Халық педагогикасы тәсілдері, оларды қазіргі отбасы тәрбиесінде қолдану

4.    Отбасында бала тәрбиесінде халық педагогикасы факторлары (ана тілі, салт-дәстүрлер табиғат, дін, тұлға дамуына кешенді әсерінің жеткіліксіздігі)

5.     Халық педагогикасының  тәрбиелік құралдарына жеткілікті  мән бермеу немесе оны дәріптеу (мысалы, халық тәжірибесінде қолданылатын, бірақ педагогикалық мақсатқа  сай емес әдіс-тәсілдерді қолдану).

6.  Отбасы тәрбиесінің негізі  ретінде қолданылатын кейбір  халықтық педагогика ұстанымдарының (мысалы, тыйымдар жүйесінің, баланың  күнделікті өмірін дұрыс ұйымдастыра  білмеудің т.б.) бала тәрбиесіне, өзіндік тұлға ретінде қалыптасыуна  теріс әсері. 

7.   Ата-аналардың тәрбиелік  белсенділігінің, мектептегі ұлттық  тәрбие үрдісіне қызығушылығының  төмендеуі;

8.   Ата-аналардың этнопедагогикалық  білімдерінің әлсіздігі, балаларды  қазіргі заманға сай тәрбиелеуге  ұлттық тәрбиелік қндылықтарды  екінші орынға қою.

Біздің пайымдауымызша, қазіргі  қазақ отбасында балалар тәрбиесін  жаңа сапалық деңгейге көтерудің  негізгі шарты-отбасы тәрбиесінде  халықтық педагогиканың тәрбиелік  механизмдерін белсендіру.

Психологиялық-педагогикалық зерттеулер, сонымен қатар отбасылық тәрбие тәжірибесін зерделеу халықтық педагогиканың  тәрбиелік құралдарына бай ұлттық салт-дәстүрлерге негізделген ата-аналар педагогикасы өздігінен бала тұлғасын қазіргі тәрбиелік мақсаттар  аясында қалыптастырудың күтілетін  нәтижелерін бермейді. Отбасы тәрбиесінде балаларды халықтық педагогика құралдары арқылы тәрбиелеу процесіне мектептің көмегі талап етіледі.

Бұл көмек, салт-дәстүрлер мен әдет-ғұрыптарда бейнеленген халықтық педагогиканың  тәрбиелік механизмдерін белсендіру бағытында болуы қажет.

Әдебиеттерді және мектеп-отбасы ынтымақтастығының  озық тәжірибесін үйрену қазіргі  отбасында халықтық педагогиканың  тәрбиелік механизмдерін белсендірудің  шарттарын анықтауға мүмкіндік  береді

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

    1.4 Бала тәрбиесіндегі халық педагогикасының тәрбиелік мәні

Қай заманда, қандай қоғамда болсын алдымызда  тұрған зор міндеттердің бірі – болашақ ұрпақ тәрбиелеу. Жан – жақты жетілген, ақыл парасаты мен мәдениеті мол, саналы ұрпақ  тәрбиелеуде әр халықтың салт –  дәстүрі, ел дамуындағы бағалы байлықтың  нәрін біртіндеп сіңіру арқылы ғана жүзеге асыруға болады.

Басқа халықтар сияқты қазақ елінің де ұрпақ тәрбиелеуде мол тәжірибесі, жиған – тергені, озық ойлары мен  өзіндік ерекшеліктері бар. Осындай  мол мұраның «дәнегін мәпелеп  екпейінше» жастарды ізгілік пен  парасаттылықты тәрбиелеу мүмкін емес.

Халықтың жазбаша жазылмаған, бірақ  ұрпақ есінде мәңгілікке сақталып, бір ұрпақтан бір ұрпаққа ауызша жалғасып келген нақыл – өсиет, өнеге  қағида болып таралып келген тәлім  – тәрбие тағылымының бай мұрасы бар. Ол халықтық педагогика деп аталады.

Халықтық педагогика отбасылық  тәрбиеден басталып, ел – жұрт, ауыл – аймақ, тіпті бүкіл халықтық қарым қатынастан берік орын алған  тәлім – тәрбиенің түрі. Ендеше, халық педагогикасы қоғам дамуының барлық сатыларынан өтіп, тәжірибеде жүйеленіп, ғылыми педагогикалық дәрежеге жеткенше ұрпақ тәрбиесінің қайнар көзі, алтын діңгегі болып келгені  даусыз.

Халық педагогикасы – халықтардың  ғасырлар бойы тәрбиелеу тәсілдеріне  негізделген бай тәрбиесінің  жиынтығы. Этнопедагогика – халық  педагогикасының ұрпақ тәрбиелеудегі  тағылымдарын ғылыми жүйеге келтіріп зерттейтін ғылыми педагогиканың бір  саласы. Этнопедагогиканың мақсаты  – халықтық салт-дәстүрді, өнерді дәріптейтін, ана тілі мен дінін қадірлейтін, Отанын, елін, жерін сүйетін, жан-жақты  жетілген, саналы жасты тәрбиелеу. Сондай-ақ, халықтық тәрбие түрлерін жас бүлдіршіндердің  бойына сіңіртіп ілім, білік дағдыларын дамыту, сөйтіп дене еңбегіне де, ой еңбегіне де қабілетті, жан-жақты жетілген азамат етіп шығару. Ол басқа тәрбиелермен қатар жүргізіліп, балалардың  қайрат- жігерін, ақыл-ойын халықтың өнер туындылары негізінде оқытып, тәрбиелеу арқылы іске асырылады. Этнопедагогика бала денсаулығы мен денесінің жетілуі жөніндегі  қамқорлық ақыл-ой мен еңбекке  дайындық, саналы адамгершілік-эстетикалық  тұрғыда бағыттау, мінез-құлықты  реттеу, өзін-өзі тәрбиелеу мен  қайта тәрбиелеу, яғни тұлға қалыптастырудың  бүкіл жетекші бағыттарын қамтиды. Халықтық педагогикада бала дүниетанымын қалыптастырудың және оның ақыл-ойын дамытудың бастау кезі ретінде ең алдымен оның қоғамға, қоршаған дүниеге  «Арманы жоқ жас- қанатсыз қарлығаш»  — дейді халық. Халық ұрпақты ақыл-ойды өздігінен жетілдіруге үндейтін терең және танымдық процестер жиынтығы екендігін дұрыс болжайды.

Халық тәрбиешілері үйрену, оқуды  адам бүкіл жаңаны ерекше қабылдағыш балалық шақтан бастаса, мақсатқа лайықты  болатындығына,  алынған білімі өмір бойына игілікті қызмет ететіндігіне тәжірибеде көз жеткізді. Баланың  ақылын тәрбиелеу оның танымдық қабілеттерін жан-жақты дамыту, әртүрлі түсінулердің кеңдігі мен сезімталдығын, байқағыштықты, естің түрлерін жаттықтыруды, ойдың елестетуін ынталандыруды талап етеді. Мысалы: жұмбақтар халық педагогикасында осы талапты жүзеге асырудың аса құнды дидактикалық материалы болып табылады. Олар баланың ойлауын дамытуға ықпал жасайды.

Халық педагогикасының мақсаты: бірнеше  ғасырларға созылған халық тәжірибесіне сүйене отырып, болашақ ұрпақты еңбекке, өмірге ең жоғарғы адамгершілік, имандылық  қасиеттерге тәрбиелеу. Халық педагогикасының  негізінде халық ауыз әдебиетінің  шығармалары, этнографиялық материалдар, халықтық тәрбие дәстүрлері, халық  ойындары, үйелмен тәжірибелері т.б. жатады.  Демек, халық педагогикасы-ғасырлар бойы өмір тәжірибесіне негізделген  ұрпақ тәжірибесіндегі дәстүрлердің жиынтығы. Халық педагогикасының  құрамды бөліктері қазақтың ұлттық ойындар, мақал-мәтелдер, жұмбақтар, ертегілерт.б. ерте заманнан бастап, жас өспірімдердің  ой-өрісін, зеректігін анықтау үшін тәрбие құралы ретінде қолданып келді.

Ұлттық ойындар. Қазақ халқының өмір кешкен тарихында ұлттық ойындардың көптеген түрлері балалық, жеткіншектік, жасөспірімдік сияқтағы  балалар  тәрбиесінде пайдаланылады. Ойын тек  көңіл көтеру, шаттандыру ғана емес, ол өзінше  ерекше қазақ халықының  әлеуметтік өміріне байланысты тәрбиелік  мағынасы зор жеке адамның дамуына, жетілуіне әсер етуші фактор. Жиі  қолданылып келген  бірнеше ойын түрлерін атап өтуге болады. Олар: «Ақ  серек- көк серек», «Айгөлек», «Жаяу  жарыс», «Соқыр теке», «Ақ боран», «Төбетей», «Бәйге», «Орамал тастау» т.б.

Мақал-мәтелдер – халықтың ауызша ақындық шығармашылығының көп тараған  ескерткіштері. Ғасырлар бойы халықтың әлеуметтік тарихи тәжірибесі туралы нақыл сөздер арқылы халықтың ой-пікірі, арманы, көзқарасы баяндалған. Қасиетті сөздерді қазақ халқы қастерлеп  өнеге етіп, адамдардың өлең өрнектерімен ойластырып мақал-мәтелдерді үнемі  пайдаланып келген. Мақал-мәтелдер халық  өмірінің барлық жағынан қамтылған.

Жұмбақтар. Халық арасында жылдам айтылып келе жатқан жұмбақтардың саны көптеп саналады. Жұмбақ балалардың қиялын, танымдық іс-әрекетін, қабілетін дамытады. Оның жауабын табу үшін

мазмұнын талдап ой елегінен өткізеді. Жұмбақтың тәрбиелік мәні өте  зор.

Халқымыз ғасырлар бойы өз ұрпағын  адамгершілікке, елжандылыққа, отансүйгіштікке  тәрбиелеп келді. Осы ұрпақтан-ұрпаққа  жалғасып келе жатқан дәстүрдің өзегі, алтын діңгегі халықтық педагогика болды деуге болады. Елбасы өзінің Қазақстан халқына Жолдауында «Біз Қазақстанның барлық азаматтарының  отаншылдық сезімімен өз еліне, жеріне деген сүйіспеншілігін дамытуға тиіспіз» деген мәлім.

Сондай-ақ Қазақстан Республикасының  «Білім туралы» заңында да «Қазақ  халқының мәдениеті мен дәстүр-салтын оқып үйрену үшін жағдайлар жасау  бірінші кезектегі міндеттердің бірі» деп атап көрсетілген. Халықтық тәрбие, ол ұлттың ұлт болып қалыптасуымен бірге дамып келе жатқан көне тарихи жүйеге жататыны кімге болса да аян.

Ұлт салт-дәстүрлердің тәлімдік мәні.

Салт-дәстүр дегеніміз – халықтардың  кәсібіне, сенім-нанымына, тіршілігіне  байланысты қалыптасқан, ұрпақтан-ұрпаққа  ауысып отыратын қоғамдық құбылыс. Ол отбасылық тәрбиеде қалыптасады. Жеке адам жаңа салтты ойлап шығара алмайды  немесе бұрынғы қалыптасқан салтты жоғалта алмайды. Бүкіл халық, ел-жұрт уақыт озған сайын салт-дәстүрге жаналық енгізіп, оны қоғамдық болмыс көріністеріне бейімдеп, өзгертіп отырады. Ал жаңа қоғамдық қатынастарға қайшы  келетіндері жойылып, өмірге қажеттілері  жаңа жағдайда ілгері дамиды.

Мәселен, қазақтың жаугершілік заманында  құрдас батыр жігіттердің ұлы  жорыққа аттанар алдында ақ қой  сойып, қанына найзаларын малып, «өлсек бірге өлеміз, опасызды ант атсын» деп төс түйістіріп анттау немесе әке-шешенің асырап алған баласы мен туған балаларының саусақтарын  ақ қойдың бауыздау қанына малғызып, «қаны  бір бауырмыз» деп ант ішкізіп, құшақтастырып сүйістіру ырымдары бүгінде ұмыт болған. Ал бұрын болмаған ақ шашты қариялардың алтын-күміс  неке тойларын жасау бүгінгі салт-дәстүрден  тұрақты орын алды. Халық: « Дәстүрдің  озығы бар, дәурені өткен тоғызы бар», «Әдет-әдет емес, жөн әдет»  деп заман талабына сай дәстүрлерді  дәріптеп, тәлім-тәрбиенің пәрменді құралы ретінде пайдаланып келген.

Мысалы, қөп жылдар бойы «діни мейрам»  деген жаңсақ көзқараспен Наурыз мейрамын еліміз мүлде атаусыз қалдырып келсе, қазіргі демократия кезінде  ол қайта жаңғыртылып, жалпы халық  мейрамына айналды.

Салт-дәстүр халықтың белгілі бір  әдет-ғұрыптары мен байланысты туады. Мысалы, бала тәрбиесімен байланысты: шілдехана өткізу, сүйінші сұрау, балаға ат қою, бесікке салу, тұсау  кесу, атқа мінгізу, сүндетке отырғызу тойлары; үйлену, үй болумен байланысты: құда түсу, есік-төр көрсету, келін  түсіру тойлары, қалын-мал алу, жасау  беру т.б. салт-дәстүрлер, түрлі кәде-ырымдар, өлген адамды жерлеумен байланысты: арыздасу, қоштасу, естірту, көңіл айту, жұбату, жоқтау, өлген адамның жетісін, қырқын, жылын беру т.б. ырым-жырымдар қазақ халқында ежелден сақталған. Мұны салт-дәстүрлері деп атайды.

Тұрмыс – салтқа байланысты туған  әдет-ғұрыптар мен салт-дәстүрлердің, бәрінде халықтың арман-тілегі, ой-пікірі, келешек ұрпаққа айтар өсиеті көрініс беріп отырады.

 

 

 

 

 

 

             II.Оқу тәрбие процесінде халық педагогикасы дәстүрлерін        пайдалануды  ұйымдастырудың  теориялық   негіздері.

     2.1  Бала тәрбиесінде халықтық педагогиканың міндеттері мен

         бағыттары

    Балабақшадағы тәрбие – барлық тәрбиенің бастамасы. Тәрбиеші балаларды адам мәдениетінің әлеміне, күрделі және алуан түрлі қарым-қатынастардың әлеміне ертетін үлкендердің бірі. Қазіргі кезде ата-ананың сұраныс деңгейі биік. Өскелең жас ұрпақты рухани-адамгершілік қасиеттерге тәрбиелеу мәселесі қазіргі заманымызда өзекті болып отыр. Балалардың білім беруде, адамгершіліктің ең құнды қасиеттерін бойына сіңіріп тәрбиелеуде, білім мекемелерінен, ұстаздардан, ата-аналардан шығармашылықты талап етеді.

Баланы  жан-жақты, дені сау, үйлесімді болып  өсуіне ата-анасы қаржысын аямай  ден қояды. Кішкентай жастан музыка, би, шет тілдер, спорттық үйірмелерге  қатыстырады. Оның барлығы, әрине заман  талаптарына сай, бірақ ең бастысы  рухани адамгершілік тәрбие - тәрбиенің  бастамасы екендігін ешқашан ұмытпағанымыз дұрыс.

Еліміздің егемендік алған уақыт ішінде қоғамда қаншама өзгерістер болды. Сол өзгерістер туғызған соңғы жаңалықтар бала өміріне тікелей әсерін тигізіп  жатқаны белгілі. Ел ертеңі, ұлт болашағы үшін этнопедагогика мен этнопсихология ілімдерінің жетістігін тәрбие құралына айналдыру – бүгінгі күннің басты  сұранысы. Егеменді елімізге сай ұрпақ  тәрбиелеп шығудың бірден бір  жолы - өсіп келе жатқан ұрпақты эстетикалық  тұрғыдан шыңдау. Осыны халықтық педагогика арқылы жүзеге асыруға болады. Халық  педагогикасымен айналысушылар  қоғам дамуының алғашқы сатыларында-ақ тәрбиеге өзіндік көзқарас болғандығын, мақсатқа сай тәрбиеленудің жолдары ойластырылғандығын мәлімдейді.

Тәрбиелеп отырған жас жеткіншекке бала деп қарамай, кішкентай күнінен  бастап оның елін сүйер бүлдіршін, ұлтын  ұлық тұтар ұлан, мақта-нышымызға  айналар отаншыл азамат болып  қалыптасуына тырысуымыз қажет. Бала бойына тәрбиенің ұрығын себетін, ең алдымен, ата-анасы болса, одан кейін, балабақшасы. Тіпті есін білер-білмес шағынан  бастап күнұзаққа балабақшада жүретін  бала үшін балабақшаның ықпалы басымдау десек те болады. Ендеше, балабақшаларымыз балалардың ұлтына сай азамат болып  қалыптасуы жолында тәлімді тәрбие бере алып отыр ма?!

Жазушы-педагог  Ж. Аймауытов: «Баланы тәрбиелеу  үшін әрбір тәрбиешінің өзі тәрбиелі болуы керек. Себебі, бала айтып ұқтырғаннан гөрі, көргеніне көп еліктегіш келеді. Солай болған соң балаға не жақсы мінез болсын, іспен көрсету керек», - дейді. Осы бір ұлағатты ой астарында отбасында - ата-анасынаң мектепке дейінгі ұйымда – тәрбиешіден талап етілетін тағылым жүгі жатыр. Жер бетінде мекен еткен адамзаттың бір бұтағы — бір халықтың қандай да дара қасиетке ие болып, қандай бет-бейнесімен көрінуі — сол халықтың мектебінің бет-бейнесіне, өзіндік ерекшеліктеріне тікелей байланысты. Әрине, отбасында бала ұлттық құндылықтар негізінде тәрбиеленіп келіп, ол тәрбие балабақша мен бастауыш мектепте жалғасын тауып жатса, бала өте құнарлы этномәдени білім мен тағылым алары анық.

Адамгершілік  – қоғамдық өмірдің тарихи –  әлеуметтік заңдылықтарына сәйкес, адамдар  арасындағы қарым-қатынас жүйесін  реттеп отыруға негіз болып табылатын  қауымдық, халықтық игі іс-әрекеттер, мінез-құлықтағы имандылық пен  инабаттылықты, әдептілік қалыптарын көрсететін терең мәнді ұғым. Тәрбиелеу, білім беру жұмысының мазмұны  мен формалары балалардың мүмкіндігін  ескерту арқылы нақтыланады. Адамгершілікке, еңбекке тәрбиелеу күнделікті өмірде, үлкендердің қолдан келетін жұмысты  ұйымдастыру үрдісінде, ойын және оқу  ісінде жоспарлы түрде іске асады. Мектепке дейінгі тәрбие бағдарламасы балалардың жан-жақты дамуын, олардың мектепке деген дайындығын қарастырады.