Мұсылмандық Шығыстағы діни- философиялық ой

Әл-Фараби  атындағы Қазақ Ұлттық Университеті

 

 

 

СӨЖ

 

Тақырыбы: . Мұсылмандық Шығыстағы діни- философиялық ой

 

 

Орындаған:Шаяхметов  Ринат

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Алматы, 2013

Жоспар:

1)Кіріспе

2) Әл- Кинди философиясы

3)Қорытынды

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Мұсылмандық Шығысты  зерттеумен айналысқан тарихи-философиялық және мәдениеттанымдық еңбектерге қарағанда  ислам әлемінің данышпандары ерте грек ғылымы мен философиясымен қатар  алдыңғы Азия, Орталық Азия және Шығыс мәдениеті мен философиясын қабылдай отырып, философиялық дәстүрлерді онан ары жалғастырған. Егер ортағасырлық Батыс Европада христиандық дінді идеологияландыру, философиялық интоксикациялау және негіздеу процесі жүріп өтсе, ал мұсылман аймағында, әсіресе VII-X ғасырларда философия мен ғылым өзінің гүлденген кезеңін бастан кешірді. Бұл кезеңде ғылымның мынадай салалары қарқынды дамыды: тригонометрия, алгебра, оптика, психология, астрономия, химия, география, зоология, ботаника, медицина. Арнайы білім салаларының дамуына әл-Хорезми, әл-Бируни, ибн Сина, Омар Хайям және т.б. ойшылдар өздерінің үлкен үлестерін қосты. Мысалы, әл- Бируни Жердің өз осінен айналып қозғалуы туралы болжамды алғаш айтқан данышпанның бірі болды, сондай-ақ көптеген өзге әлемдердің өмір сүруі туралы идеялар мен бірнеше қызықты математикалық идеяларды ойлап тапты. Омар Хайям алгебрадағы үшінші дәрежеге дейінгі теңдеулердің шешімін жүйелеп, оны тұңғыш рет геометриямен байланыстырды.

Мұсылман әлемінің философтары  мен ғалымдары Батыстың ғылымы мен  философиясының қалыптасуына дүниетанымдық және теориялық үлкен ықпалын тигізді. Батыс мұсылмандық Шығыс арқылы алғаш рет антикалық мәдени мұрамен, сонымен бірге Шығыс мәдениетінің прогрессивті жетістіктерімен танысты. Бұл ғылыми, теориялық жетістіктер мен философиялық жаңашылдықтарды, прогрессивті рационалистік философия мен ғылыми шығармаларды мұсылман әлемінің ойшылдары араб тілінде жазғанымен, олардың біразы этникалық шығу тегі жағынан араб емес, түркі және парсылар болды.

Осылай, Батыс әлемі Шығыспен рухани диалогының нәтижесінде ерте грек дүниесімен қатар, шығармашылдық және жаңашылдық идеялар мен концепцияларға толы шығыстық мәдениеттің есігін ашты. Шығу тегі түрік философтар мен ғалымдар әл-Фараби, Баласағұни, Қашқари тағы басқалармен қатар әл-Хорезми, әл-Бируни, ибн Сина, әл- Кинди, Габари, әл-Газена, әл-Газали сияқты ойшылдар мен философтардың есімдерімен танысты.

Ислам философиясының бастапқы негізін  қалаушылар қатарына әл-Кинди және әл- Фараби жатады. Әл-Киндиді ортағасырлық дәуірде "арабтардың философы” деп  жиі атайтын. Бұл бекер айтылмаған сөз, себебі әл-Кинди мұсылман әлемінің көптеген философтары ішінде шығу тегі жөнінен араб. Әбу-Жүсіп Якуб ибн Исхак әл-Кинди (800879) Басра қаласынан шыққан, жетік білім алған, тек философ ретінде ғана емес, дәрігер, математик, астроном ретінде де белгілі, геометрия, оптика, метереология, психология, музыка салалары бойынша трактаттар жазды. Әл-Кинди еңбектерінен біздің заманымызға дейін аз ғана бөлігі жетті. Логикалық-гносеологиялық мәселелерге арналған жұмыстарымен қатар, мынадай трактаты белгілі: "Аристотель кітаптарының саны жөнінде және философияны меңгерудің шарты, бастапқы философия туралы бес мәнділік туралы кітап, пайда болу және жойылудың себептерін түсіндіру туралы трактаттар”. Әл- Кинди жұмыстарының қалған бөліктері туралы оның замандастары мен ізбасарларының жекелеген сілтемелері, әр түрлі тақырыптар мен үзінділер арқылы білеміз. Оның мұрасының осы үлкен бөлігі Х-ХІ ғасырлардағы діни реакция тұсында жойылған. Әл- Кинди мынадай мәселелерге үлкен көңіл қояды: Құдай мәселесі, ақыл-ой мәселесі мен философияның мәнін анықтау, ғылымдарды классификациялау. Өзінің шығармаларында әл-Кинди Құдайдың мынадай түсіндірмелерін береді: 1. Құдай түп-негіз, барлық нәрсенің абсолюттік бастауы ретінде;

1. Құдай мақсатты себеп ретінде; 3. Құдай кеңістіктегі абсолюттік шексіздік және уақыттағы мәңгілік ретінде. Философтың пікірінше, Құдай материяны, форманы, қозғалысты, кеңістікті және уақытты жаратқан. Пайда болған нәрсе қозғалыстың нәтижесінде өзгереді және ақыры соңында жойылады, ол нәрсе мәңгілік емес, оның соңы бар. Адамға ақыл-ой берілгендіктен ол өзін-өзі танып қана қоймай, өзін қоршаған дүниені де таниды. Ақылдың көмегімен адам заттар мен құбылыстардың себептік байланысын, олардың мәнін ұға алады. Адамның әлемді танудағы ақылдың рөлін анықтай отырып әл- Кинди ақыл-ойдың төрт түрін және танымның үш сатысы туралы идеяны айтады. Әл- Кинди ақыл ойдың мынадай төрт түрін ерекшелейді: активті, пассивті, жинақтаушы, жариялаушы.

Егер әл-Кинди неоплатонизмге жақындау болса, ал әл-Фараби Х ғасырдағы Аристотельдің ізбасары болып саналады. Әбу Насыр Мухаммед ибн Тархан ибн Узлаг әл-Фараби-ат-Турки 870 жылы Сырдария бойындағы Фараб қаласында түрік отбасында дүниеге келді. Фараби жоғары білімді оқыған адам еді, ол медицинаны, музыканы, математиканы, этиканы, саясатты, психологияны зерттеуге үлкен қызығушылық танытты. Фараби Аристотельдің алғашқы комментаторларының бірі. Ол Аристотельдің "Категориялар”,          "Герменевтика”,          "Аналитика. Софистика. Поэтика” сияқты шығармаларына түсініктеме берді. Бірақ әл-Фарабидің дара философ ретіндегі даңқы басым болды. Ол философия мен жаратылыстану ғылымдары тарихы бойынша жүзден астам жұмыстар жазды, оның көпшілігі қазақ тіліне әлі аударыла қойған жоқ. Фараби ғылыми болжамға, әлемді ғылыми танып білу мүмкіндігіне сеніп, қоғамдағы зорлық- зомбылыққа қарсы шықты. Ол зұлымдықтың жойылып, жер бетінде қайырымдылық бастаудың салтанат құратынын жазып, зорлық-зомбылықсыз, қанаусыз және соғыссыз қоғам идеалын жер бетіндегі халықтардың бейбіт және достық қатынастарын идеялық теориялық тұрғыда негіздеді. Өзінің "Қайырымды қала тұрғындарының көзқарастары”, "Адамдық саясат” еңбектерінде Фараби саясат пен мораль мәселелерін қарастырады, феодалдық қоғамның моральдық және саяси жағдайын, қоғам мен мемлекет арасындағы қатынастар мәселесін көтеріп, аббасидтер халифатындағы әлеуметтік қайшылықтарды пайымдай отырып, оған теориялық түсінік береді. Әл-Фарабидің көптеген философиялық идеялары батысевропалық философияның идеялары мен концепцияларының қалыптасуы мен дамуына, әсіресе Б.Спинозаның философиялық көзқарасына теориялық ықпалын тигізді. Сонымен қатар оның идеялары мұсылман әлемінің көптеген ойшылдарының, мысалы ибн Сина, Ж.Баласағұн және тағы басқаларының философиялық көзқарастарына да эсер етті.

Философия мен ғылымның дамуына түркістандық Бұқарадан шыққан энциклопедист-ойшыл Әбу-Әли ибн Сина (980-1037) өзінің үлкен үлесін қосты. Ибн Сина әл-Фарабидің кейбір идеяларын шығармашылық тұрғыда онан ары жалғастырды: эманация идеясы, ақыл-ой туралы идея және т.б. Шығыста ибн Синаны аш-Шейх ар Райс деп атаған (аударғанда аш Шейх - рухани ұстаз, ал ар Раис—басшы дегенді білдіреді), ал Батыста атақты “Медицина ғылымының канондарының авторы” Авиценна деген атпен белгілі болды. Ибн Синаның философиялық көзқарастарына әл-Фараби үлкен ықпалын тигізді. Ибн Сина надандыққа қарсы шығып, ақыл-ой үстемдігі үшін күрескен жан-жақты ғалым адам болды. Әр түрлі білім салаларындағы қажырлы еңбегі және орасан зор шығармашылық әдеби, ғылыми-философиялық мұрасына орай ибн Синаны энциклопедист ғұлама деп орынды атайды. Ғалымдардың мәліметі бойынша ибн Сина 450-ден аса еңбектер жазған, онан біздің заманымызға дейін 240-ы жетті. Ибн Синаның тірі кезінде-ақ өзінің философиялық идеяларын баяндаған “Шығыс философиясы” және 20 томнан тұратын “Әділеттілік” деп аталатын философиялық энциклопедия жоғалып кеткен болатын.

Шығыста да, Батыста да ең танымал  оның “Медицина канондары” деп  аталатын капиталды еңбегінде сол  заманға орай жоғары деңгейде жүйеленген анатомия, физиология, терапия, хирургия, фармакология, профилактика мәселелері қарастырылған. Өзінің философиялық жүйесін ибн Сина платондық ілімнен бас тарта отырып, перипатетизм арқылы құрастырады. Оның жүйесіндегі ғылымдар классификациясы өзінің ерекшелігімен қызықтырады. Әбу Әли философиялық білімді екі салаға бөледі: теориялық және практикалық. Оның ойынша, егер теориялық философия ақиқатты игеруге ұмтылса, ал практикалық философия - игілікке жетуге ұмтылады. Теориялық философияға ибн Сина физиканы, математиканы, ал практикалық философияға саясатты, экономиканы жатқызады. Бұл ғылымдардың барлығын пысықтайтын логика, сондықтан ол инструменталды ғылымға жатады. Логика - бұл әлемді танудың құралы, ол барлық ғылымдарға тәсіл береді. Барлық ғылымдардың шыңы метафизика деп санады (метафизиканы ол бірде философия, бірде теология деп түсінді). Жильсонның пікірінше теологияның статусы туралы авиценалық шешім ізгі хабарға жол ашады, бірақ әрбір құндылық туралы мәселеге толық жауап жоқ.

Газалидің айтуынша ибн Сина “философиялаушы  мұсылман” ретінде өзінің пайымдауларында  кейде дінсіздікке жақын жағдайларға дейін барады. Шындығында, ибн Сина өз жауаптарында мынадай идеяларға келеді: егер философия ақыл-ойдың мәліметіне, дәлелге негізделген шындық туралы білім берсе, ал теологиялық білім сенімге негізделеді. Өзінің батыл және ерекше дара идеялары үшін ибн Сина үнемі қуғынға ұшырап отырды. Ибн Синаның философиялық позициясы кезіндегі әл-Фарабидің философиялық ізденістерінен өзінің бастауын алатын шығыс перипатетизм бағытын онан ары дамытқан оның заңды жалғасы болды. Сонымен қатар ибн Синаның философия мен теологияның ара жігін ажыратып, олардың статусы туралы идеясын онан ары ибн-Рушд өзінің, қосарланған ақиқат туралы теориясында жалғастырды.

Орталық Азиялық әлемнің келесі бір інжу-маржаны Баласағұн қаласынан  шыққан түрік “Құтадғу білік” (“Құтты білім”) деп аталатын атақты шығарманың авторы Жүсіп Баласағұн (XI ғасыр). Өлең түрінде жазылған бұл шығарма 6520 бәйіттен тұрады. Оның негізгі тақырыбы моральдық-этикалық мәселе. Баласағұн әл-Фарабидің ізгі қала-мемлекет туралы идеяларын қолдай отырып, мемлекеттің формасы билеушінің адамгершілік тазалығы мен асқақтығына, билеуші мен бағыныштылар арасындағы ізгілікті қарым- қатынастарға байланысты деп есептеді. Өзінің еңбегінде философ саяси дағдарыстар тұсындағы Қарахандар мемлекеті үшін қажетті (ол сол заманда өмір сүрді) билеушінің идеалды портретін беруге тырысты. Баласағұн билеушіге мынадай ақыл кеңестер береді: “Біліп ал: адамдар алдында сенің үш парызың бар. Соны орында - күшпен ұзаққа бармассың. Ең алдымен күмістей тазалықты сақта... Екіншіден - адамдарға әділ заң бер... Және үшіншіден - күзетіңді мықта”. Баласағұнның түрік тілінде жазылған “Құтты білік” еңбегі сол заман энциклопедиясын білдіреді. Бұл жұмыс этика, саясат мәселелеріне арналып қана қоймай, философиялық, эстетикалық, ертедегі түріктердің діни наным сенімдеріне байланысты материалдарға да толы.

Қарахан қағанатының гүлденген  дәуірінде өмір сүрген тағы бір философ  Махмұт Қашқари. Ол өзінің 1072-1083 жылдары  жазылған “Дивани лұғат ат-тюрк” (“Түрік тілінің сөздігі”) еңбегінде  түрік рулары мен тайпаларының тілі, әдет-ғұрпымен қатар, олардың тарихы мен саяси өмірінен де мол мағлұмат береді. Ол адамдардың қоғамдық өміріндегі адамгершіліктің, тәрбиенің, білімнің маңызына назар аударып қана қоймай, рулар арасындағы қарым-қатынасты реттеу мен бекітудегі қуатты тетік ретіндегі тілдің рөліне де үлкен көңіл қояды. Қоғамдық өмір мен мемлекетті нығайтуда түрік философының айтуынша ер мінезділік, адалдық, патриотизм және т.б. адамгершілік қадір-қасиеттер де маңызды орын алады. Сонымен қатар, түрік халықтарының бір-бірімен жақындасуы мен қатынасуының негізгі құралы ретінде Қашқари ана тілінің маңызды рөлін баса көрсетеді.

Философия дамуындағы рационалистік  бағыт әл-Фараби, ибн Сина, Баласағұн  есімдерімен қатар, мұсылмандық  Шығыстың мынадай танымал ғалымдары  мен философтары арқылы сипатталады: Закария әл-Рази, әл-Маари, Омар Хайям, ибн Абдаллах, ар-Раванди. Бұлардың соңғы екеуі туралы замандастарының қалдырған кейбір естеліктерінен өзге мәліметтер өте аз. Алайда олардың өмірінің трагедиялық жағдайда аяқталуы ибн Абдаллах пен ар Раванди өз идеяларын қорғау жолындағы олардың батылдығынан, рухы мен еркінің жоғары күш-жігерінен хабар береді. Бұл аталғандар 760 жылы халиф әл-Мансұрдың бұйрығы бойынша еркін ойлары үшін жазаланып, бастары кесілген. Ибн Абдаллах (724-760) және Ибн ар-Равани Әбу-л-Хусейн Ахмед ибн Яхия (827-864) ежелгі грек тілін білген білімпаздар еді, сонымен қатар олар ертегрек, ертеүнді, ертеиран және еврей философияларын меңгеріп, антикалық және шығыс философтарының шығармаларын араб тіліне аударды. Мысалы, Әл-Мукаффа Абдаллах Аристотельдің “Категориялары” мен “Аналитикасын” араб тіліне аударды. Ибн әл Мукаффа Абдаллах пен ибн ар-Раванди бастапқыда мутазилиттердің идеялары мен көзқарастарын мойындаса, кейінірек ар-Раванди шиизмге қызығушылық танытып, ақырында мүлдем діннен алшақтайды, ал ибн Абдаллах исламнан бірте-бірте түңіліп, зороастризмге ден қояды. Бұл екі философ та исламға күмәнмен қарап, Құранның қасиеттілігіне күдік келтіріп, оның кейбір жағдайларының қайшылықтары мен әдеби тұрғыда жетілмегендігіне назар аударады.

Ибн Абдаллахтың қаламынан  мынадай шығармалар туды: "Әл-Адаб әл-Кабир” ("¥лы істер үшін насихат”), "әл-Адаб ал-Сагир” ("Кіші істер үшін насихат”). Ибн Абдаллахпен салыстырғанда ар-Раванди өзінің радикалды көзқарастары мен идеяларымен ерекшеленді, ол оның мынадай жұмыстарынан көрінеді: "Китаб ат-тадж” ("Тәж кітабы”), Аз-Зумурдат” ("Маржан тас”), "Ад Дами” ("Төгілген жастар”), "Албасирет” ("Алғырлық”).

Әл-Разидің еңбектері  біршама көп мөлшерде сақталған  және біздің заманымызға дейін жеткен. Әбу-Бекр Мухаммед ибн Закария әл-Рази (латынша аты Разес, 865- 925/934ж) Тегеран  маңындағы Рея қаласынан шыққан. Оны замандастары ғалым энциклопедист ретінде бағалайды. Жалпы көлемі 184 жұмыс жазды, оның біздің заманымызға дейін жеткені 61. Әл-Разидің шығармашылық мұрасы философия, медицина мәселелеріне қатысты туындылармен байланысты. Оның онтология мен гносеология мәселелері бойынша идеялары ерекше қызығушылық тудырады. Мысалы, ол онтологияда бес мәңгі бастау туралы идеяны негіздейді: жаратушы, жалпы рух, праматерия, абсолюттік кеңістік және абсолюттік уақыт, міне осылар әлемнің өмір сүруінің қажетті алғышарттары болып табылады. Әл-Разидің пікірінше жан мен тән бір-бірімен ажырамас байланыста. Және адам ақыл-ойға ие болғандықтан табиғи құбылыстарды танып-білуге қабілетті. Адам тірі мақұлық ретінде білімнің қуанышын сезуге құштар. Адамдар арасында ақиқатқа жетуге қабілеттілері философтар болып табылады. Разидің ойынша философ жаратушыға ұқсас болуға тиіс, ол адамдарға әділетті және олардың қателіктеріне кешірімді болуы тиіс, себебі әркім ақиқатқа әртүрлі жолмен жетеді және шамасы келгенше жақындауға тырысады. Әл-Рази өзінің пайымдау процесінде Алланың рөлін тек бастапқы түпнегізге ғана теліп, оның функциясын барынша азайтады, ал материалдық әлем өзінің қозғалысында салыстырмалы түрде жаратушыдан тәуелсіз және дербес. Әл-Рази өзінің онтологиясының кейбір жағдайларында материяны өзінің атрибуттарымен қоса (кеңістік пен уақыт) жаратушымен тең бірқатарға қояды. Әл-Рази ғылымның жақтаушысы болып, дінді сынға ұшыратады. Ойшылдың пайымдауынша, дін дәстүрлер мен әдет-ғұрыптардың арқасында өмір сүреді, алдауға негізделеді, шыдамсыздық пен мағынасыз соғыстарға әкеледі. Дінмен осы полемиканы тағы бір философ әл-Маари жалғастырды.

Әбу-л әл-Маари (973-1057) Сириядан шыққан философ және ақын. Әл-Рази сияқты Маари де дін алдауға негізделген  деп есептейді. Әр халықтың өзінің діні бар және өз жолдарын дұрыс бағыт деп санайды. Бірақ олар қателеседі, ал бұл адасушылық көптеген ғасырлар бойы өмір сүріп келе жатқан дәстүрлер мен әдет-ғұрыптар арқылы бекітіледі. Дін әдетте, надандық пен фанатизмнің есебінен гүлденеді. Ғылым онымен салыстырғанда білімге негізделеді және ғалымдар мен оқыған адамдар арасында кеңінен таралады.