Сөз қысқалығы мен нұсқалығы

Сөз қысқалығы  мен нұсқалығы

Сөзді «қызметсіз» жұмсап, тіл шұбарлаудың тағы бір түрі бар. Ол біреуге байқалса да, біреуге  байқала бермейді.

«Мал төлдету ісін шығынсыз іске асыруды қамтамасыз еттік». Мұнай көзін іздестіру жұмыстары одан әрі жалғасын табуда» тәрізді сөйлемдерді радио, телевизия хабарынан кездестіреміз. Осындай тіркестерді «қызметсіз» сөздерден арылтып, етек-жеңін ықшамдап құруға болар еді. Малтөлдету шығынсыз аяқталды. Бұл – аудандағы ірі көрсеткіштің бірі, мұнай көзініздестіру одан әрі жалғастырылуда деп, тізбекті басы артық тіркестерден арылтсақ, орны ойсырап қалмайды.... Болып табылады, болып саналады, бірінен саналады дегендер қызметсіз тұрған қыстырындылар. Сөйлемді әрдайым болып табылады, болып саналады, бірінен саналады тәрізді тіркеске құрудан гөрі, есім баяндауышқа аяқтаудың тиімді көрінетін кездері бар. Мұндай құрылымнан жинақылық байқалып тұрады. Ондай қасиетті сыралғы қалыптасқан мақал-мәтелдердің құрылымынан да байқаймыз. Мысалы, «Сөздің көркі – мақал, жігіт көркі – сақал.Осыны «Сөздің көркі мақал болып табылады, жігіт көркі сақал болып табылады» демес едік.

Аз сөзбен көп мағынаны жеткізу – сөз мәдениетінің бір  қыры. Бірақ қыска баяндаудың бәрі шеберлік емес. Шеберлік аз сөзге көп  мағына сыйғыза білуде ғой. Сонда  ғана сөз қысқалығы тіл мәдениетінің мәнді бір қырына айналады. Француздың белгілі ғалымы, жазушысы әрі философы Блез Паскальдің «Провинция тұрғынына  хат» шығармасында «Қысқа жазуға уақытым  болмағандықтан хатты ұзыннан-ұзақ жазуға мәжбүр болып отырмын» деген  екен. Шындығында, белгілі бір ойды ойсыратпай жеткізу, басы артық қолданыстардан білдіру оңай емес, оған аз уақыт  кетпесе керек.

Сөйлеу тіліндегі ықшамдылық, ұнемділік тәрізді қасиеттерді  дағдыға сіңіре отырып, сіреспе тіркес, қызметсіз қолданыстардан сөзді арылта түсіп, айтар ойды икемді, орамды тілмен жеткізу тіл мәдениетіне қойылар талаптардың бірі. Ондайда кітаптағыдай сөз ормалымын, сөйлем құрылымын беталды қолдана беруден гөрі сөйлеу тілінің ықшамдау тәсілдеріне де арқа сүйеу сөз алуандығына көңіл бөлу, шұбырынды сөз, сіреспе тіркес, «қызметсіз» қыстырындыларға жол бермеу – сөздің қысқалығы мен нұсқалығы деген сапаны аңғартады.