Дидактикасы туралы жалпы түсінік

 

Жоспар

 

 

I.Кіріспе

ІІ.Негізгі бөлім

        2.1 Дидактикасы туралы жалпы түсінік

        2.2 Жоғары оқу орындарының дидактикалық принциптері

       2.3 Оқытуды ұйымдастырудың түрлері

ІІІ.Қорытынды бөлім

ІV.Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Кіріспе

 

    "Дидактика" - бұл ежелгі грек сөзі, яғни didasko - оқыту, түсіндіру, дәлелдеу, оқу деген ұғымды білдіреді. Дидактика білім беру мен оқытудың теориялық және әдістемелік негіздерін зерттейтін педагогика ғылымының саласы.

Әл-Фараби оқыту дегеніміз - үйрету, дағдыландыру, әрекеттендіру дейді.

Оқыту - мұғалім мен оқушылардың  белгіленген мақсатқа жетуге бағытталған, реттелген, бірлескен іс-әрекеті, оқушылардың  танымдық іс-әрекетін арнайы ұйымдастыру. Оқыту процесі - мұғалім мен оқушының бірлескен іс-әрекеті.

Демек, оқыту дегеніміз - оқушылардың ғылыми білім, іскерлік, дағдыларды меңгеруі, шығармашылық қабілеттерін дамыту, дүниетінымын, адамгершілік, эстетикалық  көзқарастары мен сенімдерін қалыптастыру үшін мұғалімнің белсенді оқу-танымдық іс-әрекетті ұйымдастыруы және ынталандыру  іс-әрекеті.

Оқыту процесі - екі жақты  процесс болғандықтан, мұғалім мен  оқушылардың бірлескен іс-әрекетін, мұғалім тарапынан оқушы іс-әрекетіне  басшылық етуді, жоспарлауды, ұйымдастыруды, басқаруды талап етеді. 
    Оқытудық маңызды міндеттері:   

•  Оқушылардың танымдық белсенділігін ынталандыру.

•  Оқушылардың ғылыми білім, іскерлік, дағдыларды меңгеруіне керекті оқу-танымдық іс-әрекетті ұйымдастыру.

•  Ақыл-ойды, ұғымталдықты, қабілетті, дарындылықты дамыту. 
    Осы процесте оқушылар ғылыми білімдер алып, іс-әрекет жасауға үйреніп, жақсы мен жаман туралы көзқарастарын қалыптастырады. Оқыту баланы дамытады. Ол мынадай бөліктерден тұрады: мақсат, міндет, мазмұн, нәтижелері, оны бағалау.

Білім беру деп - табиғат  және қоғам жайында ғылымда жинақталған  білім жүйесін жеке адамның меңгеруін  және оны омірде тиімді етіп қолдана  білуін айтады. Дидактиканың міндеті - білім мазмұнын, оқыту әдістерін  және оқытуды ұйымдастыруды ғылыми тұрғыдан негіздеу.

Дидактика "Нені оқыту  керек?", "Қалай оқыту керек?" деген пкір үлкен сұраққа жауап  береді. Осы сұрақтардан басқа  сұрақтар дм туындайды: "Оқыту қалай  жүргізіледі, оның заңдылықтары қандай?", "Кімдерді оқыту керек?", "Не үшін оқыту керек?" "Қайда оқыту  керек?". 
Осы сұрақтарға жауап беру үшін дидактика үздік педагоги калық тәжірибені зерттеп, қорытындылап, жоғары оқу тәжірибесіне енгізумен айналысады. 

 

 

 

 

 

 

2.1 Дидактикасы туралы  жалпы түсінік

 

 Дидактика – балаларды  және үлкендерді оқытудың міндеттері  мен мазмұнын ашатын, білімді,  іскерлікті және дағдыны меңгеру  процесін суреттейтін, оқытуды  ұйымдастыру ұстанымдарын, әдістерін  және формаларын сипаттайтын,  оқыту мен білім беру мәселелерін  жасайтын педагогиканың құрамдас  бөлігі.

Оқыту процесі қоғам дамуының әлеуметтік-экономикалықжәне саяси  жағдайлармен, адамдардың әрекеттері және тіршілік қажеттіліктерімен, қазіргі  таңдағы ғылыми-техникалық прогрестің жетістіктерімен және күн сайын  артып отырған студент тұлғасына  қойылатын талаптармен детирменделеді.

Дидактика ғылым ретінде  пән өрісінде әрекет ететін заңдылықтарды  зерттейді, оқыту процесінің барысын  және нәтиежесіне жағдай жасайтын тәуелділіктерді  сараптайды, жоспарланған мақсат міндеттердің жүзеге асырылуын қамтамасыз ететін әдістерді, ұйымдастыру формаларымен құралдарын анықтайды. Олардың негізінде  ол екі басты қызмет атқарады:

1.Теориялық ( диагностикалық  және прогностикалық);

2.Практикалық ( нормативтік  құрал ретінде).

Дидактиканың алдында  шешімі ең алдымен, онымен тығыз байланысты басқа ғылымдардың ( философия, әлеуметтану, саясаттану, мәдениеттану, этнология, педагогикалық психология, адам физиологиясы, нақты әдістеме және т.б.) жетістіктерін  біршама тиімді пайдалануды қажет  ететін жаңа мәселелер туындап отырады.Кез-келген ғылыми білім саласының дамуы, бір  жағынан құбылыстың мәніне жақын  белгілі-бір тобын білдіреді, екінші жағынан сол ғылымның пәнін жасайтын ұғымның дамуымен байланысты.

Дидактика философиялық жалпы  ғылыми және жеке ғылыми ұғымдарды  пайдаланады:

- философиялық категория:  «мән мен құбылыс», «байланыс», «жалпы  және жалқы», «болмыс», «сана», «тәжірбие», т.б.

- педагогиканың жалпы  ұғымдары: «педагогика», «тәрбие», «педагогикалық  іс-әрекет», «педагогикалық ақиқат»  және т.б.

- дидактиканың жеке ұғымдары: «оқыту мен оқу», «оқу пәні»,  «оқу материалы», «оқу жағдайы», «оқыту құралы», «оқыту тәсілі»,  «оқытушы», «студент» және т.б.

- пән аралық ғылымдардың  ұғымдары: психологиялық ( «қабылдау», «меңгеру», «ақыл-ойдың дамуы», «есте  сақтау», «іскерлік», «дағды»), кибернетика  ( «кері байланыс», «динамикалық  жүйе» және т.б.);

- жалпы ғылыми ұғымдар:  «жүйе», «құрылым», «қызмет», «элемент»,  «тиімділік», «жағдай», «ұйым», «формалау»  және т.б.

Педагогика терминімен қатар, ұзақ уақыт бойы сол мағынадағы «дидактика»  терминінің қолданылуы тарихи қалыптасқан  жағдай.Бұл ұғым ең бірінші рет  неміс педагогы Вольфганг Реткенің (Ратхия) (1571-1635) шығармасында оқыту  өнері мағынасында қолданылған. Соған ұқсас, «бәрін, барлығында оқытудың әмбебап өнері» мағынасында, чех  педагогы Я.А.Коменскийдің 1657 жылы Амстердамда шығарылған негізгі еңбегі «Ұлы дидактикасында » дидактиканы түсіндіреді.

Әлемдік дидактиканың дамуына  И.Ф.Гербаррт, И.Г.Песталоцци, А.Дистерверг, К.Д.Ушинский, Д.Дьюи, Г.Кершенштейнер, В.Лай және т.б.зор үлес қосты.

Педагогика ғылымында  оқытудың тәрбиелік және адам дамуының негізін ашатын және сипаттайтын  теориялар жеткілікті.Бірақта солардың ішінде педагогикалық әсердің және олардың нәтиежесінің қабылдануы мен  ұғынуының психолгиялық заңдылықтарын  бейнелейтіндердің ғана әдіснамалық  және теориялық маңызы бар.

Маңызды дидактикалық теориялар  мен тұжырымдамалар қатарына жататындары: танымдық тұжырымдамаларды дамыту тұжырымдамасы ( Г.И.Щукина т.б.), дамыта оқыту тұжырымдамасы ( Л.В.Занков, т.б.), проблемалық оқыту  тұжырымдамасы ( М.И.Махмутов т.б.), ақыл-ой әрекетін кезеңді қалыптастыру теориясы ( П.Я.Гальперин, т.б.), білім беру мазмұны  теориясы ( Л.Я.Лернер, т.б.), мазмұнды толықтыру  теориясы ( В.В.Давыдов, т.б.), оқу процесін тиімдендіру теориясы ( Ю.К.Бабанский), оқушыладың танымдық іс-әрекетін белсендіру теориясы ( Т.И.Шамова, т.б.), оқыту әдістерінің  теориясы ( М.И.Махмутов, В.А.Онищук, т.б.), өзіндік жұмыстарды ұйымдастыру  теориясы ( М.А.Зорина, М.К. Журавлев, т.б.), біртұтас педагогикалық процесс  теориясы ( Н.Д.Хмель, т.б.), оқытудың тұжырымдық тәсілі теориясы ( В.Дьяченко, т.б.).

Білім беру – қоғам мүшелерінің  адамгершілік, зияттық, мәдени және дене дамуы мен кәсіби біліктіліктің  жоғары деңгейіне қол жеткізуді  мақсат ететін үздіксіз тәрбиелеу мен  оқыту процесі.Білім беру ісі ( жалпы  арнаулы жүйесі) шеберлікке, дағдыға  баулудан өсіп, өрбіп, белгілі-бір кәсіпке, мамандыққа үйретумен тиянақталады. Жалпы білім беруге:

1) мектепке дейінгі тәрбиелеу  мен оқыту;

2) жалпы бастауыш білім  беру;

3) жалпы негізгі білім  беру;

4) жалпы орта білім  беру;

5) жалпы қосымша білім  беру кіреді.

Білім беру бағдарламасының  үздіксіздігі мен сабақтастығы принципі негізінде мынадай білім беру деңгейі белгіленеді:

1) Мектепке дейінгі тәрбие  мен оқыту;

2) Орта білім беру;

3) Кәсіптік жоғары білім  беру;4)ЖОО-дан кейінгі кәсіптік  білім беру.

Білім беру әдістемесі- жекеленген білім процесінің тәлімдік әрекетіндегі нақты тәсіл, амлдардың сипатталуы.Білім  беру әдістемесіне байқау, жобалау, қателік, рейтинг, тест, т.б. әдістемелер жатады.

Оқыту- білім, білік, әрекет дағдыларын үйрету мен меңгерту процесі, өмір мен еңбекке бейімді етіп даярлаудың негізгі құралы.Оқыту  процесінде білім мен тәрбие мақсаттары жүзеге асады.Түрлі оқу орындарында  оқыту мен білім берудің басты  жолы.Оқыту екі жақты процесс:оқытушы-білім  беруші, студент білім алушы.Оқыту  құрылымына студенттердің өзінің жеке әрекетін және оқу әрекетін ұйымдастыру.Студенттердің білімді меңгерудегі белсенділілігі мен саналылығы, ынталандыру және білімді меңгерудің, оқу әрекетін орындаудың сапасын реттеу және бақылау.Оқыту нәтиежесін талдау мен студент тұлғасының әрі қарай дамуын болжау жатады.

Оқыту әдістемесі – білім  мазмұнын меңгеруді қамтамасыз ететін оқытушы мен студенттің өзара  байланысты жүйелі әрекет жүйесі.Оқыту  әдістемесі оқыту мақсатын, меңгеру  тәсілін, оқыту субъектілерінің  өзара әрекеттерінің сипатын  қамтиды.Бұл белгілердің ерекшелігіоқытудың әрбір әдістерінде көрінеді, ал әдістер  жиынтығы тәрбиелей оқытудың барлық мақсатына жетуді қамтамасыз ету  керек.Оқыту әдістемесі - тарихи категория.

 

                       

2.2 Жоғары оқу орындарының дидактикалық принциптері

 

      Принцип  – латын сөзі – негізгі,  бастапқы деген ұғымды білдіреді.  Оқытуға қойылатын талаптардың  бастапқы белгілі жүйесін оқыту  процесінің принциптері деп атайды.Оқытупроцесінің  бірнеше принциптерін атауға  болады.Оқыту пинциптері – жас  ұрпақты оқыту мен тәрбиелеу  мақсатына сәйкес, оқыту сипаттарын  белгілейтін негізгі ережелер.Негізгі  оқыту ұстанымдары:терия мен практиканың  байланысы, тәрбиелілік, ғылымилық,  көрнекілік, түсініктілік.

Оқыту процесінің мақсаттылық принципі.Әрбір сабаққа дайындалу үшін ең алдымен оның мақсатын анықтайды.Мақсатсыз сабақ нәтиеже бермейді.Өйткені оқыту әдістері олардың мақсаттарына байланысты. Осыған орай, әрбір студенттің және ұжымның ерекшеліктерін еске алып, мұғалім оқыту жұмыстарының формаларын, мазмұнын, әдістерін іріктеп алады.Оқыту мен жұмыстарын осындай мақсатпен ұйымдастыру оқытушы мен студенттің іс-әрекеттерінің үнемі жоспарлы түрде өтінуіне игі әсер етеді.

Оқытудың ғылымилық  принципі. Бұл принцип табиғат, қоғам, мәдениет, ойлау дамуының заңдылықтарын білуді талап етеді.Ғылымилық принцип оқу бағдарламаларын, оқулықтарды жасағанда еске алынып, оқыту процесінде жүзеге асырылады.Ғылымилық принцип студенттердің таным қабілетінің дамуына, дүниеге көзқарасының және жоғары адамгершілік қасиеттерінің қалыптасуына әсер етеді.

К.Д.Ушинскийдің айтуы  бойынша, оқыту бұл баланың байқағыштығының, ойының, тілінің, есінің, қиялының дамуы, баланы еңбекке, өмірге дайындау.Оқыту  ғылыми ережелер мен теориялардың оқушылардың  көзқарасы мен сеніміне ұласуымен  сипатталады.

Оқыта отырып тәрбиелеу –  бұл студенттің өмірге, білімге қатысы, ақыл-ойының қабілеттілігі,адамгершілік қасиеттерінің қалыптасуы.

Сонымен, білім беру, тәрбие оқытудың бірыңғай процесінде іске асырылады.Бұл  үш категория  бірін-бірі өзара нығайтады, толықтырады.

  Оқытудың түсініктілік принципі. Түсініктілік принципі оқытуды студенттердің дайындық деңгейіне сай ұйымдастыруды талап етеді.Сонымен бірге студенттерге тапсырма «ең таяу даму зонасына» сәйкес берілуі тиіс, яғни тапсырманы оқытушының басшылығымен терең ойлап орындауды студенттерден талап ету керек.Егер тапсырма ауыр болса, онда студенттердің ықыласы төмендейді, сенімі кетеді,күшіне зиян келеді.

Түсініктілік принципінен  оқыту ережелері туады.Мысалы:

1.Жеңілден қиынға көшу.  Мұнан студенттерді таным іс-әрекетіне  бірте-бірте үйрету, яғни нақты  фактілерден жалпы қорытындыға  көшу ұғымы туады.Дара фактілерді  жинақтау негізінде жеке нәрседен  жалпы қорытындыға көшуді индуктивті  жол деп атайды

2.Қарапайымдылықтан күрделілікке  көшу.

3.Белгіліден белгісізге  көшу.

Оқытудың жүйелілік және бірізділік принципі. Оқыту процесінде оқу бағдарламалары мен тақырыптық жоспарда көрсетілген тақырыптар бойынша  теориялық және практикалық мәселелер  бірізділікпен белгіленеді.Жүйелілік  және  бірізділік принципі оқыту  процесін студенттерді өз бетімен жұмыс  істеуге, сонымен бірге студенттердің  білімін жүйелі түрде тексеріп, есебін алып отыруда, оларды күнделікті сабақтарға дайындықпен келуге үйретеді.

   Оқытудың саналылық пен белсенділік принципі. Саналылық пен белсенділік дегеніміз білімді саналылықпен белсене қабылдап, оның өмір және практиамен байланысын тереңдету, оқытылатын фактілер мен мәнін түсінуге болады.      

 Қазіргі оқытуда саналылық, белсенділік, көрнекілік, жүйелілік, бірізділік, беріктік, түсініктілік, ғылымилық теория мен тәжірибе бірлігі сияқты принциптер кең қолданылады. Принциптердің талаптары оқытушының түрлі ережелерді қолдануы арқылы орындалады. Принциптер педагогикалық процесті реттеп отырады. Олардың талаптары ережелер арқылы жүзеге асады.

 Оқытудың ғылымилығы. Ғылыми таным дегеніміз - құбылыстық мәніне өту, сырттай суреттеумен шектелмей, оның ішкі құрылымын тану. Мысалы, ағаштың сыртқы түрінен оның ішкі құрылымын, көбеюін, зат алмасуын білу. Ғылымилық принципі студенттерге ғылымда ашылған білімдерді меңгертуді талап етеді, сондықтан оқу жоспарлары мен бағдарламаларына ғылыми білімдер енгізіледі. Оларды меңгерту үшін пәнаралық байланыстарды қолдану керек.

Шарттары:

• педагогиканың, психологияның, озық тәжірибенің жетістіктерін  қолданып оқыту. Педагогикалық еңбекті  ғылыми түрде ұйымдастыруға берілген нұсқауларды орындау.

• индуктивтік және дедуктивтік  тәсілдерді қолдану.

• жаңа ұғымдарды жүйелі түрде қайталау.

• ғылыми таным әдістерін  қолдану. Студенттерді іздендіру, шығармашылық жұмыспен айналыстыру.

• жаңа ұғымдарды бір  рет түсіндірумен шектелмеу.

• студенттерді көрнекті ғалымдардың  өмірі және қызметімен таныстыру.

• жаңа ғылыми терминологияны қолдану.

• студенттерді ғылым жетістіктерімен  таныстырып отыру.

• студенттердің зерттеу  жұмыстарын ұйымдастыру.

• тәжірибе жұмыстарын жүргізуге  жағдай жасау.

• студенттің оқуында жаңалық  ашуына, оған қуануына мүмкіндік беру.