Стиль Жана

           СТИЛЬ ЖАНА СТИЛИСТИКА

анын милдети    жана изилдее объектиси.

 

                 Бизди курчап турган чойродогу кайсы бир чындыкты дал ошундай жеткирип беруудо создорду же соз айкаштарын туура тандоо маанилуу болуп саналат. Кунумдук пикир алышууда ар кандай кырдаалдарда кенири колдонулган создор буга уютку болот да, ага комокко корком боекчолуу создор, колдонулушу чектелген (пассивдуу катмардагы) создер да жардамга келет. Адабий нормада жазуу учун, оюбуз тушунуктуу болуш учун ушулардын бардыгына конул бурабыз. Мындай ойдун так, даана жана адабий нормада туура берилишинен, коомдук кызматынан улам стиль келип чыгат.

Адабий нормада, коомдук кайсы бир аткарган кызматына жараша иш алып баруу адам баласынын тармактуу иш аракетинен келип чыгат. Кээси иш кагаздары менен жургузуу зарылчылыгынан, кээси илимий иштерди жургузуунун натыйжасында, айрымдары массалык маалымат каражаттарында иштегендиктен, кайсы бири керкем чыгарма жаратуудан улам алардын чыгармачыл иш аракеттери пайда болот. Анын натыйжасында пикир алышуу куралы болгон тилдик мумкунчулугубуз да колдонулуусуна карай болунууге дуушарланат. Ошентип, тилибизде илимдин дагы бир тармагынын пайда болушу шартталат. Бул стилистика деп аталат.

Стиль адам баласынын оюн жазуу же оозеки билдируудогу бир ыкма болуп эсептелет, ошондой тилдик озгочолукту изилдей турган илимдин тармагы стилистика деп аталат. Мында адам баласынын чыгар-мачылыгына тиешелуу болгон чыгармачыл иштеринин жазылышындагы адабий норманын, сез каражаттарынын, суйломдогу создордун орун тартибинин жайланышынын принциптерин, суйломдордун типтеринин атайын ыкма катары колдонулуш озгочолукторунун жалпы эрежелерин изилдейт. Стиль деген тил каражаттарын пайдалануу, тилдик материалдарын жазуу учурунда колдонуу ыкмасы болсо, стилистика ошол материалдардын колдонуу эрежелери деп эсептелет.

Пикир алышуу жазуу жана оозеки турунде жургузулуп, эки топко болуу (оозеки жана жазуу стили) шартталган. Жазуу тилинин стили «жогорку» жана «китептик» деп болунот. Жогорку стилге мамлекеттик иш жургузуугв, мамлекет менен мамлекеттердин ортосундагы, официалдуу жерлердеги суйлонучу создер кирет: улуу урматтуу король, президенттин урматына, резиденция, сый тамак (мамлекеттик ден-гээлдеги), айымдар жана мырзалар, кан айымы (королева) ж.б. тандалган сездер (алар жалпы тилдик ден-гээлде анча кеп эмес).

Китептик стиль жалпы адабий нормадагы ар кандай иш жургузуугв баймабай колдонулуучу сездер. Булар кыргыз тилиндеги жалпы сездук состав болуп саналат.

Суйлоо тилинин стили жазуу турундегу пикир алышуудан айырмалуу. Анткени оозеки пикирлешуу тикеден-тике суйлешуунун куралы болгондуктан, суйлошуучунун абалына, жалпы маданий денгээлине, оз ара мамилесине, ошол суйлошуп жаткан кырдаал, жагдай, мезгил менен шартталат. Ал диалог турунде ишке ашат. Буга мимика, кол шилтоо.булгоо, баш чайкоо ж.б. элементтер кошумча курал катары кош-тол от.Карапайым жана жаргондук кеп ушул оозеки кептин стилине жакын. Карапайым сездер адамдардын кундолук пикир алышуусундагы бардыкелди сездерден турат. Ал эми жаргондор болсо иш кызыкчылыгы байланышкан топтордун ез кызыкчылыгына байла-ныштуу чектелген маанидеги сездеру болуп саналат. Мисалы, студенттердеги общяга, стипуха, сессия ж.б. сыяктуу; уурулардын, киши тоногучтардын ж.б. езунчо жаргондук создору болот.

Вульгардык создердун катарына уят, одоно маанидеги согунген создер кирет. Булар жазуу кебине, оозеки кептин бардык туруне жата бербейт.

Силер мындан мурда керкем стилден башка стилдер менен тааныш болгонсунар, ошондуктан бул жерде корком стилдин озгочолугуно токтолуп, оюнарды бекемдешинер керек.

 

КОРКОМ СТИЛЬ ЖАНА СУЙЛОШУУ СТИЛИ.

 

Адабий тилде керкем чыгарманын стили Озгоче орунду ээлейт. Корком чыгармада тигил же бул корунушту, кубулушту билдируу жана баяндоо мумкунчулугуне гана ээ болбостон, бул стиль окуучуга корком каарман аркылуу эстетикалык таасир этип, табитин калыптандыруу максатына ээ болот. Керкем каарман канчалык чындыкка жакын, айкын мунозго ээ болсо, окурманга ошончолук таасирдуу болот. Табиятты суроттоодо болсун, каармандардын кебетекешпирин, кулкмунозун суроттоодо болсун, же кейипкердин ички дуйносун беруудо болсун, жазуучунун кыябын келтире тандап алган керкем сез каражаттары ажарын анык ачып берет.

Керкем чыгармада адам баласы жашап откон ар кандай тарыхый доорду, коомдук ар кыл формацияны суроттоп берет. Ошондуктан кейипкердин кебинде же баяндоодо ошол доордогу создорду автор колдоно алат. Турмуштук чындыкты дал ушундай суроттоо макса-тында тарыхый создордун колдонулушу керкем ыкманы пайда кылат. Маселен, Тологон Касымбековдун чыгармаларындагы тарыхый жана архаикалык создор кыргыз элинин откон кылымдардагы жашоо турмушун айкын чагылдырып беруу максатында, атайын каражат катары тандалып алынган.

Чыгармаларды жаратууда жазуучулар жеке эле бир элдин турмушундагы жашоону баяндабастан, мамлекеттик чектеги, ал тугул, мамлекеттер аралык ар кандай алакамамилелерге чейинки маселелерге кайры лышат. Мына ушундай учурда четтен кабыл алынган тушунуктор, ар кандай маанидеги создор, терминдер колдонулушу атайын муктаждыкты тузот. Мисалы, Ч. Айтматовдун «Кылым карытар бир кун», «Кыямат» чыгармаларындагы терминдик маанидеги жана четтен кабыл алынган создор элдин туюмунда жок тушунукторду атоо максатында колдонулат.

Корком чыгармаларда стилдин башка турлору да максатка ылайыктуу пайдаланылат. Айрыкча, диалогдук кепте эки же андан ашык адамдардын пикирлешуусу жашоонун активдуу бир узуму сыяктуу чагылдырылат. Ошондуктан кейипкердин кыялмунозуно, тарбиясына жараша орой создор да, диалектизмдер да, кесиптик создер да керегинче колдонула берет.

Корком боекчолорду пайда кылууда, кооздукту арттырууда синонимдердин, антонимдердин, фразеологизмдердин мааниси чон. Алардын бир мааниси туз, тике атоону туюндурса, экинчиси етме же образдуулук туюмду билдирип, ажыратуучу же бириктируучу, кооздоочу же нарктоочу боекту тузет:

Кээде турмуш уу берет, Ачуусуна караба. Кээде турмуш кант берет, Таттуусуна алданба. (А. О.)

Мындагы синонимдер жана антонимдер керкем каражат катары колдонулууда. Антонимдер карама-каршылыкты керсетуучу гана создор болбостон, турмуштун татаалдыгын билдируучу нарктоочу боек катары колдонулат. Суйлошуу стили адамдардын орто сандагы пикир алышууну, уналгы жана сыналгынын текст тузуу каражаттарын ичине камтыйт. Оозеки пикирлешуу маектешуучу адамдын маанайын, ан-сезимине, убакытка, пикирлешуучунун камына ж.б. байланыштуу максатка жетет.

Оозеки кептин негизин диалог тузсе, жазуу кептин негизин баяндоо, монолог тузот.

Оозеки пикирлешуу менен радио жана теле корсотуунун беруулорунун ортосундагы стилдик озгочолукту байкап, айтып бергиле.

 

 КЫРГЫЗ АДАБИЙ ТИЛИНИН ФУНКЦИОНАЛДЫК СТИЛДЕРИН КЛАССИФИКАЦИЯЛОО

             Кыргыз адабий тилинин функционалдык стилдерин изилдее иштери XX кылымдын 60-жылдарынан башталган¹. Изилдеенун ал-гачкы этабында кыргыз акындарынын жана жазуучуларынын чыгармаларынын тили лингвистикалык планда талдоого алынган. Демек, кыргыз адабий тилинин функционалдык стилдери илимий негизде ар тараптуу классификацияланбай эле, кыргыз тилиндеги тексттер негизинен, корком тексттер- корком стилдин материалы катары тандалган   кутуу кыргыз тилинде жургузулгон мектептерде стилистиканы анын функционалдык стилистикасын окутуу 1968-жылдан бери жургузулуп келе жатат жана кыргыз адабий тилинин беш стили окуу китебине киргизилген.

Кыргыз тилинин функционалдык стилистикасын изилдееде ок-муштуулар методологиялык ири жацылыштык кетиргенин турмуш озудалилдеди. Бул жацылыштык алгач кыргыз тилинин структуралык стилистикасын изилдоого барып такалат. Анткени ар кандай тилдин функционалдык стилдерин ар тараптуу терен изилдее ошол тилдин структуралык стилистикасын изилоонун логикалыкуландысы болууга тийиш. Тилекке каршы, бул маселе эми гана колго алынып жатат.

Кыргыз адабий тилинин функционалдык стилдерин алгачкы классификациялоо Б. М. Юнусалиевге таандык. Окумуштуунун бул

Аширбаев Т. Кыргыз тилинин стилистикасы: стилистиканын жалпы маселе-пери. 1-китеп; Кыргыз тилинин стилистикасы: фонетикалык, сез жасоо жана лексикалык стилистика. 2-китеп; Кыргыз тилинин стилистикасы: морфологиялык жана синыксистик стилистика. 3-китеп; Тилдик каражаттардын стилистикалык табияты.

 Ал илимий кез караштар кыргыз орто мектептеринин IX-X класстары учун 1968-жылы тузулген кыргыз тил китебинде дагы терендетилген.

Кыргыз тилинин функционалдык стилистикасы жана стилдик турлору жонундогу толук илимий маалымат А. Турсуновго таандык, ( Жумуштуу кыргыз адабий тилинин функционалдык стилдерин беш тypго болуп карайт Ушул классификация азыркы кунго чейин жетекчиликке алынып, функционалдык стилистикага жана стилдерге бай-1,1нышкан турдуу талаш-тартыштар да беш стилге келип такалат.

А. Турсунов кыргыз тилиндеги беш стилдин реалдуу экендигин корсотуп, алардын тилдик белгилерине кыскача токтолот. Аларилимий, иш кагаздар, публицистикалык, суйлешуу>^кана керкем стилдер. Бул стилдер коомдо аткарган кызматы, ички жанрдык (под-стилдйк) белгилери, тилдик каражаттарынын ар турдуулугу, экстра-1 илдик факторлорунун езгечелуктеру менен биринен экинчиси кескин айырмаланат.

Адабий тилдин беш стилге белунеру орус, езбек, казак тилдеринде да белгиленет. Мындай «окшоштук» же «дал келуучулук» бул шдердин жашоо турмушунун жакындыгы жана ал тилдердин коомдук кызматынын бирдейлиги менен байланыштуу.

Кыргыз адабий тилинин функционалдык стилдеринин чегин ажыратууда томонку учурлар эске алынуусу зарыл:

1. Сез болуп жаткан стилдин тилдин коомдук уч кызматынын бирин аткаруу мумкунчулупу;

2. Ар бир стилдин тилдик каражаттар аркылуу чектелуусу;

3. Ар бир стилдин колдонулуу чейресунун белгилениши;

4. Соз болуп жаткан стилдин озуно гана таандык экстралингвисгикалык факторлорунун болушу..

Ушул себептен алып Караганда, кыргыз адабий тилинин функционалдык стилдерин А. Турсунов туура белуштурет. Биз да окумуштуунун бул классификациясын толук колдойбуз.

«Кыргыз адабий тилинин стилдик турлеру» аттуу жыйнактын тузуучулеру да кыргыз адабий тилинин беш стили женунде сез кылышат. Кыргыз «адабий тили ар кандай тармакта колдонулат. Айталык, адабий тилибизде газета, журналдар чыгат. Мындагы материалдардын тили жалпы жонунан публицистикалык стиль деп аталат да, озуно тиешелуу тилдик озгочолуктору бар. Демек, ( тилчи С. Кудайбергенов да А. Турсуновдун класси фикгп тиясына макул. Биз минтип белгилуу тилчилердин пикирине токтолуп жатканыбыздын негизи бар. Анткени айрым кыргыз тилчилери мисалы, Ж. Мамытов, кыргыз адабий тилинин функционалдык стипдерине корком чыгарманын стилин кошпойт. Бул тууралуу окумуштуу коз карашын темонкудой жалпылайт: «Адабий тилдин функциялык стилдеринин системасында корком адабияттын тили же кептин корком стили жонундогу маселеге озгочо токтолуу керек. Стилистика боюнча адабиятта бул маселеге тиешелуу эки турдууче кез караш бар. Окумуштуулардын бир тобу (А. Н. Гвоздев, А. И. Ефимов, Р. А. Будагов, М. В. Панов, М. Н. Кожина, И. Р. Гальперин ж.б.) корком адабияттын тилин адабий тилдин функциялык стилдеринин системасына кошсо, В. В. Виноградов, В. Д. Левин баштаган башка изилдоочулор аны жалпы улуттук адабий тилдин башка стилистика-лык тармактары менен бир катардагы функциялык стиль деп кароого каршы чыгышат. Биздин оюбузча, кийинки кез караш чындыкка жакын»² . Бул кез караш боюнча, корком стиль адабий тилдин функционалдык стили катары каралбайт. Натыйжада, ар кандай керкем чыгарманын тили адабий тилден алыстап калган. Албетте, керкем стилдин озуно муноздуу тилдик жана тилдик эмес коптогон белгилери бар. Андай спецификалык белгилерди функционалдык стилдердин башка турлерунен да табууга болот. Мында керкем стилдин кыргыз тилинин коомдук кайсы кызматын аткаргандыгы биринчи планга коюлушу зарыл. Биз маселени ушул ецуттен карасак гана, керкем стиль кыргыз тилинин таасир этуу кызматын аткаргандыгы анык болот.

Керкем стилдин тилинин бетенчелугу-анын эки децгээлдуу экендигинде. Башкача айтканда, эпикалыкчыгармалар каармандын жана автордун кебинен куралат да, образ тузуудо автор каармандын кебине адабий тилдин нормасына жатпаган каражаттарды да кошуп пайдаланууга мажбур болот.

Адабий тилдин стилдерин эстетикалык кез караштан алсак, алар (беш стиль) эмоционалдуу-экспресивдуу стиль жана «кургак» стиль болуп эки чоц топко болунот. Керкем стиль биринчи топко кирет жана Кыргыз адабий тилинин стилдик турлеру. Жооптуу ред. С. Кудайбергенов, Мамытов Ж. Керкем чыгарманын тили.

 

Коомдо пикир алмашуу жана маалымат беруу функцияларын экинчи планга коюп, ал биринчи кезекте окурманга эстетикалык таасир уу функциясын аткарат.

Кыргыз адабий тилинин функционалдык стилдерин К.К.Сартбаев изилдеген. Ал «Функционалдык стилдер женунде» аттуу макаласында кыргыз адабий тилинин стилдерин  коомдук-публициститык стиль (же публицистикалык стиль); 2) илимий-техникалык же илимий стиль); 3) официалдуу документтердин стили (же пфициалдуу стиль)»¹ деп белуштурет. Аталган стилдердин ар биение кыскача токтолот жана макалада автор суйлешуу жана керкем тилдерди функционалдык стилдердин катарына кошпойт. Бул пикирге , албетте, биз кошула албайбыз.

Жогоруда белгиленгендей, кыргыз адабий тилинин функционалдык стилдерин классификациялоодо А. Турсунов беш стилди, Ж. Мамытов терт стилди, К. К. Сартбаев уч стилди белуп корсотушот.  Мындан аркы изилдоолорубуздо А. Турсуновдун классификаиясын жетекчиликке алабыз.

Кыргыз адабий тилинин функционалдык стилдери суйлошуу стилдери жана китеп стилдери деп аталган шарттуу турдегу эки ишко болунот. Стилдерди мындай болуштуруудо алардын негизги пкарылуу формалары зеке алынат. Мисалы, ар кандай иш кагазы кызматын аткаруу алдында соз жазуу формасына ээ болушу керек. Бул сыяктуу зарылдык китеп стилдерин тобун тузот да, ага илимий, иш кагаздар, публицистикалык жана керкем стилдер кирет. эми аткарылуу озгочолугу боюнча суйлешуу стили калган стил-дерден айырмалангандыктан, ал озунче бир топту тузот.

Жогоруда айтылган пикирлерди теменкудей жалпылоого болот:

1. Кыргыз адабий тилинин функционалдык стилдери XX кылымдын 60-жылдарынан баштап изилдене баштаган жана классификацияланган;

2. Кыргыз кебинин функционалдык стилдери беш стилден илимий, иш кагаздар, публицистикалык, суйлешуу жана керкем стилдерден турат. Бул стилдер кыргыз коомчулугунун азыркы учурдагы коммуникативдик-эстетикалык муктаждыгын толук канааттандыра алат;

3. Кыргыз адабий тилинин функционалдык стилдери китеп стилдери жана суйлошуу стилдери болуп эки топко болунот.

4. Кыргыз керкем стили кыргыз адабий тилинин функционалдык стилдеринин бири катары каралат..