Мектепке жасына дейінгі балалардың дене тәрбиесі теориясы мен әдістемесі

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ

МИНИСТРЛІГІ

Ш. ЕСЕНОВ АТЫНДАҒЫ КАСПИЙ МЕМЛЕКЕТТІК ТЕХНОЛОГИЯЛАР ЖӘНЕ ИНЖИНИРИНГ УНИВЕРСИТЕТІ

 

ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ТЕХНОЛОГИЯЛАР ИНСТИТУТЫ

 

«Педагогика және психология» кафедрасы

 

 

 

 

 

 

 

 

БАҚЫЛАУ ЖҰМЫСЫ

 

«Мектепке жасына дейінгі балалардың дене тәрбиесі теориясы мен әдістемесі» пәні

 

Тақырыбы: Бір жасар баланың дене даму ерекшеліктері

 

 

 

 

 

 

 

 

Орындаған: ДОИВ-11-5 студенті

Умирханова Ж.Б.

Тексерген:  аға оқытушы

Урбисинова А.Б.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Ақтау 2012

ЖОСПАР

 

Кіріспе

1. Дене шынықтыру тәрбиесінің бала денесінің дұрыс дамып қалыптасуындағы маңызы;
2. Дене шынықтыру тәрбиесінің бала денесінің дұрыс дамып қалыптасуындағы маңызы;
3. Бір жасар баланың денесінің қалыптасуына қойылатын талаптар.

Қорытынды

Пайдаланған әдебиеттер

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Кіріспе

 

Өмірдегі ең күрделі де қиын әрі өте жауапты жұмыс – бала тәрбиесі. Оның ішінде бала бойында жақсы мінез-құлық , ақыл-парасат, адамгершілік қасиеттерді қалыптастыру басты міндет болғанымен, дені сау, тәні шыныққан шымыр болуы үшін жүргізілетін тәрбие сәби өмірге келісімен-ақ бастау алуға тиісті ізгі істер. Олар: сәбиді шомылдыру, сылап-сипау, дене жаттығуларын жасау, ыстық, суыққа шыңдау.

Баланың бір жасар шағында дамудың жоғары қарқындылығы және қысқа мерзім ішінде дене дамуының және жүйкелік-психологиялық дамудың тез өзгеріп отыруы байқалады. Орталық жүйке жүйесінің сыртқы ортамен үнемі өзара әрекеттестік кезінде дамуы барлық сезім мүшелерінің дамуына, жағымды эмоциялардың тууына және жетілуіне, негізгі қозғалыстарды меңгеруге, тіл әзірлігі кезеңдерінің дамуына көмектеседі. Мұның өзінде ересек адам үлкен рөл атқарады. Бір жасар баланы тәрбиелеу кезінде оның жағымды эмоциялық жағдайда болуын қамтамасыз етудің маңызы өте зор. Бала өмірінің алғашқы жылында гимнастиканың бәсең түрі ретінде массаж жасауға мол орын беріледі, ол бүкіл бұлшық ет топтарын қамтиды. Yш-төрт айлығында рефлекторлық жаттығулардан бөлек ересек адамдар көмегімен атқарылатын бәсең жаттығулар пайдаланылады. Алғашқы жарты жылдықтың соңына таман олар белсенді-бәсең жаттығулармен (көбіне ересек адамдардың шамалы көмек көрсетуімен орындалады) алмастырылады, сөйтіп бала бір жасқа толар шамада негізінен белсенді жаттығулар пайдаланылады.

 

1. Дене шынықтыру тәрбиесінің бала денесінің дұрыс дамып қалыптасуындағы маңызы.

 

Дене тәрбиесі — валеология ғылымдарының бір саласы. Дене тәрбиесі көне заманда Грецияда, Римде және басқадай еддерде дамыған. Ол туралы ғылыми тұрғыдан жиналған деректер бар. Дене тәрбиесінің маңызы — адамның денсаулығын нығайтып, күш-жігерін, ақыл-ойын арттырады. Осыған байланысты Францияда Ф.Рабле, М.Мантель, дене тәрбиесін ақыл-ой, біліммен бірге қарау керек екенін насихаттаған.

Чехтың ұлы педагогы Я.А.Коменский «Ұлы дидактика», «Ана мектебі» атты классикалық еңбектерінде балалар гигиенасы, денсаулығы, тамақ режимі проблемаларына, ойындары мен дене шынықтыру жаттығуларына ерекше мән беріп, дене тәрбиесін балалардың жас кезінен-ақ басталуы қажет екенін дәлелдеп, оны педагогикалық үрдістің аса маңызды бөлігі деп есептеді.

Орыс халқының алдыңғы қатардағы педагогтары мен қоғам қайраткерлері В.Н.Белинский, Н.А.Добролюбов, Н.Г.Чернышев-ский балалардың дене тәрбиесіне үлкен мән берген болатьш. Ұлы педагог К.Д.Упшнский дене тәрбиесін еңбекпен байланыстыра зерттеді. Ол адамның ақыл-ой мен көзқарасының, күш-жігерінің қалыптасып дамуына еңбектің маңызын жан-жақты көрсетті. Орыстың атақты анатом-педагогы П.Ф.Лесгафт дене тәрбиесінің ғылыми жүйесін құрды. Ол балалардың түсінігі мен ойлау қабілетін дамытуда дене тәрбиесінің маңызы бар деп көрсетті.

ХІХ-ХХ ғасырларда көптеген елде спорт түрлері дене тәрбиесі ретінде кеңінен өріс алып, дами түсті. Дене тәрбиесінің ғылыми негізде бірнеше ғылыми әдістемесі жасалынды. Ол валеологиялық тәрбиенің ең негізгі бағыттарының біріне айналды.

Гигиеналық-жаттығулар мен ұдайы шұғылдану, жугіру, шаңғы тебу, жүзу, қайық есу сияқты спорт ойындары мен арнаулы жаттығулар адамның тыныс алу үрдісін күшейтеді. Қан айналысып, зат алмасуын жақсартады.

Дене тәрбиесі адамның жас ерекшелігіне қарай жүргізіледі. 1-3 жастағы балаларға арналған дене тербиесінің міндеті - балаларды гигиеналық күтімге алу, олардың дұрыс, уақытымен тамақтануын қадағалау, жас сәбилерді тазалыққа т.б. дағдыландыру. Мектеп жасына дейінгі (3-7 жас) балалардың дене тәрбиесі төзімділігін, қозғалғыштығьш, ептілігін қалыптастыруға бағытталған. Балалар бақшасында аптасына бір рет 20—30 минут арнайы жаттығулар, күн сайын таңертең 4—5 минут гимнастика өткізілгені дұрыс. Дене тәрбиесінің негізгі саласы — гимнастика, ол спорт және мектептен тыс жұмыс ретінде де жүргізіледі. Дене тәрбиесі міндетті пән ретінде оқу бағдарламасына енгізілген.

 

Дене шынықтыру тәрбиесі дегеніміз адам денсаулығын сақтау мен нығайту және дененің дұрыс дамып қалыптасуына жеткізу.

 Дене шынықтыру тәрбиесінін максаты — салауатты өмір сүру негіздерін білу және ұстану, өз еркімен дене шынықтыру және спортпен шұғылдану дағдыларын қалыптастыру.

 – денсаулықты нығайтуға  және дене шынықтыруды дұрыс  дамытуға ықпал жасау;

 – табиғи қозғалтқыш қасиеттерді  дамытып жетілдіру;

 – дене шынықтыру мен жүйелі  шұғылдануға тұрақты қызығушьшық  пен қажеттілікті тәрбиелеу;

 – табиғат күштерімен балалар  денесін шынықтыру (күн, су, ауа)

 – ақыл-ой және дене еңбегіне  қабілеттілікті жетілдіру;

 – гитиеналық дағдыларды қалыптастыру.

 Дене шынықтыру тәрбиесінің  мазмұны жас ұрпақты дене шынықтыру  мәдениетінің әр түріне, әскери-өнер әрекеттеріне қатысуын, адам денесінің оның ақыл-ой, сезім, еріктерімен үйлесімді дамуын қамтиды.

 Қазіргі кезде мектептің  тұтас педагогикалық процессінде  салауатты өмір салтын сақтау  кеңінен насихатталуда, валеология  сабақтары өткізілуде, төтенше жағдайларда өзін-өзі қалай ұстау керектігі туралы курстар оқылып, барлық мектептерде психологтар, медицина қызметкерлері баланың денсаулығын,

 психофизиологиялық жағдайы  мен әлеуметтік деңгейін зерттеп, ескеруді жақсарту жұмыстарын  жүргізуде.

 Эстетикалық тәрбие дегеніміз балалардың бойында өз өмірін сұлулық заңдарына сай кұра алу кажеттіліктері мен дағдыларын қалыптастыру және, енбекте, коғамдық іс-әрекетте адамдармен қатынас жасауды сұлулық идеалдарын негіздеу.

 

2. Бір жасар баланың дене бітімінің физиологиялық даму ерекшеліктері

Омыртқа жотасының өсуі баланың алғашқы 1 жасында жедел жүреді. Жаңа туған нәрестелердің омыртқаларында алты сүйектену нүктелерін көруге болады. Олар 1 жасқа таман біріге бастайды. Омыртқалардың эпифизі алғашқы жылы шеміршек күйінде сақталады. Омыртқа аралығындағы буындардың шеміршектері қалың және серпімді келеді. Сондықтан олардың омыртқа жотасы ересектермен салыстырғанда жеңіл қимылдайды. Жаңа туған сәбидің омыртқа жотасында физиологиялық иілімдері болмайды, 2-3 айда баланың мойыны бекігеннен кейін мойын лордозы, 6 айдан кейін отыра бастағанда кеуде және сегізкөз кифоздары 1 жасқа жақындап, бала жүре бастағанда бел лордозы пайда болады.

Дегенмен бір жастағы баланың омыртқа жотасының иілуі нашар әрі түрақсыздау болады: таңертең ұйқы дан тұрғанда нашар, кешке таман күшейе бастайды. 2-3 жаста омыртқа одан әрі қарай сүйектене береді. Бұл мезгілде омыртқаның денесі сүйектен, ал эпифиздері шеміршектен тұрады. Омыртқааралық буын шеміршектері әлі де болса қалыңдау болып, омыртқа жотасы жақсы қимылдайды. Бұл кезде сегізкөз, қүйымшақ омыртқалары біріге бастағанымен аралары толық бітпейді. Омыртқа жотасының физиологиялық қалыпты иілістері күшейе түскенімен, әлі де болса түрақсыз болғандықтан, баланың бойы таңертең өлшегенде 5-6 см ұзын (ересек адамда 2-3 см ғана), кешке өлшегенде соншалықты аласа болып тұрады. 4-5 жасқа дейін омыртқалар тез өсіп, иілістері толық қалыптасады. Бұл кезден бастап балалар мен ересек адамдардың омыртқа жотасында физиологиялық қалыпты 2 лордозы (мойын және бел омыртқа), 2 кифозы (кеуде және сегізкөз) иілістері түзіледі. Отырғанда салмақ бел омыртқа иілісіне көбірек түсіп, ол қисаяды, ал жатқанда мойын және бел омыртқаларының иілістері түзеледі. Бала омыртқасының сүйегінің қатаюы жылдам болғанымен, олардың диафиздерінде шеміршек қалың болады және омыртқа аралық шеміршектері биік келеді. Сегізкөз бен қүйымшақ сүйектері біте бастайды. Қыздарда 7-11, ер балаларда 7-13 жас арасында омыртқаның денесі мен эпифиздерінің арасында жұқа болса да, шеміршекті қабаты сақталады. Омыртқа аралық шеміршектер қалың болғандықтан омыртқалар әлі де өседі. Омыртқа эпифиздерінің сүйектенуі 18-20 жаста аяқталады.

Мектеп жасына дейінгі балалардың омыртқалары үзарып, жуандайды. 5-6 жастағы балалардың омыртқа жотасы тез қисаяды. Омыртқааралық шеміршектердегі заттың алмасуы өте күшті болады. Сондықтан түрлі жағдайлардың әсерінен омыртқаның өсуі тез бүзылып, омыртқа жотасының патологиялық сколиозы (бір жақ бүйіріне қарай қисаю), лордозы, кифозы т.б. өзгерістері пайда болады. Мысалы, өте жылдам 8-12 м/сек қозғалғанда мойын және көкірек омыртқалары зақымдалады. Бала өте аз қозғалғанда да ұсақ зақымдар пайда болып, олардың негізінде кейіннен омыртқа кемшіліктері дамиды. Омыртқа жотасының өсуі жігіттік пен бойжеткендік кезеңге дейін байқалғанымен, әр түрлі бөлімдерінің омыртқалары бірдей өспейді. 1,5 жасқа дейін барлық омыртқалар бірдей өседі, 1,5-3 жас арасында мойын және кеуденің жоғарғы омыртқалары нашар өседі.

 

3. Бір жасар баланың денесінің қалыптасуына қойылатын талаптар.

 

Бұл жастағы балаларды тәрбиелеу кезінде күн тәртібін ұйымдастыруға, дұрыс гигиеналық күтім әдістемесіне көп көңіл аударылуы тиіс. Бұрын аталып көрсетілгендей, баланың бір жасар шағында дамудың жоғары қарқындылығы, қысқа мерзім ішінде дене дамуының және жүйкелік-психологиялық дамудың тез өзгеріп отыруы байқалады. Орталық жүйке жүйесінің сыртқы ортамен үнемі өзара әрекеттестік кезінде дамуы барлық сезім мүшелерінің дамуына, жағымды эмоциялардың тууына және жетілуіне, негізгі қозғалыстарды меңгеруге, тіл әзірлігі кезеңдерінің дамуына көмектеседі. Мұның өзінде ересек адам үлкен рөл атқарады. Бір жасар баланы тәрбиелеу кезінде оның жағымды эмоциялық жағдайда болуын қамтамасыз етудің маңызы өте зор. Бала өмірінің алғашқы жылында гимнастиканың бәсең түрі ретінде массаж жасауға мол орын беріледі, ол бүкіл бұлшық ет топтарын қамтиды. Yш-төрт айлығында рефлекторлық жаттығулардан бөлек ересек адамдар көмегімен атқарылатын бәсең жаттығулар пайдаланылады. Алғашқы жарты жылдықтың соңына таман олар белсенді-бәсең жаттығулармен (көбіне ересек адамдардың шамалы көмек көрсетуімен орындалады) алмастырылады, сөйтіп бала бір жасқа толар шамада негізінен белсенді жаттығулар пайдаланылады. Мейлінше мол физиологиялық тиімділікке және бұлшық етке түсер жүкті қатаң мөлшерлеу үшін мына төмендегі талаптарды сақтау қажет:

1) жаттығулар барлық бұлшық ет топтарын-қол, иық белдеуі, арқа, кеуде, аяқ, табан бұлшық еттерін қамтуы тиіс;

2) дене жаттығуларын оның алдында  атқарылатын массажбен кезектестіріп  отыру керек;

3) жаттығулармен айналысу процесінде  әртүрлі бұлшық еттік топтарға  арналған жаттығуларды кезектестіру қажет.

4) жаттығуларды бастар кездегі  қалыпты-шалқалап, етпеттеп қырын  жатып, отырып, тұрып бастау қалыптарын  кезектестіріп отыру керек;

5) әлдеқайда жеңіл жаттығулардан  бастап, бірте-бірте күрделісіне  көшу және қайтадан едәуір  жеңілімен аяқтау қажет;

6) жаттығулар дем алумен «үзіліспен»  кезектесіп отыруы тиіс, массаж  да осындай

демалыс болып табылады, өйткені ол бұлшық еттердің мейлінше босаңсуын қамтамасыз етеді.

Денеге күш түсіруді: жаттығуды қайталауды жиілету есебінен (2-3-тен жыл аяғында 5-6-ға дейін), массаж жасауды 3-4-тен 6-8-ге дейін жиілету, айналысу мерзімі ұзақтығын алғашқы жарты жылдықтағы 5-6 минуттан жыл аяғында 8-10 минутқа дейін созу есебінен бірте-бірте арттырып отыру қажет.

Бір жасқа дейінгі балалардың дамуының жас шамасының анатомиялық- физиологиялық ерекшеліктеріне сәйкес дене жаттығулары кешенін құрастырғанда 5 кезеңді басшылыққа алады.

 I-1,5 айлықтан 3 айлығына дейін; II-3 айлықтан 4 айлығына дейін; III-4 айлықтан 6 айлығына дейін; IV-6 айлықтан 9 айлығына дейін; V-9 айлықтан 12 айлығына дейін.

1,5 айлықтан 3 айлығына дейінгі кезең  қол-аяқтар бүгілуінің анық физиологиялық  гипертониясымен сипатталады. Осыған  байланысты бұл жақтағы балаларда  бәсең қимылдар болмайды.

3-4 айлық шақ қол бұлшық еттерін  бүгілдіргіштердің физиологиялық гипертониясының жоғалуымен, кейбір ықтиярлы қозғалыстардың-дене қалпын өзгерту (шалқалап жатудан жамбастап жатуға, содан соң етпеттеп жатуға аударылу) көрініс беруімен сипатталады.

4 айдан 6 айлыққа дейінгі шақ  аяқ бұлшық еттерінің бүгілдіргіштері мен жазылдырғыштары аралығында теңдік орнатумен, мойынның алдыңғы жағындағы бұлшық еттерді нығайтумен сипатталады.

9 айдан 12 айлыққа дейінгі шақта  бір қолынан демегенде тұрады, жатқан жерінен бас көтеріп  отырады, отырған күйінен қисайып  жатуға ауысады. Бала қозғалатын заттың артынан (қоларба т. б.) жылжып қадымдайды, қаз-қаз тұрады, бір қолынан демегенде жүреді, өз бетімен алғашқы адым жасауға талпынады.

12-13 айлығында өз бетімен жүре  бастайды, сүйенішсіз тұрады, тізе  бүгеді, тұрады, заттарды көтере бастайды. 9-12 айлық шақтағы балаларда оларды өз бетімен тұруға және жүруге әзірлейтін белсенді, үйлесімді қозғалыстардың едәуір жетілгендігі байқалады.

6 айдан 10 ай аралығында нәрестелерге: кеуде мен аяқ еттері үшін  дұрыс отыруға, тұруға, жүруге дайындайтын жаттығулар, жанға созылған екі қолдан ұстап отырғызу, еңбектеу және т.б.

10 айдан 1 жас 2 ай аралығындағы нәрестелер  үшін - кеудені еңкейту және аяқтарды  тіке ұстап, кеудені жазу, жазылған  аяқтарды көтеріп ұсталған таяқшаға  дейін көтеру, аяқтарды бірге ұстауға тырысып, дербес өзінің отыруы, алға еңкею, артқа шалқаю.