Мектеп жасына дейінгі балаға эстетикалық тәрбие беру арқылы жан дүниесін дамыту

Үйрету, жаттықтыру әдісінің мәні - баланы тыңдай, көре, бағалай  білуге және соған сәйкес белсенді іс-әрекет етуге бағыттау. Жүйелі түрде көркем іс- әрекетке жаттығу, шамасы келгеншс таяу маңды өзгертуге араласу балалардың белсенділігін тереңдетеді. Бұл әдіс көп қайталауды талап етеді. Ол түрлі жағдайларда қолданылады. Жағдайды өзгерту балаға меңгерген дағдыны пайдалануға, одан әрі жетіле түсуге көмектеседі. Өзгермелі жағдайларды көп жаттығу тиісті нәтижеге ойдағыдай жетуге мүмкіндік береді.  Мысалы: тәрбиеші балаларды сурет салуда штрихтеуге үйреткенде бірде сурет контурынан тыс кетпеуді ұсынса, енді бірде "шөп үлпілдек", өсімдік сабақтары "үшкір" болып шығатындай етіп сызуды ұсынады.

Сонымен қатар, сызба  ойын жаттығулар жүргізудің маңызы зор. Мәселен: "Әдемі сызықтар", "Затты  бейнеле", "Суретті аяқта", "Ою-өрнекті  сызамыз", "Менімен бірге сыз", "Сызықтарды қайтала", т.б. Балалар әрбір тақырыпқа сәйкес сурет салғанда заттық, мазмұнды және сәндік сурет екенін сезіну үшін алдын ала ойын жаттығу жүргізіледі. Мұнда бейнеленетін заттың тиімді пішіні, көлеміне сәйкес қол қимыл қозғалысын икемге келтіру, кеңістікті бағдарлау, бейнені көз алдына елестету мақсатында сызба ойын жаттығуларын жүргізудің тиімді екендігін тәжірибе көрсетіп отыр. Бала қылқаламды қолына ұстай отырып ауада, қағаз бетіне бояусыз сызып затты ойша қиялмен бейнелеугс жаттығады. Содан кейін барып қарындашпен, бояумен сурет салуға кіріседі.

Сендіру және үйрету әдістерінің  бір-бірінен оқшауланбайтынын білу маңызды. Жақсы қылықтардың мәніне баланы сендіре отырып, тәрбиеші балаларды  әдеттендіргендей бұған бірнеше  рет қайта оралады. Игерілген  дағдыларды тәжірибелік іс-әрекеттермен бекіту баланың мінез- құлқындағы сөз бен іс арасындағы алшақтықты жоюга мүмкіндік береді: ол маңындағылар жайлы жақсы лебіз білдіргенімен оған қарама- қарсы әрекет жасауы мүмкін.

Баланың өсемдікпен тікелей  қарым-қатынаста болуы қаншалықты маңызды болғанымен, оның өзі жеткіліксіз. Эстетикалық толғанулар әрдайым этикалық көріністермен байланысты. Эстетикалық және этикалық бірлік жас ұрпақты адам ретінде қалыптастырудың ерекше маңызды белгісі болып табылады. Әсемдікті өнердегі, қоғамдағы, тұрмыстағы, табиғаттағы тікелей әсерімен ғана сендірмеу керек, оны бала санасың тәжірибелік іс-әрекеттерге тарта отырып, сөзбен де белсенді әсер ету арқылы жеткізу қажет.

Балабақшадағы көркемдік  тәрбие мәселесі Ресей педагогика ғылымдары  академиясының мектепке дейінгі тәрбие ғылыми зерттеу институттарында бейнелеу өнері бойынша (Н.П.Сакулина, Т.С.Комарова, Т.Г.Казакова, В.Б.Косминская, Б.ГКовальская, И.Л.Гусарова, Е.А.Флерина, З.А.Богатееза, Т.Н.Доронова, Г.Н.Пантелеев, Н.Б.Халезова, Л.В.Пантелеева, С.Г.Якобсон т.б.), музыкалық іс-әрекеттерге (Н.Ветлугина, И.Дзержинская, Р Зинич, С.ІШоломович т.б.) арнайы зерттеулер жүргізіп, эстетикалық тәрбиенің кейбір жекелеген жақтары арасындағы байланыстар теориялық тұрғыдан негізделді. Аталмыш зерттеулер нәтижесінде дайындалған оқу- әдістемелік құралдар орыс тілінен 1962, 1977, 1902 жылдары қазақ тіліне аударылып Республика деңгейінде тәжірибеде қолданылды. Ал, қазақ балабақшаларына арналған оқу-әдістемелік құралдар бейнелеу өнерінен жарық көрмеді. Осыған орай, қазақтың Ы.Алтынсарин атындағы білім академиясының мектепке дейінгі тәрбие лабораториясында көркемдік тәрбие мәселесі арнайы зерттеу нысанасына алынып, нәтижесінде бағдарлама және оқу- әдістемелік кешені дайындалуда.

Балабақшада көркемдік  тәрбие жұмыстарын ұйымдастыруда баланың өзі өмір сүретін ортаны бақылату арқылы, көргендерін есте сақтауға, қабылдауға, арнайы қабілеттілігін дамытуға көңіл бөліп, бейнелеу іс-әрекеті дағдыларын меңгерудің жолдары қарастырылуда. Бейнелеу өнерінің түрлері жайында жас ерекшелігіне сәйкес алғашқы түсініктер беріп, қылқалам шеберлерінің туындыларымен таныстыру арқылы көркем өнерге қызығушылыққа тәрбиелеуде "Балбөбек" бағдарламасының "Өнер көзі халықта"- бөлімі дайындалды. Бұл бөлімде балаларға көркемдік тәрбие беруде айнала қоршаған өмірдегі, болмыстағы, табиғаттағы, көркем өнердегі әсемдікті қабылдау, оған қызығушылық сезімдерін тәрбиелеу, ой-өрісін кеңейтіп, көркемдік таным, түсінігін, сұлулыққа деген сүйіспеншілігін арттыру, көркемдік талғамын қалыптастыру мақсаты қойылады.

Бағдарлама мазмұнына  сәйкес жыл бойына жүргізілетін педагогикалық  үрдіс барысында тәрбиеші негізгі  белгіленген уақытта бейнелеу өнерінен балалардың бұрын меңгерген білім- білік дағдыларын қайталап бекіте отырып жаңа материалды игерудің қызғылықты әр түрлі әдіс-тәсілдерін таңдап алып, сурет салу, мүсіндеу және қиып жапсыруға қажетті құрал- жабдықтарды пайдаланудың тиімді жолдарын қарастырады, бейнелеу іс-әрекетінің мақсат, міндеттерін айқындап алып, оны жүзеге асырудың бағыт- бағдарын белгілейді. Суретін салатын немесе мүсіндейтін затты немесе құбылысты бақылату, талдау, түр-түсі, көлемі, пішіні жайында мағлұмат беріп, оны зердеде сақтай білу дағдыларын қалыптастыру көзделеді.

Тәрбиеші бейнелеу сабақтарында ауызша баяндау, сұрак жауап, өткенді  қайталау, бекіту жұмыстарынан кейін жаңа сабақты түсіндіру, үлгіні талдау, көрсету, бейнелеу іс-әрекетіне бейімделудің әр түрлі тәсілдерін тақырыпқа сәйкес таңдап, жалпылама  ңұсқау беріп іс-әрекетке бағыттайды. Көркемөнер туындыларымен әңгімелеуді сабақтың мақсатына сәйкес кіріспе, негізгі бөлімде пайдалануға болады. Балалар іс- әрекетке кіріскеннен кейін басшылық жасап, жеке нұсқаулар беріп көмек көрсетіледі. Әр баланың бейнелеу іс-әрекетіне қабілеттілігін ескере отырып бағыт беріледі. Дайын болған жұмыстардың бірнешеуін алып тақтаға іліп, балалардың назарын аудара бастайды. Қалған балалардың да  жұмыстарын аяқтау талап етіліп, еңбек нәтижесін балаламен бірлесіп талдау жасайды. Қорытынды ой- пікірілерді өзі айтып, сәтті шыққан жұмыстарды мадақтап үлгі етеді. Кейбір сәтсіздіктер мен жұмысқа ұқыпсыздықты болашақта қайтала-майтындай етіп ұсыныс жасай отырып ескертеді. Іс- әрекет барысында балалардың шаршағандығы байқалса бой сергіту сәтін өткізіп алып қайтадан жұмыстарын жалғастырады. Сабақтың негізгі бөлімінде балаға берілетін жүктеме толық берілгеннен кейін, еңбек нәтижесіне қол жеткеннен соң қосымша берілетін жүктемелер жүзеге асырылады. Содан кейін 5-10 минут үзілістен соң немесе тақырыптың мазмұн үндестігін сақтай отырып сабақты ойын әдіс- тәсілдерімен жалғастырады.

Балаларды бейнелеу іс- әрекетіне бейімдеу жұмыстары әрбір аптаның бейсенбі күндеріне жоспарланады. Бұл күні бейнелеу іс-әрекетіне баса назар аударылып, әрекет түрлері бірде кезектесіп, бірде қосарланып балаға берілетін түсініктер мен іскерлік- дағдыларды қалыптастыру, жаңа ұғымдарды меңгеру, нақты көрсету, түсіндіру арқылы жүзеге асырылады. Мысалы: ересектер тобында сабақ 9.00- 10.00 ға дейін кешенді түрде өткізіліп, қалған уақытта серуенге шыққанға дейін шағын топпен немесе жеке балалармен жүргізілетін жұмыстармен жалғастырылады. Бос уақытта балалар сабақта меңгере алмай қалған білім- білік дағдыларын жетілдіріп немесе қайталауды қажет ететін педагогикалық мәселелерді қарастырады (10 – 10.30- ға дейін). Балалардың ой- қиялын дамытуға, шығармашылық белсенділігін арттыруға, көрнекілік іс-әрекетке қызығушылық сезімін оятуға бағыт- бағдар жасауына толық мүмкіндік   жасау қажет. Уакытты

тиімді пайдалану тәрбиешінің  ізденісіне, шығармашылығына, педагогикалық  шеберлігіне байланысты болмақ.

Бейнелеу іс-әрекетін тәрбиелеу мен білім беру үрдісінің басқа салаларымен кіріктіріп сабақтас жүргізу ұсынылады. Жұмысты жоспарлауда алдымен бағдарламадағы жалпы тақырып таңдалады. Мысалы, "Отбасы", "Балабақша", "Ойыншықтар", "Жыл мезгілдері", "Қазақстан Республикам менің", "Жануарлар дүниесі". Бұдан кейін іс- әрекет түрлері белгіленіп (мысалы: сурет салу, мүсіндеу, жапсыру), бағдарламаны іске асыруға қажетті тақырыптар бөлімінен сол күні өткізілетін бейнелеу сабақтарының негізгі тақырыптары нақты көрсетіледі (бұл әрбір жас тобының әдістемесінде берілген). Қосымша немесе басқа тәрбие жұмыста-рына кіріктіріп өткізілетін тақырыптарды да жоспарлауга болады немесе ол тәрбиешінің қалауы бойынша тақырып мазмұны мен сабақтың мақсатына сәйкес таңдалады. Бағдарлама бойынша көркемдік іс-әрекетті ұйымдастыруда тәрбиешілерге қойылатын талаптар:

- тәрбие жұмысының мақсатын, міндеттерін нақты айқындап алу;

- мақсатына   жетудегі қолданылатын тиімді   әдіс-тәсілдерді алдын- ала анықтау;

- әрбір (пәндік) жеке әдістемелік нұсқаулармен жүйелі танысып отыру;

- іс- әрекеттің  бір- бірімен  үндесіп,  мазмұн  сабақтастығының болуын қадағалау;

- балалардың дербес, еркін,  шығармашылықпен әрекет етуіне толық жағдай жасау;

- әрбір тәрбие ісінің  баланың жағымды мінез - құлқын, адамдық қасиеттерін қалаптастыратындай ықпалды болуын кадағалау;

- тақырыпқа сәйкес  мазмұнды ашып, жаңа білім дағдыларын меңгерту;

- апта бойында жалпы  тақырып сақталып келіп, негізгі  тірек ретінде тәрбие жұмысының бір түрін басшылыққа алып, басқалармен сабақтастыра жүргізу;

- жаңа материалдар негізгі аса көңіл бөлінетін тәрбие саласына байланысты беріліп, басқа  тәрбие жұмыстарын   бекіту, толықтыру, қайталау, еске түсіру мақсатында қолдану;

- әр түрлі  іс- әрекеттер  барысында тәрбиешінің басшылығы  баланың ойлауына, қабілетіне, дербестігіне, шығармашылықпен әрекет етуіне толық мүмкіндік жасау;

- апта бойындағы тәрбие  жұмысының нәтижесі жинақталып, халық педагогикасы негізінде  әрбір  жұма   күндері   түрлі жолдармен қорытындыланып  отыруы қажет. 

- тәрбис жұмысының  мазмұны күнделікті іс- әрекет барысында серуенде, күннің екінші жартысындағы жұмыстарда және кешкі   жұмыстарда  жалғастырылып,  тиянақталады   (шағып топпен, дарынды балалармен жұмыс ескеріледі).

Аталған талаптарды ескере келіп, тәрбиеші болашақ қоғам азаматтарын  тәрбиелеуде  өзіндік ізденіспен,  ынта- ықыласпен балаға деген сүійспеншілік сезімін жоғалтпай жүйелі түрде жұмыс жүргізсе өз- өзіне сенімді, өмірге қабілетті, өзіндік көзқарасы бар ұрпақ тәрбиеленеді деп сенеміз. [8]

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2.1. Мектеп жасына  дейінгі балаға эстетикалық тәрбие беру арқылы жан – дүниесін дамыту.

 

 «Құлақтан кіріп бойды алар, әсем ән мен тәтті күй », - деп данышпан ақын Абай атамыз айтқандай, жақсы ән-күй өзінің сиқырлы әуені арқылы адамның жан дүниесін әсемдікке тәрбиелейді, жақсы қасиеттерін дамытады. Ал, В.А.Сухомлинскийдің: «Музыкалық тәрбие - бұл музыкантты тәрбиелеу емес, ең алдымен адамды тәрбиелеу» - деп тегін айтпаған. Эпос, дастан, ертегі, мақал-мәтелдер, тарихи аңыз әңгімелер түрінде біздің заманымызға дейін жеткен халық шығармалары күні бүгін де сазды- эстетикалық тәрбие берудің пәрменді құралы болып саналады.

Музыкасыз, ойынсыз, ертегісіз  баланың толық мәніндегі ақыл- ойымен қиялын тәрбиелеу мүмкін емес. Балабақшалардағы саз жетекшілері, сазды- эстетикалық тәрбие беруді мектеп жасына дейінгі мемлекеттік стандартқа сай, «Балбөбек» бағдарламасына сүйене отырып, жоспарлап қызықты да, көңілді етіп өткізуге тырысады.

Заман ағымына байланысты түрлі жаңалықтарды тәжірибемізге енгізе отырып, ән-күй сабағымен қатар, тақырыптық сауык кештерін, ертеңгілік сәттерді жиі ұйымдастыру арқылы, ондай бағдарламалардың бала көңілінен шығып отыратынын байқадық. Әр сабақтың үлгі жоспарымен таныстыру, қайталау, бекіту, жаңа ән, би үйретумен жүзеге асады.

Балаларға арналған саз - қуанышты сезімдер әлемі.

Баланың музыканы тыңдау, қабылдау, есте сақтау, тану, ажырату, әнді жеке айту, қосылып айту, әннің сөзін анық, дұрыс айту, әні мен сөзі арасындағы бірлестігін, ән мен дене қимылының үйлесімділігін бере білу, әнге деген сүйіспеншілігін, әсерлену, қызығушылығын қалыптастыру, дамыту - саз жетекшісінің шеберлігіне, іскерлігіне, білімділігіне байланысты.

Саздық қозғалыс сабағында білімді, тәжірибелі педагог, балаларды еркін қозғалысқа, биге үйретеді. Сол арқылы балалардың шығармашылық көріністерін қалыптастырады.

Саздық тәрбиенің негізгі мақсат-міндеттерін баланың жас ерекшелігін, шама- шарқын ескеріп, жеңіл саздық репертуарлардан бастап, біртіндеп күрделендіре отырып жүзеге асырылады.

Ән айта білу- бұл үлкен мәдениет. Біз балаларға ән айтудың өзіндік сырын, техникасын,тыныс алу кезеңдерін, дауысты жоғары көтеру сәттерін, сезімдік ерекшеліктерін түрлі сазды- танымдық, сазды-дидактикалық ойындар арқылы жүзеге асыруға тырысамыз.

Саз жетекшілері ән- күй сабағындағы ауысып отыратын іс-әрекетті тиімді қолдана отырып жұмыс жүргізеді.

Ән- күй сабақтарында, саз жетекшілер түрлі сазгерлердің өмірімен және шығармаларымен үнемі таныстырып отырады. Белгілі адамдарға арналған әдеби- музыкалық кештер, мерекелерге арналған ертеңгіліктер, түрлі ойын- сауықтар, өткізіледі. Мысалы: «Абай мен Пушкин», «Күй сүйемін!», «Әнші балапан», «Айтыс», «Қыз маржаны, жігіт сұлтаны» т.б. Саз сабақтарында өткізілетін барлық іс-әрекеттердің нәтижесі - мерекелік ертеңгіліктерден көрініс алады.

Адамзат өмірінде, әсіресе бүлдіршіндер үшін түрлі мейрамдар мен тойлардың ерекше әсем, қуанышты, жадында керемет естеліктер қалдыратыны мәлім. Барлық балалар бұл мерекелік шараларға белсене қатысып, мейірімділікке, кейіпкерлердің әрекетін дербес бағалау шеберлігіне үйренеді. Сондықтан мерекелік шараларды балабақша қабырғасында неғұрлым әсерлі, тек қызықтыру ғана емес, бүлдіршіндерге ұлағат боларлықтай етіп өткізудің мәні зор.

Саз жетекшісі жұмысының тағы бір негізгі шарты - балалардың жылдан-жылға саздық деңгейінің дамуы және сазға деген көзқарасының қалыптасуын анықтау. Сазға икемділік диагностикасы- саз жетекшісінің ең маңызды және жемісті жұмыстарының бір бөлігі. Жеке диагностикалық сабақтар әр баланың саздық даму деңгейін, ал сазға икемділік диагностикасы –жеке баланың және бүкіл топтың саздық шығармашылығын анықтайды. Баланың диагностикалық негізін саз жетекшісі оның жас мөлшеріне байланысты сараптайды.

Мектепке дейінгі ұйымдағы саз жетекшісінің негізгі мақсатының бірі - бұл баланың сазға деген қызығушылығын ояту. Бұл, қызығу құбылысының табиғаты өте күрделі. Қызығуды ояту іс- әрекетке жағымды эмоциялық талпыныс тудыру, сазды тану, саздық ойлау, сазды есте сақтау қабілеттерін дамыту. Саздық қабілет шығармашылық кезінде қалыптасып дамиды. Мектепке дейінгі ұйымдағы саздық шығармашылықтың әр түрі саз жетекшісінің басшылығымен жүзеге асады.

Кәсіпқой талантты саз жетекшісінің ең қиын сабақтарының өзі жеңіл әрі қызықты өтуі тиіс. Дәстүрлі жұмыстармен қатар, сабақтарды және түрлі іс-әрекеттерді дәстүрден тыс етіп ұйымдастыруға болады. Мәселен: саз сабағының өзін түрлі басқа сабақтармен, іс-әрекеттерін байланыстыра отырып өткізу және балалардың бойында саздық кейіпкерлендіру шығармашылығын арттыру көптеген жұмыстануды талап етеді.