«Картография мен топография негіздері» пәніне арналған жинақ

• Дайындық кезеңі, өндірістік жұмыстардың орындалу технологиясы мен мақсатын анықтайды, далалық түсірулерді жүргізу үшін материалдарды дайындайды.
• Далалық жұмыстар, нәтижесінде цифрлік материалдардың сериялары алынады, электрондық өңдеулерден кейін олардан түсірілген карталардың түпнұсқасын алады. Кейде далалық жұмыстар далалық карталардың түпнұсқасын жасаумен аяқталады.
• Камералды жұмыстар, өндірісте соңғы, өңделген карталардың түпнұсқасын алу, баспаханада басып шығару және көбейту жұмыстары орындалады.

Негізгі далалық картографо-геодезиялық жұмыстар электронды тахеометрлер, нивелир, дальнометр және GPS-жабдықтары көмегімен жүргізіледі.

Нивелирлеу – Жер беті бөліктерінен таңдап алынатын нүктелер биіктіктері айырмалары мен оларға есептеулер жүргізу бағытындағы жазықтыққа қарағанда салыстырмалы биіктіктерді анықтау жұмыстарын жүргізеді. Кеңес Одағында, бастапқы есептеу жүргізетін негізгі жазықтық ретінде мұхит деңгейінде болатын деңгейлік жазықтық – геоид аталымының қабылдауына сәйкес Балтық теңізінің орта деңгейліктегі жазықтығы алынады.

Нивелир - өлшеу жұмыстарында өте  жиі қолданылатын аспап.

Нивелирдің негізгі құрылысы:

- орнықтыру табаны

- нысаналау түтікшесі

-цилиндрлік деңгейлегіш бөліктерінен  тұрады. Нивелирмен жұмыстарды жүргізбес бұрын, оны алдын ала дөңгелек деңгейлегіш арқылы әзірлікке келтіреді.

Түсірулерді жүргізу ерекшеліктеріне  қарай нивелирлеу әдістері:

- геометриялық;

- тригонометриялық;

нивелир AL 132

- физикалық 

- стереофотограмметриялық

- автоматтандырылған деп бөлінеді.

Геометриялық нивелирлеу әдісі нивелир деп аталатын аспапты пайдаланып, түсіру жұмыстары көкжиек бұрыш арқылы жүргізіледі. Тригонометриялық нивелирлеу  әдісінде теодолит-тахеометр аспабы қолданылып, түсіру жұмыстары көлбеулік сәулелер арқылы жүргізіледі. Физикалық нивелирлеу әдісі:

- барометрлік

- гидростатикалық

- аэронивелирлеу түрлеріне бөлінеді.

Барометрлік нивелирлеу жағдайында барометр аспабы қолданылып, таңдап алынған нүктелік орындардың қысымы анықталады, осы қысымдық өлшем бірліктерінің айырмасы бойынша, сол нүктелердің өзара қандай биіктіктерде болатыны есептеледі.

Жоғарыда айтылған әдістердің арасында ең нақты болып келетіні геометриялық нивелирлеу әдісі.

Теодолит деп аталатын бұрыш өлшейтін аспапты пайдалану арқылы көкжиектік бұрышты анықтайды.

Теодолитті пайдалана отырып, өлшеу жұмыстарын жүргізгенде, теодолит құрамында: буссоль, штатив, тіктеуіш сияқты құралдар бірге болуы тиіс. Буссоль  – магниттік азимуттар мен румбтар бірліктерін анықтайтын аспап, штатив – бір ұшы арнайы түрде қозғалмалы бекітіліп істелінген үш тағанды қарапайым құрал.

Қазіргі таңда қолданылатын автоматтандырылған теодолиттер соңғы нәтижелерді  үлкен дәлдікпен алуға мүмкіндік  береді.

                             Теодолит 4Т15П

Теодолиттік суретке түсірудегі мақсат:

1) Берілген масштабтағы топографиялық  суретке түсіру жұмысына қажет  жоғары класты геодезиялық желіні  ұйымдастыру;

2) Алға қойылған әр түрлі инженерлік-құрылыс  жұмыстарының шарттарына орай геодезиялық негіз жасау, бекітілген әрбеір нүктенің координаталарын анықтау.

Осы нүктелердің жиыны теодолиттік  жүріс деп аталып, тұйық не ажыратылған  полигондар ретінде жүргізіледі. Теодолитттік жүрістерді салудағы жасалынатын жұмыс  реті:

1) Өткен жылдардағы топографиялық материалдармен танысып, алда істелінетін жұмыстардың жобасын жасау;

2) Тірек нүктелерін таңдап алып, оларды бекіту;

3) Сызықтарды өлшеуге дайындау;

4) Теодолиттік жүрістердің қабырғалары  мен бұрыштарын өлшеу;

5) Ситуацияны суретке түсіру;

6) Теодолиттік жүрістерді мемлекеттік  немесе жергілікті геодезия желісіне  байланыстыру, олар болмағанда теодолиттік  жүрістегі алғашқы қабырғаның  азимутын анықтау;

7) Камералық жұмыстар.

Горизонталь ß бұрышын өлшеу  жұрістегі бұрылу нүктелерінде теодолитті кезек-кезек қойып отырады. Әдетте, теодолитті өлшенетін телім (учаске) оң жақта болатындай етіп қояды да, жүріс бойынша оң жақтағы бұрыштарды өлшейді. Өлшенетін бұрыштың төбесіне теодолитті тіктеуіш арқылы дұрыстап қояды да, өлшеуге дайындайды. Түтікшені бұрыштың оң және сол жақ нүктелеріне қарай бағыттағанда санақты горизонталь дөңгелектегі (лимбадағы) верньерлер (шкалалар) бойынша алып отырады. Бірінші верньер бойынша градус, минут және олардың бөліктеріне дейін, яғни, толық санақтап алады, ал екінші бойынша – тек минуты мен оның бөліктері ғана алынады. Кейін ол санақтардың орта мәнін шығарады.

Өлшеудің дәлдігін арттыру үшін әдістің екінші жартысын пайдаланамыз, ол үшін вертикаль дөңгелектегі жағдайға қою керек. Түтікшені зенит арқылы айналдырып, сол бұрышты екінші рет өлшейді. Егер шыққан шама верньердің екі есе дәлдігінен артық болса, онда оның орта шамасы алынады. Өлшеу нәтижелерін дала жазба журналына жазу керек. Суретке түсіру теодолит жүрісінің нүктелері мен сызықтарынан басталады. Суретке түсірудегі мақсат – теодолит жүрісіндегі нүктелер мен сызықтарға орай салыстырыла отырып, контурдағ характерлік нүктелердің алған орнын анықтау. Оларды абрис деп аталатын қолдан жасалған арнайы журналға түсіріп отыру керек.Теодолиттік суретке түсірерде қоданылатын тәсілдер: перпендикуляр тәсіл, бұрышты белгілеу тәсілі, сызықты белгілеу тәсілі, полярлық әдіс.

Тахеометрия грек тілінен аударғанда «жылдам өлшеу» деген мағына береді. Тахеометрлік суретке түсіру полярлық әдіс бойынша жүргізіліп, ситуация мен рельеф горизонтальдар арқылы жоспарға түсіріледі (біркелкі биіктіктер сызықтары).Тахеометрлік суретке түсіруде ситуациялық сипаттамалық нүктелерінің орны анықталып, солар арқылы берілген масштаб дәлдігі мен ситуацияның контуры салынады. Өлшеу нәтижелері тахеометрлік журналға толтырылып, қосымша крок жұмысы жүргізіледі. Крок грекше «сурет нобайы». Кротың абристен ерекшелігі – онда бедер бейнеленеді де, өлшемдер жазылмайды.

Аэрофотосуретке түсіру жер бетінің учаскілерінің аэрофотосуреттерін алу мақсатында жүргізіледі.  Аэрофотосуретке түсіру онша қиын емес. Түсірілімнің сапалы болуының ең басты шарты – аэрофототүсіру құралының автоматты түрде жергілікті жерді дұрыс түсіру үшін, ұшу жолын сауатты жүргізу. Аэрофотосурет жергілікті жердің көрінер-көрінбес мәліметтерін бере алады, аэфотосуреттер арнайы құралдар көмегімен жергілікті жердің үш өлшемді бейнесін көрсетеді, бұл жер бедерін горизонтальдармен нақты белгілеуге мүмкіндік береді.

Қазіргі таңда картографияда аэрокосмостық  суретке түсіру кең қолданысқа ие болды. Космостық түсірулердің жаңа әдістері жер бедерінің жай-күйін, табиғи процестер мен құбылыстардың динамикасын, табиғи ресурстардың орналасуы жайлы жан-жақты мәліметтерді береді. Алынған мәліметтердің нақтылығы жоғары. Аэрофотосуреттер сияқты космостық түсірулер жергілікті жердегі нысандар жайлы жалпы және жеке мәліметтер береді. Аэрофотосуреттермен салыстырғанда бірнеше айырмашылықтары болады:

• Жер бетіндегі құбылыстарды тереңірек зерттеуге мүмкіндік береді;
• Уақыттық интервалдармен екінші рет бейнесін алуға мүмкіндік береді;
• Масштабы белгілі болғандықтан, автоматты түрде өңдеу оңайға түседі.

Бірақ оның да кейбір кемшіліктері бар:

• Жердің шар тәрізді болуына байланысты суреттің шеттерінде бұрмалану үлкен болады;
• Жарықтың тез ауысуы;
• Ірі масштабты түсірулер кезінде суретке түсіру жолағы өте тар болады.

 

 

 

Әдебиеттер

 

        1. Под ред.  Г.Ю.Грюнберга Картография с основами топографии М.: Просвещение, 1991.

        2. Т.Қалыбеков  Геодезия мен топография негіздері  А.: Ана тілі, 1993

        3. Лапкина  Н.А. Практические работы по топографии и картографии М., 1971

        4. К.А.Салищев  Картоведение М.: МГУ, 1990

       5. И.И.Старостин, Г.В.Яников Основы топографии и картографии М.: Просвещение, 1953