Толық және өндірістік өзіндік құн есебі

2.     Пайда болу  және  бағытталу  сипаттамасы   бойынша.             

        Шығындарды экономикалық элементтері бойынша жіктеу өндірі шығындары сметасын дайындағанда қолданылады. Бұл жіктеу негізі  шығындардың әрбір элементінің экономикалық сипаты  бойынша біртекті  шығындарда  біріктіріледі, олар  жиынтық өнімнің өзіндік құнын құрайды. Сонымен қатар шығындардың келесідей элементтері ерекшеленеді: еңбекке төлем шығындары; әлеуметтік сақтандыруларға аударымдар; Мемлекеттік қорларға жұмысбастылықтың қатысуымен аударымдар; амортизация; Басқа шығындар.

        Қарастырылып отырған шығындар тобы заттай және тірі еңбек шығындары қатынасын бекітуге, өнім өндірісіне барлық шығындар бағасын анықтауға мүмкіндік береді. Шығындардың бұл тобы айналым құралдарын жоспарлауға, материалды шығындар сомасын анықтауға пайдалынылады, ол өз кезегінде таза өнімді есептеуді қажет етеді.Шығындарды  калькуляциялық баптар бойынша жіктеу оларды өз алдына  өндірістік  бағдары бойынша  топтау, яғни  өндіріс процесінде  пайда болу орны және өнімді өткізуді  көрсетеді. Шығындарды  калькуляциялық баптар бойынша жіктеудің негізі ол тікелей шығындарды өз алдына тәуелсіз бірыңғай экономикалық элементтері шығындар бабы түрінде ерекшеленсе, ал  қосымша шығындар   кешенді  шығындар бабында  көрсетілген: шикізат және материалдар; жартылай фабрикаттар және технологиялық мақсаттағы көмекші материалдар;  өндіріс жұмысшыларына негізгі  және  қосымша  еңбекақы; технологиялық мақсаттағы жанармай және энергия; әлуметтік сақтандыруларға аударым; цехтық шығындар; Жалпышаруашылық шығындар; Коммерциялық шығындар; жалпыөндірістік шығындар.

         Шығындарды  калькуляциялық  жіктеу мағынасы-оның негізінде әртүрлі өнім түрлері бірлігінің  өзіндік құнын есептеуді білдіреді. Ол өндірістің  әр түрлі учаскелерінде  өзіндік  құнды төмендету резервтерін іздестіруге мүмкіндік береді. Калькуляция-өнімнің, жұмыстың  өзіндік  құнын  шығындардың түр-түрі бойынша есептеу. Шығынның  түр-түрі бойынша өндірілген  өнімнің  бір өлшеміне  немесе орындалған жұмыстың әр түрлі көлеміне жұмсалған қаржының мөлшерін анықтау.

         Өзіндік құнның көрсеткіштерінің маңыздылығымен байланысты ол әртүрллі критерилер бойынша бірнеше түрге жіктеледі. Өйткені осы жіктеулердің кейбіреулері кәсіпкерге өзіндік құнды жақсы игеруге мүмкіндік береді:

           а)шығу көзі бойынша шығындар (өндіріс,цех, участок);

           б)жұмыс және қызмет көрсету түрлері бойынша;

            c)өнім өндірісімен байланысты барлық шығындар жиынтығы екі негізгі элементтерге бөлінеді:

·        материалды шығындар (шикізат, материалдар, жанармай, энергия, қосалқы бөлшектер, құрал-жабдықтың  ескіруі және т.б.);

·        тірі еңбекті қамтамасыз етуге шығындар (еңбекақы, әлеуметтік  

сақтандыру, демалысқа, ауырған  күндерге  төлемдер және т.б. );

           д) шығындарды басқаша топтастыру оларды мүмкін болатын өнім өндірісіндегі фирма ұйымдастырылуы, қызметі, яғни калькуляция статьялары бойынша бөлістірілуі мүмкін:

·        материалдар (шикізат, материалдар,сәйкес көліктік дайындау шығындары);

·        еңбекақыға тікелей шығындар(өндіріс процесінде жұмысбасты жұмысшылардың еңбекақысы );

·        жартылай фабрикаттар және комплекттаушылар;

·        құрал-жабдықты ұстауға және жөндеуге шығындар;

·        цехтық (өндірістік) шығындар;

·        жалпышаруашылық  шығындар;

           е) дайын өнім шығындар құнын  аудару  әдісі  бойынша:

·        тікелей  шығындар;

·        жанама  шығындар;

 

            f) қалыптасу уақыты бойынша:

·        ағымдық  шығындар;

·        болашақ  кезең  шығындары (өндірістің келесі кезеңінде қолдануға арналған ағымдық  кезеңдегі өндіру );

          Қазақстан       экономикасындағы     барлық     салалары        бойынша

кәсіпорындардағы жұмыс  пен қызметке қосылатын өзіндік  құнына қосылатын шығындарды бірегей  анықтау  мақсатында  1992  жылдың  30  шілдесінде  Министрлер  Кабинетінің  Нұсқауы негізінде  жүзеге асырылады. Қазақстанда өзіндік құнның қалыптасуы толықтай жетілмеген, ол өтпелі экономика  және соған сәйкес мәселелермен байланысты. 1997 жылдың 1 қаңтарынан бастап кәсіпорындар бухгалтерлік есептің жаңа басты  есептеу жоспарына көше бастады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

II Толық және өндірістік өнімнің өзіндік құнының есебі

2.1 Толық өзіндік  құнды калькуляциялау

 

       Егер өндіріске жұмсалған шығындар есебінің жүйесін өнімнің (жұмыстың, көрсетілген қызметтің) өзіндік құнын шығындарды толық қосу тұрғысынан қараса, онда шығындарды толық, толық емес, шектеулі енгізу жүйесін бөлуге болады.

       Толық емес өзіндік құнды жасау тәсілі “директ-костинг”, ал толық өзіндің құнды - “абзорпшен-костинг” деп атайды.

        Толық өзіндің құн бойынша есепте шығындар тұрақты, өзгермелі, тікелей және жанама делініп бөлінуіне қарамастан, өнімді өндіру мен сатуға байланысты ксіпорынның барлық шығындары кіреді. Өнімге тікелей жатқызуға болмайтын шығындарды әуелі жауапкершілік орталықтарына бөледі; сосын таңдалған бөлу базасын өнімінің өзіндік құнына сайма-сай көшіреді.

        Есепте шығындар объектісіне бірден жатқызылуы мүмкін тікелей шығындар:

1. тікелей материалдық шығындар;
2. еңбекті өтеудің тікелей шығындары;
3. еңбекті өтеуден аударымдар.

Тікелей материалдық шығындарда өндіріске жұмсалған негізгі  материалдардың нақты өзіндік құны болады.

        Өнімнің толық өзіндік құнын есептегенде, оған жанама шығындар кіреді, оларға бұл жағдайда кезеңнің қосымша шығыстарын жатқызады. Есепті кезең ішінде мұндай шығыстар жеке шоттарда жинақталады, есепті кезең соңында бөлудің белгілі бір базасына сәйкес өнімнің нақты өзіндік құнына кіреді. Негізгі өндірістік жұмысшылардың еңбекақысы, тікелей шығындар сомасы бөлу базасы бола алады.

       Өнім өндірудің, жұмысты орындаудың, қызмет көрсетудің толық өзіндік құнына байланысты өндірудің, жұмысты орындаудың, қызмет көрсетудің толық өз құнына байланысты шығындардың есебі жүйесінің жағдайларындағы жалпы түрінде, сондай-ақ негізгі өндірісті басқару мен қызмет етуге байланысты қосалқы өндірістің шығыстары; жанамашығындар мен ақаудан болған шығындар 8100 “Негізгі өндіріс” шотында көрсетіледі. Тікелей шығындар 8100 “Негізгі өндіріс” шоты дебетіне, Тікелей шығындар 1310 “Материалдар”, “Өндірістік жұмысшылардың еңбегін өтеу”, “Еңбекті өтеуден аударымдар”, “Қосымша шығыстар” шоттарык редиттерінде есептеледі. Қосалқы өндірістің шығыстары 8300 “Қосалқы өндіріс”, 1310 “Материалдар”, “Өндірістік жұмысшылардың еңбегін өтеу”, “Еңбекті өтеуден аударымдар”, “Қосымша шығыстар” шоттарының кредитінен алынып, жинақталады. “Үстеме шығандар” кредитінде, сәйкесінше 8300 шот дебетінде көмекші өндіріске жататын үстеме шығындар есептен шығарылады.

      Өнімнің, жұмыстың, көрсетілген қызметтін нақтыөндірістік өзіндік құны сомасы 8100 “Негізгі өндіріс” шоты кредитінен 1320 “Дайын өнім” немесе “Өткізілген дайын өнімнің өзіндік құны” шоттарының дебетіне ауыстырылады.

        Толық өзіндік құн негізінде кәсіпорын басшысы өнімнің пайдалылығы мен шығындылығы, болашақтаоны өндірудің мақсатқа сәйкестілігі туралы тиісті тұжырымдар жасайды.

        Толық өзіндік құн бойынша есептеудің тиімді жақтары:

-  Қазақстан Республикасында қолданылып жүрген қаржылық есеп пен салық салу жөніндегі нормативті актілреге сәйкестік;

- аяқталмаған және дайын өнімнің құнын байыпты бағалар.

Есептеудің бұл жүйесінің  елеулі олқылықтарына мыналарды жатқызуға болады:

• өнімнің өзіндік құнына оны өндіруге тікелей қатыстыемес (нәтижесінде өнімнің жеке түрлерінің тиімділігін бұрмалау болады) шығындар кіреді;
• жанама шығыстарды есептен шығарған жалпы бөлу базаларын қолдану салдарынан калькуляциялау объектілерінің өзіне тән даралығы жоғалады;
• өнімге сұраныс азайғанда, қоймадағы дайын өнім қорына тұрақты қосымша шығыстар капиталданады;
• өзіндік құнды жоспарлы калькуляциялауда жоспарлы пайда алдын-ала қарастырылады, шын мәнісіндеол зиянның тәуекелділігін жою мақсатында жасалады.
• Өндіріс көлеміне байланысты шығындар тәртірбінің сипатына назар аудармау,салдарынан шығындарды талдау, бақылау және жоспарлау жүргізудің мүмкін еместігі (өйткені тұрақты шығындар есепте өзгермелі шығындар қарастырылады).

        Негізгі матреиалдық шығындар тікелей шығындардың (қосалқы материалдар жанама шығыстар құрамынаескерілед) бірінші элементі болып табылады.

        Бухгалтерлік есеп стандартына сәйкес материалдардың нақты өзіндік құны олардың сатып алу шығындарына негізделіп, анықталады, бұған ресурспен жабдықтаушы ұсынған несиені пайдаланғаны үшін процент төлеу, жабдықтаушы ұйымдар төлеген комиссиялық сыйақылар, тауар биржаларының көрсеткен қызмет құны, кеден, баж салығы, басқа ұйымдардың күшімен атқарылған тасымалдау мен жеткізу шығыстары кіреді.

         Шығын баптарын көрсететін негізгі материалдардың құнын бағалау үшн дәстүрлі есеп саясатында төрт тәсіл пайдаланылады: орташа өзіндік құн бойынша; сатып алу уақыты бойынша, бірінші келген материалдың өзіндік құны бойынша (ФИФО); соңында сатып алу бойынша кірістелген өзіндік құн (ЛИФО).

       ФИФО тәсілі бойынша материалдарды бағалауда: “бірінші келдің, бірінші кеттің” ережесі қолданылады. Бұл өндіріске материалдардың қай партиясы босатылуына қарамастан, алдымен, бірінші сатып алынған партия бағасы бойынша, содан екінші партия бағасы бойынша осылайша кезектілік тәртібімен, ай ішіндегі жұмсалған материалдардың жалпы саны алынғанша, есептен шығарыла береді.

        ЛИФО тәсілі бойынша материалдарды бағалаған кезде, “соңында келіп, бірінші кетті” ережесі қолданылады. Бұл тәсілде өндіріске ең алдымен соңғы сатып алынған партия бағасы бойыша, содан кейін алдағы өткен партия бағасы бойынша шығыстың жалпы санына дейін материалдар есептен шығарылады.

        Материалдарды бағалаудың көрсетілген тәсілдерін қолдану кәсіпорынды материалдардың аналитикалық есебінен тек қана түрлер бойынша емес, жеке партиялар бойынша да ұйымдастыруға бейімдейді.

        Орташа өзіндік құн тәсілін пайдаланғанда, материалдық қорлардың өзіндік құны есепті кезең басында бар материалдық және осы кезеңде сатып алынған барлық материалдардың орташа өзіндік құнына тең болады.

        ФИФО мен ЛИФО тәсілдері бойынша материалдарды бағалау мысалы

1-кестеде берілген.

 

                       1. ФИФО мен ЛИФО тәсілдерімен материалдарды бағалау

 

Көрсеткіштер	Бірлік саны,       дана	Бірліктің бағасы, теңге	Сома,     теңге
Материалдардың ай басындағы  қалдығы	1600	10	16000
Ай ішіндегі материалдардың түсуі: бірінші партия екінші партия үшінші партия	2100 7000 1000	10 8 13	21 000 56 000 13 000
Бір айдағы	10 100	-	90 000
Материалдардың бір айда жұмсалуы: а) ФИФО тәсілі бойынша: бірінші партия екінші партия үшінші партия	3700 7000 400	10 8 13	37 000 56 000 5200
Бір айдағы	11 100	-	93 200
ә)ЛИФО тәсілі бойынша бірінші партия екінші партия үшінші партия	1000 7000 3100	13 8 10	13 000 56 000 31 000
Бір айдағы	11 100	-	100 000
Материалдардың ай соңындағы  қалдығы: а) ФИФО тәсілі бойынша ә) ЛИФО тәсілі бойынша	600 600	13 10	7800          6000

 

        Материалдарды бағалаудың жоғарыда келтірілген тәсілдерін қолдануды талдау мынадай тұжырымдар жасауға мүмкіндік береді.

         ФИФО тәсілі материалдарды хронологиялық тәртіппен түсуіне сәйкес партияның өзіндік құны бойынша есептен шығарылуы тиіс. Инфляция жағдайында ол өндіріске босатылған ресурстардың өзіндік құнын  кемітуге, олардың баланстағы қалдығын арттыруға, сондықтан, негізгі іс-қызметтін қаржылық нәтижесін көтеруге және өтімділік көрсеткіштерін арттыруға себепті болады. Бұл тәсілді күрделі қаржыны өзіндік қаражаты есебінен іске асыруды жоспарлайтын және пайдаға салынатын салық бойынша тиісті жеңілдіктерді пайдаланатын ұйымдарда қолдану мақсатқа сәйкес келеді.