Түркістанның ислам әлеміндегі алатын орны

ТҮРКІСТАННЫҢ  ИСЛАМ ӘЛЕМІНДЕГІ ЕРЕКШЕ ОРНЫ

Ислами әдебиеттерде көбінесе “Йесе” (Йеси) деп аталатын заманауи Түркістан шаһарының діни, тарихи, әлеуметтік маңызын екшемес  бұрын, “Түркістан” сөзінің мағнасын сәл талдап көрелік. VII-ғасырда Орта Азияны өз билігіне қаратқан арабтар (Әмәуилер) Жейхұн[1] өзенінің ар жағындағы елдерді “Мауера-ән-Нәһір”, яғни “өзеннің ар жағындағылар”, ал осы аймақты бағындырған олар кейінірек Сейхұн[2] өзенінің солтүстігіндегі елдерді “Биләд әт-Түрк”, яғни “Түрік елі” деп атаған.[3] Иран тілді халықтар да мағналас түрде “Түркістан”, яғни “Түрік Елі”, “Түрік Жері” деп атаған-тұғын. Заманауи түсінікте “Түркістан” – Жейхұн өзені бастауының солтүстігіндегі Орталық Азия елдерінің жалпы атауы.[4] Қарахан (942-1211), Ғазна (962-1187), Селжүк (1040-1157) ханадандары[5] кезінде түркілер билеген аумақтың үнемі өсуіне байланысты бүгінгі күнгі мағнадағы “Ұлы Түркістан” ұғымы қалыптасады.  
XVIII-XX ғасырлардағы саяси-әкімшілік өзгерістер салдарынан Ұлы Түркістан аймағы “Шарқи Түркістан” (Шығыс Түркістан) және “Ғарби Түркістан” (Батыс Түркістан) деп аталған екі бөліктен құралады. Ресей патшалғы мен Ежен Хандығының (Цин Имериясы) отарлаушылық іс-әрекеттерінің нәтижесінде Ұлы Түркістан аймағы осылайша бөлінеді. Батыс Түркістанға – Татарыстан, Басқортостан, Қазақыстан, Қырғызыстан, Тәжікістан, Өзбекістан, Түрікменістан жұмһұрияттары[6] мен Хорасан, Солтүстік Ауғаныстан енеді. Әсілі, Ұлы Түркістан ұғымы қамтитұғын жағырапиялық алаңның нақтылы тағрифы[7] жоқ, авторлар әр қилы тағриф етуде. Шығыс Түркістан елі болса Қашғар, Йаркенд, Тұрфан, Құмұл, Үрімжі секілді қалалар орналасқан Қарахан дәулеті (840-1212), Ойғыр мемлекеті (840-1337), Моғолистан Хандығы (1348-1514), Йаркенд Хандығы (1514-1644) қатарлы мұсылман-түркі мемлекеттері билеген ұлан-байтақ мекендер.[8]  
Кәтіп Челеби[9] өзінің “Жиһан-нама” атты еңбегінің 27-бабында Түркістан туралы: “Жүз бір дәреже[10] бойлық, қырық үш дәреже ендіктегі, Түркістан аймағында орналасқан мәшһүр шаһар-дүр. Бұрынырақ Өзбек Хандығының тағы (орталығы) еді. Нақшибәндие машайыхтарынан Хожа Ахмед осы шаһардан-дүр” деп жазған.[11] Кейбір мұсылман тарихшылар мен жағырапияшылар “Йесе” уә “Несе”[12] қалаларын шатастырып алған. Мәселен, Ахмед Уәфиқ Паша өзінің “Ләһже-и Османи” атты еңбегінде Түркістанды: “Самарқандтың солтүстігіндегі көне қазақ шаһары – Несе, Ахмед Несеидің мақамы (орны) бар” деп тағриф еткен. Бағзы авторлар Йесе қаласын көне Тараз (Тыраз, Талас) деп жазған.[13] Алайда, көпшілік зерттеушілер Йесенің Несе мен Тараздан бөлек, осы күнгі Түркістан шаһарының орнындағы көне қала екеніне дауласпайды. Біздіңше, Йесенің Тараз уә Несе секілді көне қалалармен шатастырлуы яки олармен қатар аталуы осы қаланың қадимнен келе жатқан белгілі орталық болғанын дәлелдейді.  
Жоғарыда айтқанымыздай Ахмед Ибраһимұлы әл-Йесеуи (уаф. 1166) дүниеге келген жылдары заманауи Түркістан шаһары “Йесе” деп аталатұғын. Жә, Йесе қалайша Түркістан аталып кетті? деген заңды сауал туады. Ахмед Ибраһимұлы әл-Йесеуидің таңғажайып шахсияты,[14] үстем ахлақы, көркем сөздері, үгіт-насихаттары Түркістан елдерінде соншалықты тәсірлі болған-кім, дүйім мұсылман жұрты оны құрметтегендіктен “Пир-и Түркістани” (Түркістанның Пірі), “Хазірет-и Түркістани” (Түркістанның Хазіреті) деп атаған (ат тергеу). Мұндағы Түркістан ұлан-байтақ Түркістан екенін айта кетелік. Демек, Ахмед Йесеуи XII-XIII ғасырларда күллі Түрік Елінің ең мәшһүр тұлғаларынан болған. Осы себепке байланысты ол жерленген Йесе шаһары “Пир-и Түркістани қаласы”, “Хазірет-и Түркістани қаласы”, кейінірек “Түркістан” қаласы боп аталған деп ойлаудамыз. Бізде, халық арасында, Түркістан дегенде Ұлы Түркістаннан зияда[15] Түркістан шаһары еске түседі. Ләкин, шетелдерде (батыс һәм мұсылман елдерінде), ғылми бұлақтарда “Түркістан” әлі де болса кең мағнада қолданылуда. Әсіресе, Иран, Пәкістан, Үндістан, Түркия, Балқан және Араб елдерінде Түркістан сөзі қаладан зияда жағырапиялық аймақ турасында пайдаланылады. Күні кеше ғана Пәкістанда, Саұди Арабыстанда, Түркияда жүрген қазақ, ойғыр, өзбек, татар ұрпақтарын “Түркістани” яки ”Түркістандық” деп атаушы еді. Қылышынан қан тамған Кеңес империясының өзі Ақмешітті – Қызылорда, Ақмоланы (немесе Ақмолла) – Целиноград еткенімен, Түркістанға тисуге батылы бармаған.  
Ұлы Түркістан алып тұлғаларға бай, тарихы терең, Ислам өркениетінің жарқын мекені. Осы аймақтың дәл кіндігінде орналасқан һәм атын иемденген Түркістан (Йесе) шаһары да жалпы Түркістанның тарихи, мәдени, әлеуметтік өмірінде орасан зор маңызды орынға ие ғаламат мекен. Түркістан шаһарының діни, мәдени тәсірлерін сонау Пәкістан-Үндістан елдерінен, Таяу Шығыстан, Балқан түбегінен табуға болады. Бұның бәрі Түркістанның қаншалықты ықпалды мәдениет, өркениет орталығы болғанын аңғартады. Йесе (Түркістан) шаһарының біздің елімізде орналасқаны болса, жалпы қазақ баласы уә барша Қазақыстандықтар үшін аса үлкен мақтаныш, зор бақыт. Қазақ жерінде тарихи мұралар, көне қалалар, мәдениет орталықтары бұрын-соңды болмаған деп дақпырттап жүрген көрсоқырларға бір Йесенің (Түркістанның) өзі-ақ жетерлік. Йесеге ат шаптырымдай қашықтықтағы мәдениет, мағариф орталықтарынан шыққан Фарабилер, Отырарилер, Сығанақилер, Исфижабилер, Сайрамилер, Қарнақилер, Иқанилер, Сығанақилер, Қаршилер, Таразилер, Шашилер, Баласағұнилер т.т. тізімін жазуға осы мақаланың көлемі шақ келмейді. Кейде бір қаланың түрлі дәуірлердегі атауларымен аталған бабаларымыздың ұзын саны мыңнан асып жығылатыны еліміздің сонау Қарлұқ (754-840), Қарахан (942-1211) дәуірінен бастап-ақ Ислам әлемінің ең басты білім-ғылым ұяларының бірі болғанын дәлелдейді. Әмәуи (661-750) мен Аббаси (750-1258) әулеттері тұсында Ислам әлемінің мәдениет һәм әкімшілік орталықтары Шам, Басра, Кұфа, Бағдад, Фұстат (көне Қаһира), Нишабұр еді. Орталық Азияда Ислам өркениеті гүлденіп, мұсылман-түркілер халифалық тізгінін бірте-бірте қолға алған соң Мауера-ән-Нәһір, Хорасан, Түркістан уилаяттары аса дамыған, халқы бай, сауаттылық деңгейі һәм мәдениеті жоғары, саяси жағынан үстем мекендерге айналды.  
Батыстағы Әндүлүсте де (Андолұсия) күллі Еуропаны тамсантқан Ислам өркениеті дүниеге келді. Ислам әлемінің қиыр шығысы мен қиыр батысындағы осы елдерде бәшериет[16] тарихындағы ең зерделі ғалымдар мен ойшылдар, данышпандар мен мемлекет қайраткерлері өмір сүрді. Хорасан, Хорезім, Мауера-ән-Нәһір (Бұхара, Самарқанд, Шаш, Тирмиз т.т.) мен Оңтүстік Қазақыстанда (Фараб, Исфижаб, Тараз, Йесе, Баласағұн т.т.) әлемдік сәуиедегі ғалымдар, философтар, фақиһтар,[17] мұхаддистар,[18] әдибтер дүниеге келді. Абдұлазиз Баб (ІХ ғ.), Алааддин Аттар (уаф. 1400), Алааддин Мұхаммед (уаф. 1220), Алааддин Текиш (Текеш) (ХІІІ ғ.), Алааддин Хұсайын Ғұри (ХІІ ғ.), Арслан Ғазы Тафғач Хан (Х ғ.), Анұстегін Қарачай (ХІ ғ.), Арыстан Баб (ХІІ ғ.), Асан Қайғы Сәбитұлы (1361?-?), Ахмед Тұлұнұлы (ІХ ғ.), Әбдіжәлил Баб (VIII ғ.), Әбілғазы Баһадүр Хан (1603-1663), әз-Замахшари (1075-1144), әл-Бирұни (973-1048), әл-Биһдадини (уаф. 1430), әл-Бұхари (810-870), Баһаұддин Мұхаммед әл-Бұхари Нақшибәнди (1318-1389), әл-Ғиждуани (уаф. 1180), Ғаламаддин әл-Жәуһәри (Х-ХІ ғғ.), әл-Жұзжани (ІХ ғ.), Ахмед әл-Исфижаби (Сайрамдық, уаф. 1087), Әли әл-Исфижаби (Сайрамдық, ХІ ғ.), әл-Каффал (Ташкенттік, 904-976), әл-Кердери (?-1166), әл-Керейти (XVII ғ.), әл-Қалабади (уаф. 990/995), әл-Қаламати (Х ғ.), Жамал әл-Қарши (Алмалықта туған, 1230-1315), әл-Қимақи (ХІ ғ.), әл-Матұриди (870-944), әл-Мәруәзи (ХІІ ғ.), Әбіл Қасым әл-Фараби (Отырарлық, 1130-1210), Әбу Ибраһим әл-Фараби (Отырарлық, уаф. 951), Бәдреддин әл-Фараби, Бұрһанаддин әл-Фараби, Исмаил әл-Фараби, Махмұд әл-Фараби, Мәуле Мұхаммед әл-Фараби, Мұхаммед Әбу Насыр әл-Фараби (870-950), Қауамаддин әл-Фараби, Ахмед әл-Ферғани (уаф. 861), Мұхаммед әл-Хорезми (780-850), Әлішер Науаи, ән-Наршаһи (899-959), Әбіл Қасым әл-Хаким әс-Самарқанди (уаф. 953), әс-Самарқанди (Мұхаммед Қазы, 1451-1516), Махмұд әс-Сарайи (Батыс Қазақыстан), әс-Сығанақи (ХІІІ ғ.), Имам әт-Тирмизи (ІХ ғ.), Хаким әт-Тирмизи, Әбу Абдұллаһ әт-Түрки (Баласағұндық, 1040-1112), Рәшид әт-Түрки (ІХ ғ.), Пир-и Түркістани Ахмед Ибраһимұлы әл-Йесеуи (уаф. 1166), Зәһәби әт-Түркмани (1274-1348), Мұхаммед әш-Шаши (Ташкенттік, 904-976), Ұбайдұллаһ (Қожа Ахрар) әш-Шаши (Ташкенттік, 1404-1490), Бәйдібек Би (1356-1419), Гердизи (Гардизи, ХІ ғ.), Жалаладдин (Хорезімшаһы, уаф. 1231), Жүсіп Хас Хажиб әл-Баласағұни (1016-?), Селжүк Бек (Х ғ.), Имадәддин Ақсұңқарұлы (ХІІ ғ.), Қайыр Хан әл-Отрари (уаф. 1220), Ахмед әл-Йүгнеки (ХІІ-ХІІІ ғ.), Қорқыт Ата, Құталмыш Бек (ХІ ғ.), Құтбұддин Темір (1336-1405), Мансұр Нұхұлы (Х ғ.), Махмұд Йалавач (ХІІІ ғ.), Махмүд Ғазнауи (977-1030), Махмұд Қашғари (ХІ ғ.), Мәлік Шаһ (уаф. 1092), Мұзаффар әд-Дин Соңқұр (уаф. 1161), Мұса Қарахани (Х ғ.), Мұхаммед Барыс (Парса, 1345-1420), Мұхаммед Тұғачұлы (Х ғ.), Мұхаммед Тұғлұқ (уаф. 1351), Мүслім әл-Құшайри (817-875), Насыр Себұктегінұлы (ХІ ғ.), Нәжмеддін Дайа Рази (уаф. 1256), Нұх Насырұлы (Х ғ.), Оғұлшақ Қадыр (уаф. 893), Осман Қарахани (уаф. 1211), Насреддин Рабғұзи (XIV ғ.), Саққақи, Сатұқ Боғыра Хан (уаф. 955), Сәййіл Мирки (Меркелік, XVI ғ.), Сәййід Мир Кұлал (уаф. 1370), Себұк Тегін (уаф. 997), Сұлтан Ахмед Хан (Алаша, уаф. 1504), Сұлтан Илек, Сұлтан Санжар (1118-1157), Сүлеймен Хаким Ата әл-Бақырғани (1104-1186), Тағрибирдиұлы, Ақсақ Темір (1336-1405), Темір Құтлұқ Хан (уаф. 1397), Тұғрұл Бек Селжүки (990-1063), Ұлық Бек (1394-1449), Ибни Сина (980-1037), Фәридұддин Аттар (уаф. 1229), Мұхаммед Хайдар Дулати (1500-1551), Хайдар Хорезми, Хоженди, Хұсайын Байқара (1469-1506), Һарұн Боғыра Хан (Х ғ.) секілді санаумен таусылмайтын хүкімдарлар, әдебиетшілер, ойшылдар, ғұламалар осы Түркістан аймағының еншісіне тиген. Ислам тарихын, Ислам мәдениетін зерттеуде, ғылыми жүйеге салуда аталмыш жерлестеріміздің сіңірген еңбегі аса зор.  
Орталық Азияда Исламият алғаш тарала бастаған VII-ғасырдың аяғы мен VIII-ғасырдан бастап “түрік” атауы тек Түрік Қағанатын орнатқан тайпаның есімі ретінде ғана емес, осы қағанаттың қарамағындағы басқа да түркітілді тайпалардың ортақ атауына айналды. Мәселен түргештер, қарлұқтар, басмылдар, шығылдар, оғыздар, қырғыздар, ойғырлар т.т. түгелдей түрік аталатын болды. Түркі тайпалары бірте-бірте хақ дін Исламды қабылдады, орталық билік орнатқан, алуан тайпалардың басын біріктірген мықты дәулеттер хасил болды. Исламият көшпелі түркі-мұңғұл тайпаларының отырықтануында елеулі рөл атқарды. Жұма күнгі ғибадаттың жұма мешіттерінде оқылуы, медреселер мен ханакалар, керуенсарайлар мен уақыфтар, күллийелер мен тәккелер, шифаханалар мен қолөнершілер махаллалары қалалық өмірдің көркеюіне атсалысты. Қарлұқ һәм Қарахан дәуірінде, әсіресе, Сыр бойында көптеген жаңа қалалар бой көтерді, мұсылмандықты қабылдаған оғыздар сауда шаһарларын жандандырды, сүйтіп ІХ-ХІІ ғасырларда елімізде қалалық мәдениет айтарлықтай дамыды. ХІІІ-ғасырдың бірінші ширегінде мәдениет ошақтарын жойған мұңғұл шапқыншылығына дейін жалпылағанда Орталық Азияда, жалқылап айтқанда еліміздің Оңтүстік шекарасы бойында Жібек жолы саудасы кемеліне жетіп, сол дәуірдің ең зәулім қалалары бой көтерді. Исламияттың бірлікті, ұйымшылдықты, берекешілдікті уағыздауының нәтижесінде бұрын қырық пышақ боп жүрген тайпалар Саманилер (819-1005) мен Қарахан мемлекеті (942-1211) кезінде бір билікке бағынды. Үшбұ бірігу процесі түркі тайпаларының етене араласуына, түрік тілінің бүгінгі ортақ формасының қалыптасуына, ортақ дәстүрлер мен әдеттердің пайда болуына қолайлы жағдай әзірледі. ХІІІ-ғасырдағы мұңғұл шапқыншылығы мәзкүр[19] барысты пышақпен кескендей етіп тұралатып тастады, оқу-білім деңгейінің төмендеуіне, тілдік һәм антроплогиялық бірліктің шайқалуына, қалалық мәдениеттің жойыла жаздап, көшпелі тірліктің қайта жайылуына себеп болды.  
Исламияттан бұрын түркілер арасында әр түрлі дәрежеде таралған зороастризм (отқақұлдық), манихейзм, бұдда (бұрқан), христиандық (мәсіхшілдік) сенімдері мүжәссәм[20] тәңірлерді дәріптеуші еді. Исламият заттық (материалдық) тәңірлер ұғымының орнына, барлық әлемдерді жаратқан, теңдесі жоқ, тумаған һәм туылмаған, есіркеуші, күллі адамзаттың Раббы бір Аллаһ Тағалаға иман етуді (сенуді) насихаттады. Таухид деп аталатын осы негізгі сенім бұрыннан таптық-сыныптық парықтарға негізделіп қалыптасқан қоғамға үлкен өзгерістер әкелді. Біріншіден, қаған яки ел билеуші таптың мансұбтары[21] аспан тәңірінің ұлы, киелі кісі деген атақтарынан айырылып, Аллаһ Тағала алдында көпшілікпен (қара халық, қара бұдұн) тең дәрежелі болды. Екіншіден, ұрық қуалайтын артықшылықтар, үстемдіктер, әлеуметтік парықтар (ақсүйектік, қарасүйектік т.т.) жойылды. Үшіншіден, бұрынғы діндердің басты құрылымы боп саналатын рұһбандық[22] сыныпы[23] жойылды; үйткені, Исламиятта рұһбандық яки Аллаһ Тағала мен пендесі арасында делдалдық (дәнекерлік) жасайтын адамдар ұғымы жоқ. Әр пенде Жаратушысына құлшылығын жасап, мұң-мұхтажын арашасыз-ақ айта алады. Төртіншіден, ою-өрнектер мен суреттердегі, қабір тастарындағы тәңір, рұһбан, періште, хор қызы тасуирлері[24] тәдрижен[25] ғайып болып, олардың орнына мүжәррәд[26] заттар, гүл-шешектер, хұсни-хат[27] (каллиграфия) көбірек қолданылатын болды. Міне, қоғамның һәм жеке адамдардың (фәрд) өзін еркін сезінуіне, еркін оқып, білім алуына, әрқандай хүкімділіктен[28] аулақ болуына, ғылым, мәдениет көкжиектерінің айқара ашылуына керемет қолайлы жағдай жасаған хақ дін, адамдарды заттарға құл болудан құтқарды, фәрдтер арасында рухани теңдік пайда болдырды. Бұрын әртүрлі бұттарға, тәңірлерге, рәміздерге[29] кұл боп бар өмірін өткізгендер, енді кертартпа догмалар мен табұлардан құтылып, ырым-хұрафалардың құрсауынан азат болып ғылымның тұңғиықтарына сүңгуге мүмкіндік тапты. Ислам әлемінде, әсіресе, Түркістан елдерінде заманауи ғалымдарды тамсантатын даналар өсті, өнді. 870-жылы Йесенің түбіндегі Фарабта дүниеге келген Мұхаммед Әбу Насыр әл-Фараби, дәл сол жылдары “Қасиетті Қала”[30] деп аталған еңбегін жазған-ды. Мәшһүр философ бұл еңбегінде “қасиетті қала” тұрғындарын екі топқа бөледі; Аллаһ Тағаланы, материалдан тыс болмысты, адамның мәңгі қуанышын ойлап, ақылын пайдаланатын таңдаулылар тобы және осыларды тек қиял арқалы ғана түсіне алатын көпшілік қауым.[31] Әл-Фараби “Қасиетті Қала” атты рисаласында қаланың басқарушысы ретінде Әз Мұхаммедті суреттейді, қала тұрғындары хақ нәбидің[32] жолына ұйыған адамдар ретінде суреттеледі.[33] Платонның қаласын философ, әл-Фарабидің қаласын болса Аллаһ Тағаланың елшісі басқарады.  
Түркістан елдерінен Таяу Шығыстағы мұсылман өлкелеріне көшкен бабаларымыз өздерімен бірге көп нәрсені де ала барған. Құрылыс салуда тас пен мәрмәрден гөрі кірпішті пайдалану осының нағыз айғағы.[34] Мәселен, Мысырда мемлекет орнатқан Ахмед Тұлұнұлы (ІХ ғ.), Мұхаммед Тұғачұлы Ихшид (Х ғ.) секілді дәулет адамдары мен Бағдад түбіндегі Самарра қалашығын салған түркілер Түркістанға тән сәулет-құрылыс әдістерін паш еткен. Қаһирадағы Ахмед Тұлұнұлы мешіті кірпіштен салынған бірегей мешіт боп дараланады, Сұрия, Ирақ, Түркия секілді бауырлас елдерде кірпіштен салынған кесенелер, мешіттер мен медреселер, рибаттар көруге болады. Тіпті, Пәкістан мен Үндістанға осы стил Түркістаннан барған десек қателеспейміз. Мәселен, 1152 жылы салынған Мұлтандағы Шаһ Йұсұф Гердизи кесенесі, тағы да Мұлтанда 1320-1324 жылдары салынған Шаһ Рұкна Алам кесенесі кірпіш ісмерлігінің баға жетпес мұралары.[35] 1397-98 жылдары тәмам болған Ахмед Йесеуи кесенесі де тура сол үлгімен салынған алып кірпіш құрылыс.  
Әбу Насыр әл-Фарабидің музыка саласында жасаған еңбектері өз алдына бір төбе, оның бәрін мұнда айтып жату артықшылық болар. Бірақ, көпшілікке онша мәлім емес екі тұлғаны айта кетелік; біріншіден, Расұлұллаһтың[36] немере ағасының Сұрайж деген түркі нәсілді қызметшісі бар еді. Осы Сұрайж иман етіп, мұсылмандықты алғаш қабылдаған түріктерден саналады.[37] Оның 634-643 жж. шамасында дүниеге келген ұлы Ибн Сұрайж (Сұрайжұлы) араб музыкасының негізін салушы сазгер-ғалым һәм “Ұд” деп аталатын аспапты тұңғыш пайдаланған күйші ретінде тарихта аталады. Исламияттың Пәкістан-Үндістан құрлығында таралуында үлкен рөл атқарған Әмір Хұсрау Деһлеуи (1253-1325) болса “Ситар” деп аталатын музыка аспабын тұңғыш жасап, пайдаланған сазгер. Хорасанда дүниеге келген Мәулана Жалаладдин (1207-1273) де бірнеше аспапты мәжлістерінде керектенген мәшһүр тұлға. Осының бәрі Түркістан елдерінен шар тарапқа тараған жерлестеріміздің Ислам елдерінде қаншалықты әсерлі болғанын байқатады.  
Тілбілімі саласында да жерлестеріміздің алар орны ерекше. Түркістандық ғалымдар тек түркі тілдерін зерттеуде емес, сонымен қатар араб, парсы, ұрдұ тілдерінің зерттелуінде һәм қалыптасуында бек маңызды уәзифа[38] атқарған. Қашғарлық Махмұд (ХІ ғ.), Замахшарлық Омар (1075-1144), Деһлилік Әмір Хұсрау (1253-1325), Ұрымдық Мәулана Жалаладдин (1207-1273) аталмыш тілдердің қалыптасуында ерекше орынға ие. Мәселен, Мәулана Жалаладдин жазған "Мәснәуи" парсы тілінің классикалық туындыларына жатады һәм осы тілдің негізгі әдеби арнасын ұстаушы ұстындардың бірі. Әмір Хұсрау парсы тілінің ғана емес, сонымен қатар ұрдұшаның да майталманы. ХІ-ХІІІ ғасырларда түрік тілі Ислам әлеміндегі ең басты үш тілдің біріне айналды.

Исламияттың жайылуында Түркістанның рөлі және Ахмед Йесеуи

Исламияттың Түркия, Қырым, Балқан елдері, Шын-Машын мен  Пәкістан-Үндістанда жайылуында Түркістандық дәруіштердің, мұттақилардың,[39] жарандардың атқарған қызметі телегей-теңіз. Аталмыш елдерге Түркістан-Хорасаннан арнайы тапсырмамен жіберілген мүршидтердің[40] уағыз-насихаттары арқалы діни ағарту ісі жүзеге асырылды. Өзінің туып өскен жерінен шалғайға сапар шеккен көптеген мүршидтер алыс-алыс елдерге барып, маңайына шәкірттер жинап, хақ дінді түсіндірумен шұғылданды. Бар өмірін осы жолда сарп еткен ірі тұлғалар өте көп. Олар бейбітшілікте білім беру, ағарту жұмыстарымен шұғылданып, жаугершілік (ғазауат) кезінде болса шәкірттерімен ең алдыңғы сапта жауға аттанған батырлар да бола білді. Олардың ерліктері аңызға айналып, дініміздің көпшіліктерге мәлім болуында аса маңызды рөл атқарды. Осы тұрғыдан алғанда Түркістандық Ахмед Ибраһимұлы әл-Йесеуи бабамыздың және оның рухани халифаларының[41] алар орны ерекше. Түркі халықтары мекендеген жағырапияда дін Исламның дүйім жұртшылыққа иршад етілуінде Йесеуие тариқатының[42] атқарған қызметіне тоқталуымыз ләзім. Әсіресе, Түркістаннан шар тарапқа таралған данышпан тұлғалар өздері барған елдерге жаңа ұғымдарды, жаңа құрылымдарды, жаңа фәлсәфәні де ала барды. Осының ең басты белгілерінен “уақыф”[43] ұйымдары мен кәсіби бірліктерді атап өткеніміз жөн. Уақыфтар ХІ-ХV ғасырларда жоғарыда аталған елдерде алтын дәуірді бастан кешті, он мыңдаған уақыфтар, хайрат[44] ұйымдары бой көтерді. Ғылым жолын қумақ жастарға әр түрлі қолайлы жағдай жасалды, медреселерде рухани һәм дүнияуи ғылымдар туралы дәрістер оқытылды, тәжрибелік әдістер пайдаланылып, көптеген ғылыми жаңалықтар ашылды. Ислам әлемінде тұңғыш Түркістан өңірінде, атап айтқанда Бұхарада бой көтерген “медреселер” (күллі ғылымдар зерттелетін ғылым ошақтары – университеттер) жайылып, мұсылмандар ғылымның шыңына жетті. Уақыф және медресе дегеніміз тек өркениеті дамыған, мәдениеттің жоғары сатысына көтерілген қоғамдарда ғана болатын құрылымдар. Батыс елдері медресеге тең келетін университеттерді мұсылмандардан 3-4 ғасырдан кейін ғана аша алды. Ал, уақыфқа ұқсас “фонд” (Foundation, Stiftung) мекемелері болса тек XIX-ғасырдың аяғы мен ХХ-ғасырдың басында ғана пайда болды. Мұның бәрі мұсылмандардың, әсіресе, Түркістандық мұсылмандардың бір кездері қаншалықты жоғары өркениет орнатқанын паш етеді.  
Енді, Ахмед Ибраһимұлы әл-Йесеуи бабамыздың иршад әрекеттері мен Исламияттың жайылуындағы Түркістанның маңызды орны хақында біраз әңгімелейік. Әсілі, Ахмед Йесеуи түркі жұртынан шыққан тұңғыш сопы емес, һижри ІІІ-IV ғасырдан бастап көне Иран дәстүрлері берік қалыптасқан Хорасан аймағы мен Бұхара, Самарқанд, Ферғана сықылды уилаяттарда “баб” яки “баба” деп аталатын сопы шайхылар кезігуші еді. Мәселен, Мұхаммед Мағшұқ әт-Тұси және Әмір Әли Әбу Халис секілді мәшһүр сұфилар (сопылар) түрік нәсілінен шыққан-ды.[45] Сұфи шайхылардың тәсірінің, абырой-беделінің күштілігі сондай дәрежеге жеткен-кім, Қарахан (942-1211), Самани (819-1005), Селжүк (1040-1157) билеушілері халықтың алдындағы беделдерін нығайту мақсатымен олардың қолын (батасын) алатын болған. Үшбұ себепті, Ахмед Йесеуи өмір сүрген ХІІ-ғасырда сұфи шайхыларының (бабтардың немесе бабалардың) мейлінше күшті әсерге ие болғанын айта аламыз. Құран Кәрім аяттары мен Расұлұллаһтың хадистерінде сұфилық, тасаввұф[46] туралы үгіттер болмағанына қарамастан, осы үрдістің көне Иран мәдениетінің ықпал шеңберінде, әсіресе көшпелі һәм отырықшы түркілер арасында кең таралғаны байқалады. Халық арасында сопылардың кереметтері, табиғаттан тыс, әдеттен тыс қабілеттері, таң қаларлық қылықтары хақында шексіз көп риуаяттар мен аңыздар таралады. Міне, Ахмед Йесеуи осындай қоғамда дүниеге келді. Кейін, ел ішінде Ахмед Йесеуиге сілтенген бек көп сөздер, хикаялар, риуаяттар, аңыздар таралғаны, аталмыш дәуір мен сол ғасырдың қоғамына тән жағдай. Ғылыми критерияларға сәйкес келетін деректемелер бойынша Ахмед Йесеуидің өмірі мен еңбектері туралы нақтылы мәліметтер көп емес. Көбінесе манақыптар,[47] нақылдар мен ауызекі жеткізілген мәліметтерге сүйенуге тура келеді көп жағдайда. Ахмед Йесеуидің өмірі мен еңбектерін терең зерттеген мархұм академик Фұад Көпрүлү (Fuad Koprulu) сұфилықтың әу баста Иранда пайда болғанын айта келіп былай дейді:  
“Көне Иран рұхы қайтадан бой көтеріп һижри IV-ғасырдан бастап Иран тілі мен әдебиеті Ислами кескінді жамыла отырып, дами және көтеріле бастады…. Ескі мифология қайтадан жаңғырып, араб әдебиетіне беймәлім жаңа “дастандар” дәуірі ашылды. Түріктер Исламияттың көптеген ұнсұрларын (элементтерін) тікелей арабтардан емес, ғажамдар (ирандықтар) арқалы қабылдады. Ислам мәдениеті түрік жұрттарына Иран мәдениетінің орталығы Хорасан арқалы Мауера-ән-Нәһірді өтіп келуші еді. Мауера-ән-Нәһірдің көптеген ірі орталықтары болса рухани жағынан “түркіліктен” зияда “Ирани” (Ирандық) болатұғын”.[48]  
Ахмед Йесеуи Түркістандағы тәккесінде тәлім-тәрбие берген жылдары Орталық Азияда елеулі өзгерістер болған-ды. Селжүк билеушісі, Орта Азияны хүкіміне қаратқан Сұлтан Санжар 1157-1158 жылы қайтыс болады. Хорезімшаһтар дәулеті мықты мұсылман мемлекеті болу жолында дардай табысқа жетеді. Шығыс Түркістан, ішкі Қытай аймақтары мен Жетісу өлкелерінде бек күшті Ислами ояну, жаппай иһтидә[49] қозғалыстары байқалады. Дәл осындай ахуалда Ахмед Йесеуи парасаттылығы және шешендік қасиетімен бек көп адамды маңайына жинай біледі, әсіресе, Қазақыстан мен көршілес елдерді мекендеген көшпелі һәм жатақ түркі тайпаларынан мыңдаған шәкірттер Түркістанға (Йесе, Йеси) келеді.  
Ахмед Йесеуи тарапынан негізі қаланған “Йесеуие” тариқаты “Нақшибендие” кең жайылғанға дейін Түркістан елдеріндегі ең мықты сұфилық жолы болған-ды. Нақшибендилік түркілер арасында үстем орынға ие болған соң, Йесеуилік осы тариқаттың бір шұғбасы[50] боп жалғаса берген. XII-ғасырдың аяғынан XV-ғасырға дейін Йесеуиліктің бек тәсірлі болғаны байқалады. Мәселен, Ақсақ Темір падишаһтың Ахмед Йесеуиге ерекше кіріптар болғаны белгілі. Самарқандтан басқа жерге құрылыс салдырмаған Темір арнайы бұйрық беріп, 1397 жылы осы күнгі кесене мен уақыф мүліктерін салдыртқан-ды.[51] Хатта, 1402-жылы болған Анкара соғысына аттанар алдында Темірдің кесенені зиярат етіп, ырымдағаны “Уақыат-и Тимұр” атты еңбекте келтірілген.[52] Ахмед Йесеуидің осыншама көп ардақталуы оның халифаларын (орынбасарлары) жан-жаққа жіберіп, тағлым-тәрбие саласында келелі қызмет істегендігінен деп ойлаймыз. Бұған қоса, Ахмед Йесеуи бабамыз түркі тілін пайдаланып, түркі халықтарының Исламиятты ұғынуында қалың бұқараға әсер еткен өсиеттер қалдырған. Осы себепке байланысты оның есімі көшпелі һәм отырықшы түркілер арасында Қорқыт Ата, Шопан Ата, Манас Батыр секілді мәшһүр тұлғалардың қатарында, тіпті олардан жоғары дәрежеде аталатын болды. Мәселен, Хұсамаддин Шарафәддинұлы тарапынан 1584-1588 жылдары жазылған “Рисала-и Тауарих-и Бұлғария” атты еңбекте Ахмед Йесеуидің даңқының қыпшақтар һәм бұлғарлар арасында өте жоғары болғаны жазылған. Осы қатарда бұлғар-қыпшақ жұрттарынан келген Хасан әл-Бұлғари (яки Бұлғани) мен Бираш Абрашұлы, Ахмед Йесеуидің тәрбиесінен өтіп, Еділ-Жайық өңірінде діни насихат жүргізуге жіберілген екен. Кітапта жазылғанына қарағанда, Адай ауылынан Ешмұхаммед Тоқмұхаммедұлы жоғарыдағы Бираш сұфидің мүриді болып, 36 жыл бойы туған елінде шәкірт оқытып, ел ішінде Шайх Баба деп атағы шықққан екен. Ол қайтыс болған соң, Ідріс Зұлмұхаммедұлы Йаркендке барып, Йесеуие тариқатының басшысы, Ахмед Йесеуидің мүридінің мүриді болған Шайх Һидайатұллаһтың жанында онбес жыл мағрифат алып, Бұлғар еліне қайта оралып Ешмұхаммед сопының орнын басады. Ідрістен кейін Қазандық Қасым Шайх Ибраһимұлы деген кісі орынбасарлық етеді. Ақ Еділдегі Бай Чора ауылының жұртында Ахмед Йесеуидің шәкірттерінен Қожа Әмір Кәлалдың бейіті бар. Осының бәрі де Ахмед Йесеуидің бұлғар-қыпшақ елінде қаншалықты мәшһүр болғанын һәм Исламияттың жайылуына орасан зор үлес қосқанын көрсетеді. Тіпті, кешегі Қазан төңкерісіне дейін татар, башқұрт, қазақ халықтары арасында “Диуан Хикметтің” уә Сүлеймен Бақырғанидің кітабының жатқа айтылуы осының мызғымас дәлелі. Өкінішке орай, Кеңес билігі орнаған соң жатқа айтылатын осы кітаптар ұмыт болып қала жаздады.  
Тариқаттық дәстүрлі риуаяттар бойынша Ахмед Йесеуидің осы күнгі Түркия мен Балқан елдерінде де жолын ұстанған сопыларды анықтауға болады. Мәселен, Ниязабадда жерленген Аушар Баба, Мерзифонда жерленген Пір Дәдә,[53] Қаратеңіз жағалауындағы Батоуа жазығында жерленген Ақйазылы, Бұлғарыстандағы Филипе қаласы маңындағы Баба Сұлтан, Бұрсадағы Гейикли (Киікті) Баба, Ыстамбұлдағы Хороз (Қораз) Дәдә, Арықоуадағы Шайх Нұсрат, Тоқаттағы Ғажғаж Дәдә - Ахмед Йесеуидің жолын қуған орынбасарлары делінеді.[54] Бұларға қоса, Қыршәһәрде жерленген Қажы Бекташ Уәлидің де Йесеуие мүриді екені туралы риуаяттар бар.  
Ахмед Йесеуидің орынбасарларынан Сүлеймен Хаким Ата (Бақырғани) Хорезім өңірінде шәкірттер жинап, тәлім-тәрбие жұмыстарымен шұғылданған. Оның шәкірттерінен Араб Арслан (Арыстан) Бабаның нәсілінен Зәңгі Ата (уаф. 1258-59) Ташкент өңірінде көп жылдар халыққа үгіт-насихат айтқан. Осы Зәңгі Атаның танымал мүридтерінен Сейіт Ата мен Садыр Атаны айтуға болады. Сайрамда (Исфижаб) көп жылдар діни ағартушылық қызмет атқарған Исхақ Қожаның әкесі Исмаил Ата әл-Хұзйани[55] осы Сейіт Атаның мүриді болатұғын. Нақшибендие тариқатының ұстазы Мұхаммед Баһаұддин әл-Бұхари (1318-1389) де Йесеуие машайыхынан Қасам Шайх және Халил Атадан дәріс алған. Бұл күндері миллиондаған мансұбтары табылатын осы Нақшибендие тариқатының негізгі дәстүрлерінде Йесеуи жолының айтарлықтай ықпалын байқауға болады. Бұдан басқа Түркістан маңындағы Иқан ауылынан шыққан Шайх Камал әл-Иқани тарапынан негізі қаланған Иқания тариқаты да Йесеуие мансұбтарынан Мәудүд Атадан рұқсат алған. Йесеуиліктің осыншама ықпалды болуындағы негізгі себептердің бірі Ахмед Йесеуидің ұстазы Йұсұф (Жүсіп) әл-Һемеданидің (уаф. 1140) ілмінің тереңдігінде, әһли сүннет уәл жамағат жолының айнымас қолдаушысы болғанында. Әсілі, күрт нәсілінен шыққан Қожа Жүсіп әл-Һемеданидің бабасы мұсылмандықты қабылдаған. Шайх Әбу Әли Фармедиден тәлім алған әл-Һемедани шарғи[56] ғылымдарды терең зерттеген, хадистану саласында мол мағлұматқа ие, Құран Кәрімді басшылыққа алған мүбәрәк жан еді. Оның ұстазынан атақты ғалым, ойшыл Мұхаммед әл-Ғазали әт-Тұси (уаф. 1111) де дәріс алған. Осы себепке байланысты, Ахмед Йесеуи ұстазынан алған білімінің нәтижесінде әр түрлі хұрафа, жаңсақ сенімдер мен ырымдарға қарсы болды. Исламияттың хақ һәм орта жолын түркі халықтарына уағыздады. Осының арқасында шиғалық, Исмаилия сықылды баатыл[57] мәзһәбтер түркілер арасында көп уақытқа дейін тарай алмады. Тарихи деректер мен ауызекі жеткізілген дәстүрлерге қарағанда Йесеуие тариқаты алдымен Түркістан, Сайрам, Ташкент төңірегінде орныққан соң, Хорезім, Мауера-ән-Нәһір және солтүстік-батыстағы қыпшақ-бұлғар елдерінде жайылған. Жекелеген Йесеуие дәруіштерінің еңбектерінің арқасында Ахмед Йесеуидің тағлымдары Хорасан, Әзербайжан және Түркия жеріне дейін жеткен. Ахмед Йесеуидің пікірлері, үгіттері ешқашанда маңызынан айырылған емес. Кеңес дәуірінде дінге қарсы уағыз жүргізілгенімен, шетелдерде, әсіресе, Түркия мен Балқан елдеріндегі мұсылмандар оның шахсияты жөнінде үздіксіз хабардар болып тұрды. Ахмед Йесеуи өзінен кейінгі ойшылдарға, әдибтерге, сұфилерге үлкен ұлгі болды, мол мұра қалдырды. Құл Шәмсәддин, Бақырғани, Хұдадад, әл-Иқани, Құл Ұбайди, Фақири, Биһбұди, Шұһұди, Құл Шарафи, Тұфейли, Хуайда, Махдұм Құли қатарлы толып жатқан сопылар өздеріне Ахмед Йесеуиді үлгі алды.  
Қорыта айтқанда, еліміздің оңтүстік уилаяттарында дүниеге келген бабаларымыз Исламияттың шар тарапқа мәлім болуында бек ұлық қызмет істеді. Түркістан шаһары тек қазақ халқының тарихында ғана емес, жоғарыда айтқанымыздай, жалпы Ислам тарихында ерекше орынға ие болды. Түркістаннан Аллаһ жолында (Фи сәбилиллаһ) Түркияға көшкен бабаларымыз жер-су аттарын бірге ала барды. Мәселен, Иқан маңындағы Қарачұқтан көшкен дәруіштер Түркияның Ұрфа уилаятына орналасып, сондағы тау сілемін Қарачұқ деп атаған. Сейхұн-Жейхұн өзендеріне ұқсас қатар ағатын екі өзен Сейхан-Жейхан (Адана уилаяты) аталған. Қазақыстанымыздың ең шұрайлы өңірлерінен Жеті-Судың аты Түркиядағы Бингөл (Мыңкөл) уилаятындағы өзенді аймаққа берілген. Со сықылды, көне Барчын және Баласағұннан барған бабаларымыз Конйа уилаятының Ерменек ауданындағы екі атақты жайлауға осы шаһарлардың есімін берген. Қайсери уилаятында Талас ауданы бар, бұл да Таластан көшкен оғыз, қыпшақтардың қойған аты. 751 жылғы Талас ғазауаты болған Ахлат есімі, 1071 жылы болған Малазгирт (Манцикерт) соғысы өткен ауданға берілген. Бұларға қоса Түркияда жиі кезігетін Қарасу, Сарысу, Көксу, Ақсу өзен, аудан аттарын, Амасйа уилаятындағы Борабай (біздегі Бурабай) көлін айтуға болады.[58]  
Осы шағын мақалада, Түркістанның Ислам әлеміндегі ерекше орны хақында мұхтасар ғана мәлімет беруге тырыстық. Негізінен бұл жеке зерттеу жұмысы, көлемді кітаптың тақырыбы. Жоғарыда келтірілген қысқа да нұсқа деректердің өзі Түркістанның қаншалықты беделді орталық болғанын тайға таңба салғандай көрсетеді. Тойың құтты болсын ата-мекен!

Мұртаза Жүнісұлы БҰЛҰТАЙ

4 Қыркүйек 2000 ж.  Алматы қаласы

ӘДЕБИЕТТЕР:

1. ALTAN, Bayram., Turkiye’de Dini Ziyaret Yerleri, Istanbul, 1996  
2. ASIMG?L, Sevim., Tarikat, Tima?, Istanbul, 1995  
3. AYDIN, Mehmet., Turkish Contributions to Philosophical Culture, ASCACC Publications, Ankara, 1997  
4. БАЙПАҚОВ, К., НҰРЖАНОВ А., Ұлы жібек жолы және орта ғасырлық Қазақстан, Қазақстан баспасы, Алматы, 1992  
5. ES?N, Emel., The Culture of the Turks: Initial Inner Asian Phase, ASCACC Publications, Ankara, 1997  
6. F?DAN, Mehmet Emin, Sufilik, Umran Yay?nlar?, Istanbul, 1997  
7. Ислам на территории бывшей Российской империи, Российская Академия Наук, Москва, выпуск 1, 1998  
8. KAFALI, Mustafa., Anadolunun Fethi ve Turkle?mesi, AYKAKM Yay?nlar?, Ankara, 1998  
9. KOPRULU, Fuad., Turk Edebiyat?nda ?lk Mutasavvuflar, Diyanet ??leri Ba?kanl??? Yay?nlar?, Ankara, 1991  
10. ONEY, Gonul., ?slam Mimarisinde ?ini, Ada Yay?nlar?, 1987  
11. ТҰЯҚБАЕВ, Марат., Түркістанда жерленген тарихи тұлғалар, Алматы, 2000  
12. TURKMEN, Erkan., Emir Husrev-I Dehlevi, Ankara, 1989  
13. ULKEN, Hilmi Ziya., ?slam Felsefesi, ?lken Yay?nlar?, Istanbul, 1998  
[1] Жейхұн – Аму Дария, Оксұс өзені  
[2] Сейхұн – Сыр Дария, Йаксарт өзені  
[3] Ислам на территории бывшей Российской империи, Российская Академия Наук, Москва, выпуск 1, 1998, 103-бет  
[4] Esin, Emel., The Culture of the Turks: Initial Inner Asian Phase, ASCACC Publications, Ankara, 1997, 40-41 беттер  
[5] Ханадан – династия  
[6] Жұмһұрият – республика  
[7] Тағриф – описание  
[8] Аталмыш мемлекеттерден Қарахандар 960 жылы Исламиятты ресми дін етіп жәриялаған. Ойғыр мемлекетінде IX-XI ғасырларда Манихей, Бұрқан (Бұдда) нанымдары кең таралғанымен, Қашғарлық Махмұд және Баласағұндық Жүсіп Хас Хажип өмір сүрген ХІ ғасырдан бастап Исламият дүйім жұрт қабылдаған дінге айналған.  
[9] Мұстафа Абдұллаһұлы (1609-1657): Кәтіп Челеби деген атпен мәшһүр болған Османия тарихшысы. Әскери сапарларда ұзақ жылдар тәжрибе жинаған ғалым, Ыстамбұлда тұрақтанған жылдарында мәшһүр кітапханалардағы жүз мыңдаған ғылыми еңбектерден пайдаланады. Ол, біздерге жетпеген көне бұлақтарды оқыған, Құран және хадис ғылымдары бойынша терең білім алған, библиографист, хұсни-хатшы ғалым еді. Ең белгілі еңбегі “Кәшіф әл-зұнұн ған-асами әл-кұтұб уә-л фұнұн” (Кітаптар мен ғылымдардың есімдерінен күдікті кетіру) деп аталатын керемет туынды; автор мұнда өзіне дейін жарық көрген, араб, парсы және түркі тілдеріндегі 15 000 кітаптың аты-жөні, мазмұны, авторы хақында мағлұматтар келтіреді. “Жиһан-нама” атты еңбегінде жағырапия туралы мол хабар мен дүние жүзінің қариталары бар.  
[10] Дәреже – градус  
[11] Әулие Челеби, Жиһан-нама, 367-бет  
[12] Несе деп аталатын бірнеше елді мекен болған. Бұлардың екеуі Ферғана өңірінде, біреуі Хорасан уилаятында болған.  
[13] Мәселен, фырансыз шарқиятшы Dubeux Йесе туралы айтып кеп, бір кездері бұл қала Тараз деп аталған дейді. Қараңыз; Dubeux, Tartarie, 113-бет.  
[14] Шахсият – тұлғалық қасиеттері мен мінез-құлқы  
[15] Зияда – гөрі, артық  
[16] Бәшериет – жалпы адамзат, күллі адам баласы  
[17] Фақиһ – фиқһ ғалымы, Ислам хұқұғын зерттеуші  
[18] Мұхаддис – хадистанушы, Пайғамбарымыздың хадистерін жинап, жеткізуші  
[19] Мәзкүр – аталмыш  
[20] Мүжәссәм – жісімге айналған, материалдық, инкарнацияланған  
[21] Мансұб – мүше, өкіл, қатыстылар  
[22] Рұһбан – жрец, діни тап мансұбы (өкілі)  
[23] Сынып – класс, тап, әлеуметтік топ  
[24] Тасуир – бейне, сурет, сұлба. кескін  
[25] Тәдрижен – дәрежелі, саты-саты, бірте-бірте  
[26] Мүжәррәд - абстракт  
[27] Хұсни-хат (көркем жазу) саласында түркілерден бек мәшһүр шеберлер (хаттат) шыққан. Мәселен, Х-ғасырда өмір сүрген Фарабтық (Отырар, Кеңгу-Тарбан, Қарачұқ) Исмаил Хаммад әл-Жәуһәриұлын айтуға болады. Демек, жерлестеріміз тек философия, тарих, әдебиет, музыка салаларында ғана емес, Ислами өнерлердің ең маңыздыларынан боп табылатын хұсни-хат саласында да әжептәуір дәрежелерге жеткен. Хақани дәуіріне тән қолжазба Құран Кәрім мұсхафтарында Түркістандық хаттаттардың шеберлігі ерекше көзге түседі, кейбір мұсхафтарда аяттардың Хақания түрік тіліндегі мағналары да жазылған. Өткен жылы Түркиядағы Конйа қаласына барып Мәулана Жалаладдин Рұмидің кесенесіндегі мұражайды аралағанымда, жерлесіміз Сәййід Мирки (Меркелік) тарапынан жазылған Құран Кәрім қолжазбасын көрген едім.  
[28] Хүкімділік – предубеждение, бір нәрсе туралы алдын ала хүкімді болу  
[29] Рәміз – символ, белгі  
[30] Ulken, Hilmi Ziya., ?slam Felsefesi, ?lken Yay?nlar?, Istanbul, 1998, 63-бет. Фарабидің бұл еңбегі арабша “Китаб әра әһл-үл мәдинәт-үл фадыла” деп аталған.  
[31] Ayd?n, Mehmet., Turkish Contributions to Philosophical Culture, ASCACC Publications, Ankara, 1997, 53-бет  
[32] Нәби – пайғамбар, елші  
[33] Esin, Emel., The Culture of the Turks: Initial Inner Asian Phase, ASCACC Publications, Ankara, 1997, 51-бет  
[34] Kafal?, Mustafa., Anadolunun Fethi ve T?rkle?mesi, AYKAKM Yay?nlar?, Ankara, 1998, 32-бет  
[35] Oney, Gonul., ?slam Mimarisinde ?ini, Ada Yay?nlar?, 1987, 142-147 беттер  
[36] Расұлұллаһ – Аллаһ Тағаланың елшісі  
[37] Esin, Emel., The Culture of the Turks: Initial Inner Asian Phase, ASCACC Publications, Ankara, 1997, 56-бет  
[38] Уәзифа – міндет, рөл  
[39] Мұттақи – тақуашылдар, тақуа елі  
[40] Мүршид – иршад етуші, тура жолға бастаушы  
[41] Халифа – орынбасар  
[42] Тариқат – жол  
[43] Уақыф – бір мүлікті Аллаһ жолына бағыштап, хайырымдылық жасау  
[44] Хайрат – хайырымдылық  
[45] Koprulu, Fuad., Turk Edebiyat?nda ?lk Mutasavvuflar, Diyanet ??leri Ba?kanl??? Yay?nlar?, Ankara, 1991, 18-бет  
[46] Тасаввұф – сұфилық (сопылық) ілімі  
[47] Манақыб – аңыз аралас хикаялар, ауызекі жеткізідген дәстүрлер  
[48] Koprulu, Fuad., Turk Edebiyat?nda ?lk Mutasavvuflar, Diyanet ??leri Ba?kanl??? Yay?nlar?, Ankara, 1991, 20-21 беттер  
[49] Иһтидә - һидайат табу, иман ету, тура жолға қосылу  
[50] Шұғба – бөлік, парша, қысым  
[51] Зафар-нама атты еңбектің авторы Шарафәддин Йәздидің айтуынша Темір һижри 799-жылы (1396-97) Сейхұннан (Сыр Дария) өтіп қолын қазақ жерінде қыстатады. Осы арада Түркістанға барып, Ахмед Йесеуидің кесенесін салуды бұйрық етіп, бұл міндетті Мәулана Абдұллаһ Садырға тапсырады. Хожа Хұсайын Ширази атындағы архитектор (сәулетші) құрылысты салады. Темірдің бұл уақыфына 801-жылы (1398-99) ұста Шарафәддин Тебризидің ұлы Әбу әл-Азиз (Әбілғазиз) тарапынан құйылған, Құран аяттарымен көмкерілген атақты тай қазан да қосылады. Белгілі зерттеушілер Темір салдырған осы құрылыстың Түркістан шаһарының ғана емес, бүкіл дүние жүзінің ең ғажайып құрылыстарына жататынын айтады. Кесенеде Ахмед Йесеуидің жанына бек мәшһүр тарихи тұлғалар, қазақ хандары, билер, ғұламалар жерленген. Мәселен, Темірдің немересі, Ұлық Бектік қызы һәм Әбілқайыр Ханның зайыбы Рәбиға Сұлтан Бегім де осында жерленген.  
[52] Koprulu, Fuad., Turk Edebiyat?nda ?lk Mutasavvuflar, Diyanet ??leri Ba?kanl??? Yay?nlar?, Ankara, 1991, 41-бет  
[53] Altan, Bayram., Turkiye’de Dini Ziyaret Yerleri, Istanbul, 1996, 107-бет. Бұл орын Пири Баба деп те аталады.