұнату қабілетінің өзгеруі, бәсекелестердің әрекеті.

Қаржылық  тәуекелді басқару процесі алты сатыдан тұрады:

• Мақсаттарды анықтау
• Тәуекелді анықтау
• Тәуекелді бағалау
• Оларды жүзеге асыру
• Нәтижелерді бағалау

Қаржылық тәуекел кәсіпорынның банктермен және басқа да қаржылық институттармен қатынас өрісінде пайда  болады. Қаржылық тәуекелдің себептері: қарыз және меншікті қаражаттардың  арақатынастарының көлемінің жоғарлауы, кредиторларға тәуелділік, капиталдың әрекетсіздігі, бір жобаға бір мезгілде көп қаражат жұмсау.

Тақырыптың өзектілігі. Экономика дағдарыс сынағына түсіп және кәсіпорындар барлық ішкі ресурстарын жұмылдыруға шарасыз болған қазіргі жағдайлардағы кәсіпорынның қаржылық күйі мен оны талдау әдістемесі; бұл процесте шаруашылық жүргізуші субъектінің қызметін қаржылық талдау үлкен роль атқарады. 

Бұл курстық  жұмыстың негізгі мақсаты – қаржылық тәуекелдің мәнін толығырақ ашып, нақты кәсіпорын мысалында қаржы тәуекелін басқару жүйесін талдау және оның жетіспеушіліктері мен оны жетілдіру бойынша ұсыныстар беру.

Мақсатқа  жзету барысында келесі міндеттер  қарастырылады:

• Қаржылық тәуекелді басқарудың теориялық аспектілерін және экономикалық мазмұнын зерделеу;
• Кәсіпорынның қаржылық тәуекелінің әдістері мен тәсілдерін талдау;
• Кәсіпорынның тәуекел деңгейін төмендету мен бағалауды, олардың қаржы тәуекелін басқаруды «Қазақтелеком» АҚ мысалында талдау;
• Кәсіпорынның қаржылық тәуекелін жетілдіру жолдары мен дамыту мәселелеріне тоқталу болып табылады.

Курстық жұмыс үш бөлімнен тұрады. Бірінші  бөлімінде қаржы тәуекелін басқару  теориясы, яғни тәуекел түрлері, оны  бағалау әдістері, тәуекел-менеджментінің мазмұны, тәуекелді төмендету тәсілдері  жазылған.

Екінші бөлімінде  нарықтық экономика жағдайында кәсіпорын  мысалы ретінде «Қазақтелеком»  АҚ-ы алынып, оның қаржылық жағдайы, қаржылық тәуекелді басқару жүйесі талданады.

Үшінші бөлімінде  қаржылық тәуекелді басқару жүйесі жетілдіру туралы сөз болады.

 

 

 

 

 

 

 

І. Қаржы тәуекелін басқаруДЫҢ теориялық  аспектілері

 

1.1 Тәуекел мәні және экономикалық  мазмұны

 

Тәуекелді табиғат пен қоғамның кейбір әрекетінен пайда болатын  қауіп ретінде түсінуге болады. Тәуекел- бұл тарихи және экономикалық категория.

Тәуекел тарихи категория ретінде, адамның болуы  мүмкін қауіпті  түсіну деп көрінеді.. Ол тәуекел қоғамның бүкіл даму жолымен  тарихи байланысты екендігін куәлайды. Қоғамның дамуы, Л.Морган мен Ф.Энгельс  шығарған, тарихи-мәдениеттік периодизацияға байланысты, үш кезеңнен өтті: жабайлық, варварлық, өркениет, әрбіреуі өз кезегінде  үш табалдырықтан тұрады: төменгі, ортаңғы  мен жоғарғы. Тарихи категория ретінде  тәуекел өркениеттің төмеңгі  табалдырығында өлім алдында қорқыныш пайда болғаннан кейін шықты.

Өркениет  дами бастауымен тауарлы-ақша қатынастар пайда болып, тәуекел экономикалық категорияға айналды. Тәуекел экономикалық категория ретінде, болуға мүмкін немесе болуға мүмкін емес оқиға ретінде  көрінеді. Ондай оқиғаның нәтижесінде  үш экономикалық қорытынды болуы  мүмкін: жағымсыз, нолдік, жағымды.

Тәуекел адам іс-әрекетінің әрбір формасына тән, ол көптеген факторлар мен шарттармен байланысты болып, адамдар қабылдап жатқан шешімдердің оң қорытындысына  әсер етеді. Тарихи тәжірибе көрсеткендей, ойлаған қорытындыны ала- алмау  тауарлы-ақша қатынастарының жаппайлығы мен шаруашылық айналым қатысушыларының  бәсекелестілігінде көрінеді.

Тұрақты экономикалық жағдайдағы батыстың өзінде, шаруашылық субъектілері тәуекелді басқару  сұрақтарына үлкен көңіл бөледі. Ал біздің қазақстандық экономикамызда, кәсіпорын басқару тиімділігін  төмендететін тұрақсыз экономикалық факторлар  жағдайында, тәуекел кешенің басқаруға  және талдауға көп көңіл бөлінбей жатыр.

«Тәуекел» түсінігі баяғыдан белгілі. Отандық  экономикада тәуекел теориясын  зертеу қажеттілігі XX ғасырдың 20 жж. дейін  ғана болды. Кейін әкімшіл-әміршіл  басқару әдісі орын алып, бұл нарықтық экономиканы қабылдамаумен, шаруашылық және әлеуметтік тәуекел проблемасын  жоққа шығарды. /5, 168 б/

Тәуекел түсінігі, мәні мен табиғаты туралы көптүрлі ойлар бар. Ол тәуекел құбылысының  көпаспектілігімен, нақты жұмыста  аз қолдануымен, заңдық базада көрсетпеумен байланысты. Бір-бірін толықтыратын, тәуекел түсінігінің екі анықтамасын  қарастырайық.

Біріншісі тәуекелді,  өндірістік пен қаржылық іс-әрекет кезінде кәсіпорынның  өз ресурстарының  жартысын жоғалту, табысты ала-алмауы немесе қосымша  шығыстардың пайда  болу қаупімен түсіндіреді. Яғни тәуекел  белгілі бір қолайсыз жағдайдың, сәтсіздіктің, қауіптің болуымен байланысты.

Тәуекелдің  екінші анықтамасы «тәуекел жағдайы» түсінігімен байланысты. Тәуекел  жағдай кезінде белгілі ықтималдықтың  болу мүмкіндігін анықтауға болады, оған үш шарт сәйкес келеді:

• белгісіздіктің болуы;
• альтернативаны таңдау қажеттілігі;
• таңдалатын альтернативалардың болу ықтималдығын бағалау.

Тәуекел жағдайы белгісіздік жағдайынан сапалы түрде айырмашылығы бар. Белгісіздік  жағдайы кезінде қорытындының қандай болуын санап, анықтай алмаймыз. Яғни, тәуекел жағдайы белгісіздіктің белгілі бір түрі, өйткені құбылыстардың  болуы ықтималды және анықталады. Жаратылысында тәуекел негізінде үш түрге бөлінеді:

1. Бірнеше альтернативасы, бар талғау жасайтын субъектіде, нәтижеге әсер ететін ықтималдықтар бар кезде. Ол ықтималдықтар, фирмаға байланысты емес: инфляция деңгейі, бәсекелестік, статистикалық зерттеулер т.б.
2. Күтілетін нәтиженің ықтималдығын  тек субъективті бағалау арқылы ала алатын кезде, яғни субъект субъективті ықтималдықтармен айналысады.ол ықтималдықтар фирманы сипаттайды: өндірістік потенциал, техникалық мамандырылуы, еңбектің ұйымдастырылуы т.б.
3. Альтернативаны таңдап, ұйымдастырғанда субъект объективті ықтималдықпен қатар, субъективті ықтималдықтарға да ие болған кезде.

 Тәуекелдің осы түр өзгертулеріне  байланысты субъект таңдау жасап,  оны іске асыруға тырысады. Көрсетілген  шарттарға байланысты тәуекелдің  екінші анықтамасы келесі болып  келеді. Тәуекел – ол таңдау  жағдайындағы (таңдау жағдайындағы  істің сәтті аяқталатына сену) жасалатын іс-әрекет (қылық), яғни  сәтсіздік кезде таңдау жасанға  дейінгі жағдайдан жамаңырақ  жәйтта қалу ықтималдығы. 

Қаржылық  тәуекел шаруашылық іс-әрекетті асырғандағы  ең қиын категория болып табылады, оған келесі сипаттамалар тән: /6, 251 б/

                                   

                                  

 

                                           

 

 

 

 

 

Сурет-1 –  Қаржылық тәуекел категориялары 

1. Экономикалық табиғаты. Қаржылық тәуекел кәсіпорынның экономикалық іс-әрекетінде көрінеді, ол қаржылық  іс-әрекетті асырғандағы табыс пен шығындармен тікелей байланысты. Экономикалық формаларды есептегенде қаржылық тәуекел шаруашылық процесті асырғандағы, экономикалық категория жүйесіндегі орын алатын экономикалық категория ретінде сипатталады.
2. Болудың объективлігі. Қаржылық тәуекел әрбір кәсіпорынның жұмысындағы объективті құбылыс, ол қаржылық операциялардың барлық түрімен бірге жүреді.
3. Нәтиженің ықтималдығы. Тәуекел категориясының ықтималдығы, кәсіпорын өз қаржылық іс-әрекетін асырғандағы, тәуекел жағадайының болу немесе болмауында көрінеді. Ықтималдықтың деңгейі субъективті және объективті факторлар арқылы анықталады, бірақ қаржылық тәуекелдің ықтималдық табиғаты оның тұрақты сипаттамасы болып табылады.
4. Салдардың белгісіздігі. Қаржылық тәуекелдің бұл сипаттамасы оның қаржылық қорытындылардың детерминантты еместігінде көрінеді, біріншіден, жүргізілетін қаржылық операциялардың табыс деңгейінде. Қаржылық операциялардың күтілетін қорытынды деңгейі, тәуекел деңгейі түріне байланысты үлкен диапазонда тербеліп отырады. Басқа сөзбен айтқанда, қаржылық тәуекел кәсіпорын үшін үлкен шығындар ретінде де, қосымша табыс ретінде де жүре алады.
5. Салдардың сәтсіз болуының күтілуі. Жоғарыда, қаржылық тәуекелдің салдары оң және кері көрсеткіштер ретінде көрінетіні туралы айтылса да, бұл тәуекел шаруашылық тәжірибеде мүмкін болатын кері көрсеткіштер деңгейімен сипатталып, есептеледі. Ол қаржылық тәуекелдің кері салдары тек табысты ғана жоғалтпай қоймай, кәсіпорынның капиталын жойып, банкроттыққа әкеп соғатынына байланысты.
6. Деңгейдің көптүрлілігі. Белгілі бір қаржылық операцияға, не кәсіпорынынң қаржылық іс-әрекетіне тән қаржылық тәуекелдің деңгейі тұрақты болып табылмайды. Ең алдымен, ол уақыт көлемінде өзгеріп отырады, яғни қаржылық операциялардың іске асу ұзақтығына байланысты, себебі уақыт факторы қаржылық тәуекел деңгейіне дербес әсер етеді (каржылық құралдардың өтімділігі, ссудалық пайыз қозғалысының белгісіздігінде көрінеді).
7. Бағалаудың субъективтілігі. Экономикалық құбылыс сияқты қаржылық тәуекелдің объективті табиғатына қарамастан, оның негізгі бағалау көрсеткіші – тәуекел деңгейі – субъективті. Бұл субъективтілік, яғни бұл объективті құбылысты біркелкі бағаламау, ақпараттық базаның толықтылығы мен сенімділігі, қаржылылық менеджерлердің маман деңгейі, тәукел-менеджмент сферасындағы тәжірибенің әртүрлі деңгейде болуында түсіндіріледі.