Стратегиялық басқару теориясының мәні мен пайда болуы

Және коммерциялық банктердің қызметіндегі соңғы негізгі шарттарына банк қызметтерін көбіне экономикалық әдістерімен реттеуді ұсынады. Осы  ұстанымның қолдануын келесімен  негіздейді. Коммерциялық банктер, нарықтық қатынастардың субъектісі бола тұра, елдегі нарықтық өзгерістердің дамуының негізгі ықпалы (факторы) болып табылады. Коммерциялық банк қызметінің тұрақтылығы бүкіл экономиканың тиімділігіне (әсерлілігіне) айтарлықтай әсер етеді. Айналыстағы ақша жиынын осы коммерциялық банктердің ақша-несиелік саясаты арқылы реттеу мүмкіндігін естен шығармау керек – бұл бір жағынан. Екінші жағынан – коммерциялық банктің тапсырыскерлері (клиент) пен салымшылары үшін банк жұмысының сенімділігі мен тұрақтылығы ең маңызды болып табылады. Ал аталған көкейкесті мәселелердің шешілуіне банк қызметін экономикалық әдістерімен реттеу жолы мен осы ұстанымды банктің нарықтық критерийі (шарты) ретіде мойындау арқылы жетуге болады.

Жоғарыда айтылғандарды  қабылдай отыра, біз оның кейбір жақтарымен келіспейміз. Банктің, экономикалық субъект ретінде, нарықтық шарты түсінігінің өзі оның қызметіндегі тек өзіндік басқаруындағы ұстанымыдарды білдіреді. Ал Г.Т.Калиева ұсынған үшінші принципі, яғни банк қызметін экономикалық әдістермен реттеу, сырттан басқа бір қатысушының банк қызметіне араласуын білдіреді, яғни осыны банк нарықтылығының шарттарына жатқызуға болмайды. Жалпы айтқанда банк қызметін жоғарыдан реттеу немесе басқару басқа ағымның зерттеу нысаны. \12. 24б\

Коммерциялық банкті нарықтың экономикалық субъектісі ретінде қарастырғанда сыртқы емес, ішкі басқару жайлы сөз ету қажет. Осыған байланысты банктің нарықтылық қызметінің шарттарына банктің өзінде стратегиялық басқаруды есептеуді ұсынамыз. Себебі ол жоқ болған жағдайда, жоғарыда аталған ұстанымдардың барлығы барлық мәнін жояды. Банктегі стратегиялық басқарудың тек қана жақсы құрылған механизмі оның басшылығына қысқамерзімді және ұзақмерзімді мақсаттарға жетуге, барлық негізгі ұстанымдарды басшылыққа алуды, коммерциялық банктің барлық қатысушылардың түрлі қызғушылықтарын бір-бірімен келістіріп үйлестіруге мүмкіндік береді.

Осылай, біз коммерциялық банктің экономикалық субъект ретіндегі  түпкі мәнін қарастырып, оның  қатысушыларын, жүйелік құрылымын  анықтап, оның қызметінің негізгі жиынтықтарын зерттеп толықтырдық.

Енді жоғарыда айтылғандардың негінде коммерциялық банктегі стратегиялық басқару ерекшіліктерін, оның маңызды  сәттері мен пайда болатын  мәселелерін қарастырамыз.

 Банктің миссиясынан  бастайық. Миссия кешенді мақсат  болып табылады, ол банк қызметінің ішкі және сыртқы бағыттарын қамтиды.Миссия банктің жоспарлы шешімдері үшін тірек нүктесі болып табылады, ол жұмысшылардың күшін бір бағытқа жұмсауына көмектеседі. 

 Миссияны қалыптастыру  мынадай пунктерді қамту керек: 

• Банк мақсаты;
• Ішкі концепция(рыноктағы алатын орны және сол рынокта өмір сүрудің басты факторлары);
• Банктің қызмет көрсету сипаттамасыҒ
• Рынок сипаттамасы банктің жаңа клиенттерін анықтайды.

           Миссияны таңдау банк мүмкіндігі  мен көлемімен анықталады.Өте  күрделі және өте жеңіл миссияны таңдау қауіпті.Миссияны таңдау банк тарихы,банк мәдениеті,банктің ұйымдастырушылық құрылымы және басқару саласы сияқты яакторлармен анықталу керек.

Банк мақсаттары – айтарлықтай  ұзақ мерзім ішінде жетуге ұмтылатын  түпкілікті нәтижелер.

Көптеген авторлар кәсіпорынның мақсаттарының  нормативті санын 4-6 деп көрсетеді. Мекеменің мақсатын анықтаудың негізгі  шарттарына мекеме осылар үшін арнайы құрылған топтың көзқарастарын пайдалануды  ұсынған. Бұл корпорацияның  қазіргі  теориясы мекемені түрлі қызметті көздеген, бір-бірімен байланысты топтар қатары ретінде қарастырылады деп түсінідреді.

Кез келген мекемені сияқты, банкті де өзіндік мақсаттары бар  қатысушылардың коалициясы ретінде  пайдалануға болады. Банктің қатысушылары ретінде банк қызметіне белгілі бір қатысы бар, өзіндік шешімдер  қабылдайтын және банк шешімдер қабылдау үрдісіне ықпал

жасайтын жеке тұлғаларды немесе біріңғай тұлғалардың топтарын жатқызады. Банк қатысушыларын келесідей  саралап жіктеуге болады:

• басқарушылар (басшылық, әкімшілік);
• иеленушілер (ірі құрылтайшылар, қазағушылықтары ұзақмерзімді акционерлер, үлескерлер);
• орындаушылар (қызметкерлер);
• банктің ірі қарызалушылары мен инвестиция алушылары;
• басқа категорияның тапсырыскерлері (ұсақ салымшылар, акционерлер, алашақтар және басқа да дебиторлар мен алашақтар);
• мемлекет және оның органдары (Ұлттық банкті қоса есептегенде).

Ұсынылған жіктеуді талдаудан  мұндай коалиция қатысушыларының мақсаттары бірдей емес, сондықтан олардың әрқайсысы  өзіндік мақсаттар жиынтығын көздеген, яғни банк бір міндетін жүзеге асыруда қандай мақсаттарға жету керегі жайлы өзіндік түсінігі бар екендігі көрінеді.

Сонымен қатар, түрлі қатысушылар  түрлі салмаққа ие. Басқа сөзбен айтқанда, қатысушылардың коалициясы иерархиялық болып табылады.

Мүлік иеленушілері үшін ұзақмерзімді перспективада банк өсуіне деген қызығушылық тән, яғни өз капиталын, активтер көлемін, тапсырыскерлер шектелімін, дербес бөлімшелер жүйесін және т.б. өсіру, бұл банк құнының өсуін  білдіреді.  Сол сияқты, сол сияқты оларды қызығушылықтары ұзақмерзімді  ірі және қызығышылықтары тар акционерлерге бөлуге болады. Біріншілер үшін ұзақ мерзімге банктің тұрақтылығын жоғарылатуына деген қызығушылықтары тән. Ал соңғылар акцияларды қысқа мерзім ішіндегі табыс көзі, ал кейде бір сәттілік пайда ретінде қарастырады. Бұл топ үшін алыпсатар анықтамасы сәйкес келеді, себебі олар негізінен қор рыногындағы жағдаятының өзгеріп тұруы арқасында пайда көру мақсатымен  қор биржасында акцияларды алып-сату ретілік операцияларын жүзеге асырады.

Басқарушылар үшін мағынасы мен мерзімдері бойынша түрлі  мақсаттардың кең спектрі тән, себебі олар жалпы банктің әсерлі қызметі  үшін жауапкершілік тартады. Банк басқарушыларының негізгі мақсаты  белгілі бір  уақытта банк қызметінің түрлі аспектілерін қамтитын негізгі көрсеткіші ретіндегі орта және ұзақ мерзім ішінде табыстар жиынтығын көбейту болып табылады. Қысқа-  және ұзақмерзімді мақсаттар маңызды рөл атқарады: өтімділіктің қажетті деңгейін ұстап тұру, тәуекелдікті азайту, активтердің бөлек топтарының табыстылығын жоғарылату, шығындарды шектеу немесе төмендету.

Орындаушылар үшін (қызметкерлер) негізгі мақсатқа айлық түріндегі  ағымдағы табыстардың, сол сияқты басқа  да осындай төлемдер   деңгейін жоғарылату. Бұл параметрлердің банк қызметінің түпкілікті нәтижелерімен тікелей байланысы жоқ болғанмен, банктің елеулі қаржылық  ысыраптар бұл мақсатқа жету мүмкіндіктеріне ғана емес,  сонымен бірге еңбекақының жеткен дәрежесін сақтауға күмән тудырады, яғни жанама байланысы көрініп тұр. Бұл кезде қызығушылықтар тартыстары болуы мүмкін, себебі банк қызметкерлерінің табыстарын жоғарылату оның қызметкерлеріне кететін шығындарының көбеюін және осының салдары – табыс, тиімділіктің, пайдалылықтың  көлемінің азаюды білдіреді.

Ірі кредиторлармен салымшыларға қатысты негізінен басым екі мақсатты айтуға болады.  Біріншіден, банктің тұрақты қызметі. Екіншіден, банктің тұрақты қызметі – бұл банкке сенімгше берілген қаражаттардың сақталуының және салымшыллардың табыстарының өсуінің басты кепілі.

Егер ірі қарызалушылар  мен инвестиция алушыларды қарастырсақ, олардың мақсаттары қарама-қарсы. Соңғылар банк несиесін пайдалану үшін несиелік пайыз көлемінің төмендеуіне мүдделі, мақсаты – жұмылдырылған қорлар бойынша банк төлейтін пайыздардың жоғарылауын көздеген ірі алақшылар мен салымшылардың мүдделеріне қарама-қайшы келеді.

Басқа категорияның тапсырыскерлерін көрсетілетін қызметтердің сапасы мен  банк көрсететін қызметтер бойынша  белгіленген бағалардың (тарифтердің) шәкілі қызықтырса, яғни бұлардың мақсаты  қызметтер сапасының  жоғарылауы мен белгіленген бағалардың төмендеуі, бұл басқа қатысушылардың табыстарды көбейту мақсаттарына қарама-қарсы.

Және, ең соңғы банк қатысушысы – мемлекет және оның органдары. Ұлттық банк түріндегі мемлекет және басқа мемелекет институттарының (қаржылық, салықтық және т.б.) коммерциялық банкке қатысты мақсаты  банктің тұрақты жұмысы, нормативтік және қолданыстағы заңдардың басқа да нормаларының сақталуы, салықтардың уақытылы және дұрыс төленуі, банк тыпсырыскерлеріне  сапалы сервис көрсетілуі. Банк қатысушыларының тұжырымдалған жеке мақсаттары мен иерархиядағы сәйкес қатысушылардың алатын орнына сүйеніп қатыстық байланысты анықтауға болады, яғни аталан жеке мақсаттардың ықпалдығы. Сондықтан мекеменің иерархиясында жоғары деңгейде орын алатын мақсаттар жоғары басымдылыққа ие.

Осылай бола тұра, мемлекет мақсаттарын ұйымдастыру қолданыстағы заңдар нормаларына сәйкес оның құзырларының негізінде өктемді қамтамасыз етіледі. Аталған қатысушының берілген сипатын  мемлекет басқарушы жүйе ретінде  қатысатын жоғары деңгейдегі басқару жүйесінің басқарылатын ішкі жүйесі ретінде коммерциялық банкті өзінше пайымдау арқылы ескеруге болады.

Кеңінен таралған мақсаттарға  – пайда, табыстарды барынша көбейту, өміршеңдік және т.б. болып табылады. Банк қатысушыларының түрлі бағытталған мақсаттарын талдау негізінде біз коммерциялық банк үшін ұзақмерзімді өміршеңдік мақсаты ең лайықты деп есептейміз. «Кәсіпорындардың, көптеген басқа жүйелер мен жеке тұлғалар сияқты, аса алмайтын түйсік және өміршеңдік уәждемесі бар. Өмір сүруге ұмтылыс – пайдаға қарағанда табиғи, іргелі уәждеу» \13, 36б\. Әсіресе дағдарыс жағдайларында (ауыспалы экономика жағдайын дағдарыстық деп қарастыруға болады). Банк пайданы барынша молайтып, бәсекелес күресте 1) жеткіліксіз және сәйкессіз ақша ағымдарынан; 2) тоқырап жатқан нарық; 3) нарық бөлігін оған еніп жатқан банктердің басып алуынан өмір сүре алмауы мүмкін.

Сонымен қатар, осындай  мақсаттың кемшіліктерін атап кетуге болады - өмір сүруді қамтамасыз ететін жолдардың көптігі; өмір сүру қамтамасыз етілгенде, басқарушылық шешімдердің басқа уәждеу мақсаттары қажет болған кезі.

Осы мақсатқа тән барлық кемшіліктер бола тұра банктің негізгі  мақсаты ретінде дәл осы мақсатты қосымша мақсаттармен толықтырып таңдау мақсатқа лайықты болып табылады. Өмір сүру мақсатының құрастыратын бірі ретінде «физиологиялық минимумнан» асатын ақшы ағымдарын қажетті деңгейде қамтамасыз ету – «банктің стратегиялық шамасын үнемі толықтыруға жеткілікті шамада табыстарды көру және оның бәсекелестік артықышылығы».

Стратегиялық басқарудың келесі сәтіне сыртқы ортаны бағалау және талдау, күшті және әлсіз жақтарын басқарушылы тексеру.

Әңгіме SWOT-талдау (Strenght –  күш,  Weakness - әлсіздік,  Opportunity –  мүмкіндік,  Theat – қауіптер) туралы. Талдаудың мақсаты қоршаған ортаға қатысты банктің күшті және әлсіз жақтарын, миссиясын (маңызды міндетін) орындау үшін мүмкіндіктер кеңдігін анықтау.

Сонымен бірге көптеген авторлар  SWOT-талдауды сипаттаған кезде  келесі маңызды сәтерін сипаттамайды:

1. SWOT-талдау кезінде (SWOT-ты өткізген кезде) нақты бәсекелеске (бәсекелестер топтарына) байланыс болу қажет, себебі негізгі мақсаты – қатыстық күш/әлсіздікті анықтау және осыдан лайықты мүмкіндіктер/қауіптерді талдау (сәйкес мақсаттар мен стратегиялық көзқарастар тұрғысынан).
2. Талдау динамика үстінде өту қажет, себебі жағдайды өзгерту немесе бәсекелестердің кез-келген істері қатыстық күштер мен әлсіздікті елеулі өзгертуі мүмкін – тіпті қарама-қарсыға да ауысуы мүмкін.
3. SWOT-талдау кезінде салыстырмалы бағалауды қандай өлшемдермен жүргізу керектігін көрсететін тұтас жүйесі жоқ. Атап айтқанда, өнімнің кейбір ғана сапалық сипаттары, сәттіліктің негізгі факторлары және т.б. көрсетілген.

Ары қарай стратегиялық баламалардың талдауын жасау қажет. Авторлар \14 , 15\ осыны ең алдымен үш негізгі стратегияларынан - өсу, шектеулі өсу, қысқарту (немесе олардың түрлері) таңдау деп түсінеді.

Талдауды жүргізу үшін бастапқы ақпаратты әлсіз және күшті  жақтарын, қауіптер мен мүкіндіктерді  басқарушылық тексеру (SWOT-талдау), сол  сияқты кәсіпорын мақсаттары, ұмтылыстары, қатыстық артықшылықтары мен болжамдары негізінде алынған қолайлы баламалар тізімді береді (әдетте.  Мұндай тізімді алу үшін түрлі шығармашылық әдістер, оның әшәнде ең көзге түсерлігі – «миға шабуыл» әдісі).

Стратегиялық баламаларды  әзірлеу және оларды талдау кезеңі ағымдағы жағдайды сезінуге негізделген. Маркетинг стратегиясының түрлі үлгілері – Бостон консталтинг групп (өнім-нарық бөлігі), Дженерал электрик бәсекелестік/салыстырмалы күш-тартымдылық және тағы басқалары қосымша рөл атқарады. \ 13\

Бұл стартегия үлгілері келесі параграфта кеңінен қарастырылады.

Коммерциялық банк үшін стратегияны таңдап бағалау үшін біз келесі алгоритммен бағалау  үшін шарттар жиынтығын ұсынамыз:

1. Дәл стратегиямен  нені қарастыратынды анаықтау. Бұл  үшін қарастырылып жатқан материалдарда корпоративтік мақсаттар мен шынайы шараларды бөліп алу қажет.

Мүмкін және тартымдылық  мақстаттар саны өте көп, бірақ осы  кезде ең тартымды вариантты таңдау тозаңдатуға алып келеді. Банк тапшылық қорларға ие болғанда және оларды тиімді пайдалануында мүдделі кезіндегі ауыспалы кезеңде мұндай шешімдер қаншама қауіпті болса, соншама еліктіргіш. Таңдалған стратегия шын мәнінде айластырылған және негізделгеннің куәсі ретінде барлық баламалық мүмкіндіктерді егжей-тегжейлі бағалаудың болуы тиіс.

2. Банктің стратегиясы бар екені анықталған соң, таідалған стартегия қайсыбір қатынаста бірегей болып табылатыны талданады. Әсерлі стратегияның негізгі сипатына оның бәрегейлігі, күтпеген мүмкіндіктерді пайдалануымен таңқалдыру мүмкіндігі болып табылады. Стратегия берілген банк оның бәсекелестерінен несімен ерекшеленетінін көрнектеп көрсету міндетті. Бірегейлікті іздеу бәсекелестер байқамаған жерде мүмкіндіктерді табуды білдіреді.

3. Бағалаудың келесі  қадамы – стратениянарық ұсынатын  барлық мүмкіндіктерді пайдаланады  ма деген сұраққа жауап береді; жаңа мүмкіндіктерді табудың саласы банк не істей алады және не істегісі келетініне байланысты. Банк таңдауының сипатына корпоративтік құндылықтар – банктің аға менеджерінің мақсаттары мен ұмтылыстары және корпоративтік мәдениеттің сипаты айтарлықтай әсер етеді.