Мұнай-газ-секторындағы-шетелдік-инвестициялар

     Қаржы-несие  және басқа да рынок капиталында  әрекет ететін басты параметрлер  мен инвестициялық қаржыландырудың  обьективті жинақталатын жағдайлармен  сәйкес келетін өндірісті инвестициялаудың  экономикалық тартымдылығын бағалаудың  жасалған әдістемелік негізгі экономиканың нақты секторының инвестициялық дамуының ғылыми тұжырымдалған болжамдарын қалыптастырумен неғұрлым тиімді капитал салынатын сфераны таңдау және инвестициялық жоспарлаудың экономикалық тұжырымдалған парадигмасын жасау үшін нақты негізі ретінде  қызмет етуі мүмкін.

     Бұл аспектіде  арнайы техно аудандар мен  техно парктер капитал салымының  табыстылығының нақты ішкі нормасын  анықтау қағидаларында өндірісті  экономикалық тәуекелсіз инвестициялаудың  критериясы тұжырымдалған; инвестициялық  жобаларды тәуекелсіз қаржыландыру үшін капитал салымының минималды тиімділігін бағалаудағы берілген әдістеме инвестициялық несие және басқа да қаржылық параметр бойынша пайыздық қойылымдар мен инфляция деңгейін есептеу арқылы экономиканың нақты секторына инвестицияның тиімділігі мен қаржылық жағдайын және инвестициялық тартымдылықты сандық бағалау үшін мүмкіндіктерді ашады. Инвестициялық іс-әрекеттегі жоғарғы нәтижелерге жету мен инвестициялаудың жаңа қағидаларын тәжірибеде жүзеге асыру мақсатында, сондай-ақ ынталандырушы механизмді күшейтуді жүзеге асыру мақсатында шаруашылық субьектілердің инвестициялық белсенділігін салықтың ынталандырудың оптималды жүйесі тұжырымдалады.

     Шаруашылық субьектілер өзгерген инвестициялық ортаға тез бейімделуі қажет және осы өзгерістерге әсер ете білу немесе оларды бақылай білу керек, ал инвестициялық жобалар ортаның болашақта өзгеруіне бейімделуі қажет. Бәсекелік ортада аман қалу үшін шаруашылық субьектілер бәсекелестерді озу мүмкіндігін беретін анықталған қабілеттермен иелік ету қажет. Оларға жаңа өнімді жасау және өндіріс шығындарын төмендетуге көңілін жинақтай отырып өзінің қабілеттілігін дамыту қажет. Инвестициялық стратегияны жасау мен оны пайдалану үлкен мәнге ие. Стратегиялық шешімдерді қабылдау ерекшелігі мынада, яғни олар бәсекелік ортадағы шаруашылық субьектілердің оптималды позициясын сақтау мен жетуге бағытталуы қажет. Корпоративтік стратегия шаруашылық субьектілердің маркетинг, өндіріс, инвестициялау және инвестиция алу сияқты салаларындағы қызметін шарттастырады.  Техникалық-экономикалық тұжырымдауды дайындау кезінде дайындығын шарттастыратын орталық стратегияны дұрыс таңдауға мүмкіндік беретін жақын жатқан мақсаттарды анықтау керек. Шаруашылық субьектілердің инвестициялық тартымдылығы – инвестиция тиімділігіне қарағанда кең түсінік, ол инвестордың тәуекелдігіне ескерту қажет. Сондықтан шаруашылық субьектінің инвестициялық мүмкіндігін анықтау кезінде инвесторлардың өздерінің инвестициялық потенциолына жеткілікті көңіл бөлу қажет. Шаруашылық субьектілердің қаржылық-экономикалық қызметінің негізгі бағыттарын қарастыра отырып төлем қабілетіне, негізгі қаражаттар мен шығындарды пайдалануға және қалыптастыруға, ақша қаражаттарының жағдайына, есептеулер мен басқа да активтерге, қаражат көздерінің құрылымына және оларды пайдалануға, қаржылық тұрақтылыққа, кәсіпорынның тәуекелсіздігіне және оның негізгі қаражаттарын тиімді пайдалануға баға беру қажет.

     Анықталған  стагнация жағдайында өндіріс,  құрылымдық және қарыз дағдарысын  тереңдеуі, халықаралық кеше бойынша  пайыздық қойылымдар өсуі, экономиканың нақты секторын және оның құрылымдық қалыптасуын көтеру үшін ішкі көздерді жинақтау және тікелей шетел инвестицияларын тарту мәселесі күрделі тапсырма болып табылады және шетел инвесторларының қызметін инвестициялық реттеудің заңдылық либерализациясы көмегімен ғана шешілуі мүмкін. Қазіргі жағдайда ішкі жинақтаудың мобилизациялау мәселесі халықтың төмен төлем қабілеті мен банктік және банктік емес қаржылық жүйенің дамымағандығымен күрделенген.

     Экономикаға  шетел инвестицияларын тартуды белсендіру үшін салық салу жүйесін жетілдіру және банк жұмыстарын жетілдіру мен банктік емес қаржылық институттардың (сақтандыру мекемелері, зейнет ақы және инвестициялық қорлар, және тағы басқа) байланысын дамыту жолымен кеше банк жүйесіне халық жинағын тарту негізінде бюджет табысын көтеру арқылы елдің масштабында ішкі жинақтаудың нақты бағдарламасын жасау қажет, сондай-ақ экономиканың нақты секторын көтеру бойынша бағдарламаны дефициттік бюджеттік қаржыландыру саясатын жүргізу қажет. Экономиканың нақты секторын тиімділігін тездету мен көтеру мақсатында әлемдік шаруашылық интеграциясына бағытталған ең алдымен ірі өндірістік кәсіпорындарды реабилитациялаудың нақты бағдарламасы жасалынуы қажет. Осының негізінде инвестиция салудың басты басымдылық бағыттары анықталынуы қажет және осы туралы қоғам, кәсіпорын және шетелдік, сондай-ақ отандық кәсіпкерлер ацпортпен қамтамасыз ету қажет.  Олар үшін заңдылық тәртіп бойынша салық салудың, кешелеудің, мемлекеттік субцидиялаудың жеңілдік беру жағдайы анықталынуы қажет.

     Бағалы  қағаздармен байланысты инвестициялық  процесс экономиканың нақты секторындағы  ұдайы өндіріс процесіне басты  факторы болып табылады. Қандай да бір инвестор, бағалы қағаздарға қаражаттарын сала отырып, уақыттың экономикалық бағасын ескеру қажет; қазіргі сәтте тұтынудың бас тарта отырып, ол өскен көлемде өзінің қажеттілігін болашақта қанағаттандыруға сенім артады. Сонымен қатар, инвестиция – ақша қаражаттарының құның ұлғайту, пайда алу мақсатында ақша қаражаттарын әр түрлі активтерді алу /37/. Бағалы қағаздың басты түрі ретінде акция инвестиция үшін ыңғайлы және тартымды обьектісі болып табылады. Акцияда инвестициялық тауарлар ретінде бағалы қағаздың сапалылығы неғұрлым жақсы көрсетіледі. Инвестициялық тауарлардың тұтыну құны мынада, яғни олар табыс әкеледі және болашақ, тұтынушылықты қанағаттандыра алады. Бірақ, акциялар әрдайым табыс әкеле бермейді, сондай-ақ шығынға әкеліп соғуы мүмкін; осы шығындардан және өзінің табысын сақтандыру үшін инвесторлар әр түрлі бағалы қағаздар арасында өздерінің салымдарын бөліп салады. Бұл мәселе оңай емес, сол себептен инвестициялық тәжірибеде инвестициялық қорлар атына ие болған акциялардың қоғамдық портфелдері пайда болды. Инвестициялық қорлар өздерінің салымшыларының қаражаттарын соларға өздерінің акцияларын сату жолымен жинақтайды және алынған қаражаттарды бағалы қағаздарға таратады.

     Қазақстандық қор рыногы жағдайында бағалы қағаздардың ликвидтік шараларын анықтау үлкен маңызға ие. Бағалы қағаздың ликвидтілік шараларын әрбір нақты инвестор үшін эмпирикалық түрде анықтауға болады, сондай-ақ қандай да бір эмитенттің акцияларының ликвидтілігінің нормативті шарасын анықтауға болады.

     Акцияның табиғатына байланысты, қор рыногында әрекет ететін және жекешелендіру кезінде оны қалыптастыруға қатысытын екі ірі инвесторлар тобын бөлуге болады. Бір тобы бағалы қағазды меншік титулы ретінде қарастырады, ал басқасы – инвестициялық тауар ретінде. Бірінші топты кәсіпорында бақылауды қамтамасыз ететін акцияның қабілеттілігі қызықтырады. Осы топтың инвесторлары бақылау үшін қандай да бір қол жететін қаражатты төлеуге дайын. Екінші топтың инвесторлары акцияның табыс әкелетін мүмкіндігін тартады. Бұл топ анағұрлым көп мүшелі болып табылады, оның құрамы азаматтарды санамағанда әр түрлі инвестициялық институттар кіреді, олардың ішіндегі ең бастысы болып коммерциялық банктер мен инвестициялық қорлар табылады. Банктер инвестициялық процесте өздерінің қаражат есебінен немесе делдал ретінде қатысады. Делдал ретінде банктер қаржылық брокер, сондай-ақ акция эмиссиясын кепілі мен ұйымдастырушысы ретінде шығуы мүмкін. Акцияға салым салудың тиімділігін бағалау кезінде инвестор үшін маңыздысы, акцияның болашақ бағасын алдын ала көру, өйткені курстың айырмасы бойынша ұтыс дивидендтерді әлде қайда көтереді.

     Корпоративтік бағалы қағаздарға инвестициялық салымдардың тиімділігін бағалауға деген әдістемелік тәсілдерді қарастыру инвестордың көз қарасы жағынан бұл бағалы қағаздардың салыстырмалы тартымдылығы туралы келесідей қортындыға келуге мүмкіндік берді;  біріншіден, – бағалы қағаздарға қаражат салымы тұрақсыз экономикалық даму кезінде өзінің артықшылықтары бар, немесе бекітілген пайыз инвесторды эмитенттің қаржылық жағдайынын нашарлауы кезінде табыстардың бөлігін жоғалтудан қорғайды, сондай-ақ қазіргі жағдайда неғұрлым сенімді болып компания мүлігінің жоғарғы өтімділігінің кепілдігі табылады; екіншіден, – компанияның қаржылық жағдайын мен экономика – кезінде акцияға инвестицияның бағытталуы тиімді болады, өйткені дивидендтер компания табысына пропорционалды өседі. Сол кезде табыстың бекітілген пайызы, мысалы облигация бойынша, капиталдық пайдалылығын шектейді және инвесторды табыстың жоғарғы көзінен бас тартуы мәжбүр еткізеді. Осы жерде мынадай қорытындыға келуге болады, яғни корпоративті бағалы қағаздарға салым салудың инвестициялық тәуекелділік мәселесі жөнінде айтпасақ болмайды және тәуекел мен табыс арасындағы оптималды арақатынасын іздестіру. Бағалы қағаздарға салымдардың ықтималды тәуекелділігінің көлемін бекіту тәуекелдік түріне байланысты, сол себептен тәуекелді басқару кезінде капиталдың құрылымына, жоғалтудың көлеміне, жоюлардың салдар мен мүмкіндігіне байланысты тәуекелдіктің пайда болу себептері мен құрылу деңгейі бойынша топтастырып және табиғатын шығару қажет.

     Экономиканың нақты секторын инвестициялаудың ұшқыр мәселесі болып бағалы қағаздарға капитал салымының тәуекелділігінен инвесторды қорғау. Берілген мәселе шешімін табуы мүмкін, біріншіден, – тәуекелдік компенсациялау мақсатында менеджер жағынан инвестициялардың эмитенттері жағынан, яғни компания, кәсіпорын, мемлекет және тағы басқа жағынан сенімді кепілдеме беруді пайдалану мен құру арқылы; және үшіншіден, – банктік депозиттерді сақтауда әрекет ететін жүйені жасау. Бұл жерде тәуекелдікті компенсациялайтын немесе төмендететін жаңа тәсілдер мен әдістерді пайдалану мен дамыту талап етіледі; фьючерлік келісім шарттар, опциондар және басқалай көмегімен диверсификациялау, инвестициялық несиелер (сонымен қоса, қарыздың қаржыландыру, зайымдар, салымдар, несиелер, ипотекалық ссудалар) арқылы жүргізілуі мүмкін. Сонымен қатар бұл ірі коммерциялық банктерге акция пакетінің бөлігін беру жолы арқылы жүзеге асырылуы мүмкін, сондай-ақ біріккен кәсіпорын құру және шетелдік қаржылық топтарын басқаруда келісімшартқа отыру жолы арқылы жүзеге асырылуы мүмкін. Бірақ, қазіргі жағдайда кәсіпорынның инвестициялық белсенділігін қаржыландыру көзі болып акцияның курстық құның болжаулық бағалауды есептеу мен эммисиондық табыс та қаржыландыру көзі ретінде болуы мүмкін. Акцияның курстық құның есептеу үшін шетелдік тәжірибеде пайдаланатын келесідей бағалау әдістері қолданылуы мүмкін; активтердің өтемділігін есептеумен қатар кәсіпорынның өз қаражаттарымен балансын бағалаудың өтемі әдісі, негізгі және айналмалы қорлардың өсу коэффиценттерінің базасындағы сараптамалық әдіс, сондай-ақ өндірістің табыстылық коэффиценттері, кәсіпорын қызметінің әр түрлі аспектісі бойынша баллдық коэффиценттерін анықтау әдісі және қолма-қол ақшаның дисканттық түсімін талдау әдісі.

     Қазіргі кездегі Қазақстан үшін жобалық несиелеудің әлемдік тәжірибелі пайдалану мен зерттеу актуалды болып табылады. Жобалық кешелеу аясында әлемдік тәжірибені жетілдіру отандық экономиканы құрылымдық қайта құру мен реформалау жолы бойынша қозғалысты жеңілдетеді және инвестициялық сфераның дамуындағы қиыншылықтардан құтылуға көмектеседі. Сондай-ақ, инвестициялық саясатты өткізуде белсенді және тиімді қатысу. Шетелдік тәжірибені зерттеу қалыптасқан ішкі жағдай мен өткізілетін жобаның сипаттамасына байланысты кешелік жобалауды ұйымдастырудың әр түрлі схемасы болуы мүмкін. Мысалы “өніммен төлеу” схемасы жоғарланған сұраныстың өнімі шығарумен байланысты жобаларды кешелеуді ұйымдастыру түрінде қызық болып табылады.

     Жалпы, жобалық кешелеудің жалпы жұмыс спецификалық қағидаларының мазмұны негізінде келесідей құрылымдық механизмді ұсынуға болады; кешелеу обьектісі, обьектіні таңдауды бөлу әдістері; қаражат көздерін шектеу қағидасы, кешелеудің ұйымдастыру схемасы; координоция және бақылау. Бұндай кезде жобалық кешелеу механизмі түсінігін обьектіні (жобаны) таңдаумен, кешені пайдалану шегі мен көздерін анықтаумен, қатысушылар үшін қолданбалы кешелеу жүйесін жасау мен байланысты тәсілдер жиынтығын білдіретін кеше функциясын қайта бөлуді қолдану тәсілі ретінде түсіну қажет /38/.

     Жобалық несиелеудің отандық тәжірибесі мен оның дамуындағы әлемдік тіжірибені пайдаланудың мүмкін бағыттарын анықтауда қазіргі сәтке жинақталған бағалаулар келесідей қорытындыға келуге мүмкіндік береді. Қазіргі уақытта қалыптасқан экономикалық жағдайлар бойынша республика инвестициялық жобалар мен жобалық несиелеудің дамуын белсенді жүзеге асыру үшін әлі қолайлы болып табылмайды. Инвестициялық белсенділікке кері әсер ететін келесідей қағидаларды бөліп көрсетуге болады:

• тұрақсыздық, анықталмағандық және норматифтік актілермен заңдардың белгісіздігі;
• қаржылық операциялардың құқық базаларының тиімсіздігі және түсініксіздігі;
• инфрақұрылыммен байланысты мәселелер;
• Қазақстандық бизнес мәдениетінің салдарынан шығатын мәселелер және т.б.

     Жоғарыда  айтылған жағдайлардың әрқайсысы  жобалық несиелеу механизмін  пайдалану мүмкіндігіне өздерінің  іздерін қалдырады. Бұл әсер  жобалық несиелеудің барлық аспектілерін  қамтиды: институционалды-құқықтық, рыноктық, техникалық және қаржылық-экономикалық. Инвестициялық зерттеудегі әлемдік тәжірибеге сүйенетін болсақ, тұрақты бағада ұзақ мерзімді перспеективаға ақша қаражаттарының ағымдарын суреттеу үшін мынадай есептеу әдісін қолданылған. Бұл жағдайда капитал құнын білдіретін бастапқы параметрлер нақты санауда, яғни инфляцияны санамағанда, берілуі қажет.Бұл үшін әдетте мынадай формуланы пайдаланылады:  

                                                                 R= r - i               

мұндағы, R-нақты қойылым, r-номиналды қойылым, i-инфляция қарқыны.

     Қазақстанда, инфляцияның жылдық қарқыны әрдайым толқып отырады, сондықтан берілген формуланы пайдалану ауытқуларға әкеледеді. Тұрақты бағаларды есептеу кезіндегі басқа да жетіспеушіліктер болып  әр түрлі шығындар, тауарлармен қызметтердің түрлеріне бағалардың бір қалыпты өзгермейтіндігін көрсететін  «құрылымдық» инфляцияның бар болуы табылады. Бұл айырмашылық уақыт өтуімен сәйкес келетін ақша ағымдарының құңдылығының тқмендеуіне немесе жоғарлауына әкеледі. Қаржылық есептеулерді жүзеге асыру кезінде мәселенің басқа көзі болып – салық салу ерекшелігі мен шығынды есептеу табылады. Сонымен, жоғарғы инфляция қарқыны кезіндегі айналмалы қаражаттардың тапшылық мәселесі арнайы салық пен ҚҚС есептеу тәртібін одан әрі жоғарлатады.

     Инвестициялық жобаларды өткізу деңгейіне ақша ағымдарын жоспарлаудың отандық тәжірибенің тағы бір әлсіздігі болып амортизациялық есептеу саналады.

     Қазақстанда  бағаның өсу индексін есептеумен  қатар негізгі қаражаттардың  баланстық құнын кезендік индексациялауды білдіретін заң актілері жоқ. Сонымен қатар амортизацияның есептік соммасы уақыттын өтуімен қатар кәсіпорынның тозған қорларды қайта құру мақсатына жинақталған нақты қажеттіліктерді көрсетуді тоқтатуда. Сонымен бірге, амортизация қосымша құнды білдіреді, яғни ҚҚС көзі болып табылады. Жалпы жобалық несиелеу мәселесін зерттеу берілген  бағыттын тиімділігі мен перспективті екендігітуралы қорытындыға келуге мүмкіндік береді. Инвестициялық жобаларға қызмет етумен несиелеудің жаңа инструментіретінде жобалық несиелеудің басымдылықтары бастаушылары (инициаторлар) үшін-кредиторларды тарту және сонымен өздерінің қаражаттарының шектеулігіне қарамастан жобаларды өткізу мүмкіндіктерін жоғарлату; кредиторлар үшін-жоба бойынша берілген толық ақпаратты зерттеу арқылы салымның сенімділігімен қайтарымдылығын қамтамасыз ету. Отандық тәжірибеге жобалық несиелеу механизмін енгізу қиындықтарына қарамастан жобалық несиелеуді тиімді пайдалану үшін бар мүмкіндіктерді толық пайдалану әлі де жеткіліксіз,мысалы:бізде инвестициялық жобаларды өткізуде кәсіпкерлікті қолдау бойынша әр түрлі қорлар бар (бюджеттік,бюджеттік емес). Сондай-ақ бізде мемлекеттік және жеке инвестициялық құрылымдар әрекет етеді, бұл базаларда (инвестициялық корпарация, қаржылық-инвестициялық консорциум, әр түрлі қаржылық өнеркәсіп топтары және т.б.) берілген механизмді кең көлемде қолдануға болады. Бұл жағдай негізінде отандық кәсіпкерлердің бұндай құралдарды пайдалануда тәжірибесімен қабілетінің жоқтығын білдіреді және берілген сферада консультациялық қызмет көрсетуде мүмкіндіктерді жеткіліксіз пайдаланбағандығы. Өз кезегінде, бұл жағдайлар мамандарды дайындау жүйесінің дамымағандығы мен теориялық базаның жоқтығы мен байланысты. Осыған байланысты қаржылық қызмет көрсетудің жаңа түрін, яғни жобалық несиелеуді жетілдіру, тәжірибелік, сондай-ақ теориялық зерттеулерді күшейту қажет. Жобалық несиелеуді енгізу үшін заңдық және нормативтік базаны жетілдіру қажеттілігін қарастыру қажет, яғни: ҚҚС–нан инвестицияны босату; өзіндік құңға ұзақ мерзімді және орта мерзімді несиелер бойынша төлемдерді толық түрде қосуды қарастыру қажет; әр түрлі женілдіктер беру арқылы жобалық несиелеуге қатысатын банктерді ынталандыруды күшейту керек; жеке құрылымдар мен (мемлекеттік франчайзинг, концессиялық келісімдер) мемлекеттің қарым-қатынасы мен лизингтік қызметті реттейтін заң актілерін қабылдау қажет. Осы жерде ағымды кезеңде мемлекеттің инвестициялық саясатының қағидалары жобалық несиелеу механизмін пайдалану мен байланасты неғұрлым тиімді жүргізілуі мүмкін, сондықтан жобалық несиелеу экономиканың нақты секторындағы инвестициялық сфераны реттеуде  мемлекеттің қатысуының негізгі құралы болуы мүмкін.