Тіл дамыту жұмысының түрлері

2  Тіл дамыту жұмысының түрлері

Оқушыны ауызша әдеби сөйлеу дағдаларына бейімдеу үшін орфоэпикалық ережелерге сай, фонетикалық  заңдылықтарды аңғартатын, мәнерлеп оқуға арналған арнайы ұйымдастырылған  жаттығу жұмыстарын жүргізу пайдалы. Мұндай жұмыс түрлері әр тақырыпты оқытуға байланысты тіл дамыту жұмыстары арықлы іске асуға тиіс. Оқушыға мәнерлеп оқытудың, әдемі сөйлеудің үлгілерін мұғалім өзі көрсетіп отыруы қажет. Оқушының әдеби сөйлеу дағдыларын қалыптастыруда дыбыстар мен сөздерді дұрыс айтуға үйрету, дұрыс сөйлеу дағдыларын  дамыту, сөйлеу тіліне жаттықтыру, өлеңдер мен әндерді жаттату, фабулалық мәтіндер мен диалогтарды тыңдату, классикалық, қазіргі кездегі музыканы, граммофондық немесе магнитофондық жазуларды тыңдату, сөз шеберлері, атақты сахна шеберлерінің орындауында магнитофон таспаларына жазылған поэтикалық шығармаларды, кино, диафильмдердің мазмұнын дыбыс арқылы жандандырып, магнитофоннан тыңдату сияқты жұмыстар жүргізудің үлкен мәні бар.  Демек, «көркем сөздің баурап алатын күші ерлікке, Отанды сүюге, адамгершілікке тәрбиелейді. Ол үшін тілді, әсіресе оның байлығын, көркемдігі мен үнділігін, сан қырлы мағынасы мен өткірлігін үйрене білу, көптен көп жаттыға білу қажет».

Мұғалім «Термин  сөздер», «Омоним, синоним, антоним, неологизм, архаизм сөздер», «Қос сөздер», «Зат есім», «Сын есім», «Сан есім» тақырыптарын оқытуға байланысты тіл дамыту жұмыстарын жүргізу барысында қазақ тілінде бұлардың алатын орнын, мәнін, мағынасын, қызметін меңгертіп, түсіндіріп отыруы қажет.

Оқушыға әдемі, жүйелі сөйлеуге дағды беруде синоним сөздерді үйретіп отырудың мәні зор. Мұғалім тақырыпты оқытуға байланысты ана тіліндегі синоним сөздердің мәніне, маңызына, ерекшелігіне, сондай-ақ қазақ тіліндегі синоним сөздердің саны жағынан да, синонимдік қатарларының молдығы, байлығы жағынан да өте бай екенін, кейде бір ұғымды білдіру үшін ондаған синоним сөздерді қолдануға болатынын айтып, оны дұрыс пайдалана білу шебер, әдемі сөйлеуге тәрбиелейтінін түсіндіріп отыруы қажет. Ол үшін мұғалім синоним сөздердің алуан түплі мағыналарын қалай ажырату жолдарын айтып, оны қалай түсініп қолданатындықтарына зер салып, қадағалауы тиіс.

Оқушыны ауызша әдеби сөйлеу дағдыларына үйретуде фонетика мен орфоэпияны дұрыс оқытудың орны ерекше, өйткені оқушы фонетика мен орфоэпияның заңдылықтарын  дұрыс меңгеру арқылы әдеби тілдің нормасына жаттығады., сөздердегі дыбыстардың айтылуын, естілуін, жазылуын дұрыс айта білуге дағдыланады. Егер оқушы сөзді немесе дыбысты дұрыс айта алмаса, бір дыбыстың орнына екінші дыбысты ауыстырып айтатын болса, немесе жазса, онда ол әдеби тілдің сөйлеу дағдысын бұзып, ол сөзді қате айтумен бірге, дұрыс сауатты жаза алмайтын болады.

Орфографияны  дұрыс меңгерген оқушы еш уақытта  да жазба жұмыстарында сөзді қате жазбайды. Ол үшін мұғалім сөздің түбірін  қосымшадан айыра білудің жолдарын үйретіп отыруы қажет. Орфография мен орфоэпияны өткенде екі түрлі жазылу қаупі бар сөздерді дұрыс жаздырып, әрі айттырып отырған жөн. Мысалы. Батальон (баталион емес), бәйшешек (байшешек емес), құлын (құлұн емес), бұрын (бұрұн емес), т.б.

Оқушы әдеби сөйлеуге дағдыландыруда фонетика, орфография, орфоэпия, синткасисті оқытуға орай дауысты және дауыссыз дыбыстардың айтылуындағы ерекшеліктерді, қатаң, сонор, ұяң дыбыстардың айтылу ерекшеліктерін меңгерту, сөйлем орнына қойылатын тыныс белгілерін дауыс ырғағы, айтылуына қарай дұрыс қоя білу, сөзді буынға дұрыс бөлу,тасымалдау, сөзге дұрыс екпін түсіріп айта білу, сондай-ақ, магнитофон таспасынан тақырыптарды, мақал-мәтелдерді тыңдату сияқтыжұмыс түрлері жазылған сөздерді жұп-жұбымен жазып, өзара салыстырыңдар, ұқсаас болу үшін қай дыбыстар ортақ екенін айтыңдар, дыбыс пен әріптің қандай айырмасы бар, «кітап, қазір, мейман» сөздерін буын үндестігі тұрғысынан талдаңдар, бұларды қандай буынды сөздер деп атайды деген тәрізді тапрсырмалар беріп отыру пайдалы.

К.Д.Ушинский ауызша және жазбаша дұрыс сөйлеу баланың  жеке басына жақсы да, жаман да әсер етуі мұмкін, бірақ оны тәрбие процесімен тығыз ұштастыра білу қажет. Баланың  өз бетімен білім алуына негіз  жасау керек. Ол кітапты оқу арқылы адамның өмірімен, табиғат құбылыстарының сырымен, халықтың тілі, өнерң, еңбегі, ісімен танысады. Мұның бәрі ауызекі тіл дамытуда сабақты шығармашылықпен ұйымдастырудың маңызы зор екенін атап айтқан.

2.1 Ауызша  тіл дамыту жұмыстары 

1) Сыныптан тыс оқыту. Сыныптан тыс оқуды белсенді ұйымдастырушы және оны басқарушы да мұғалім болуға тиіс. Сондықтан мұғалім өз оқушыларының кітапқа деген ынтасын үүнемі арттыру мен бірге, олардың қандай кітап оқуға тиіс екендіктеріне де бағыт беріп  отырады. Балалар бастауыш сыныпты бітіргенде, совет ақын-жазушыларының белгілі шығармалармен таныс  қажет екенің де үнемі ескертіп отырады. Сыныптан тыс оқу жұмысын балалар мектепке келген кезде бастаған жөн. Өйткені сауат ашу кезінде оқушылардың ақыл-ойын, тілін дамыту жұмыстары балаларға түрлі түсті суретті кітапшаларды көрсету арқылы дауыстап, мәнерлеп оқи отырып жүргізіледі. Екінші сыныптан бастап мұғалім балаларға мектеп кітапханасынан алған кітаптарды бере бастайды. Оларға кітапты дұрыс ұстап, күте білудің ережелерін үйретеді: кітапты газетпен не қағазбен тыстап қою, оқыған кезде кітап беттерін бүктеумеу, кітап беттерін су немесе кір қолмен ұстап парақтамау т.б. Мұғалім бұл ережелердің анық етіп жазып, сыныпқа іліп қояды.

Сыныптан тыс  оқу оқушылардың кітапты өздіктерінен оқи алу дағдыларын арттырумен бірге, «Ана тілі» оқулықтарындағы шығармалардың мазмұны мен көркемдік ерекшеліктерін түсінуге көмектеседі. Балалар оқыған шығармаларындағы негізгі ойды аңғара білуге, сол оқиғаға өзінің қалай қарайтынып атып, кейіпкерлердің әрекетіне баға бере білуге талаптануы қажет. Сыныптағы оқу сабақтарында оқушылар көркем тілмен жазылған шығармалардан басқа тарих, табиғаттану т.б. пәндерінен мағлұмат беретін материалдармен танысады. Осындай, сыныпта алған ұғым сыныптан тыс оқу кезінде нығая, жетіле түседі.

Сыныптан тыс оқу сабақтарында мұғалім балалардың қандай кітаптарды оқығандарын біліп отырумен қатар, алдағы уақытта не туралы оқығалары келетінін де есепке алуы қажет.Бастауыш мектептерінде сыныптан тыс оқудың мазмұны мен ұйымдастыру жолы жөнінде жаңа программаның жобасында былай делінген: «Сыныптан тыс оқудың мақсаты: баланың сыныптан тыс оқуы арқылы барлық пәннен алған білімін тереңдете түсу, кітаптан өзіне қажетті материалды, кітапханадан керекті кітапты іздеп тауып алуға көмектесу; өз бетімен жұмыс істеу дағдысын нығайту түсу; оқуға, білуге ынтасын, құштарлығын арттыра түсу; баланың эстетикалық және дүние тану құмарлығын арттыру.

Сыныптан тыс  жүргізілетін оқуды ұйымдастырудың ең негізгі принціпі – оның сыныпқа  жүргізілетін оқумен тығыз байланыста болуы. Оқушының сыныптан тыс оқитын кітаптары сыныпта өділетін сабақтардың жалғасы түрінде ұсынылады. Оны мұғалім күнделікті оқу, табиғат тану, сурет, ән, еңбек т.б. сабақтарында және оқу бойынша жүргізілетін қорытынды сабақтарда сұрап, сыныпта оқығандарына байланыстырып отырады...».

Сөйтіп, сыныпқа  оқу сабағы жақсы ұйымдастырылса, онда көп мәселелер жөнінде әңгімеленсе, балаларды мұғалім осы мәселелер  жайында тағы да біле түсуге қызықтыра  алса, сыныптан тыс оқу сабағы да нәтижелі өтеді. Оқушыларға қандай кітаптарды оқу керектігі, олардың тізімі беріледі. Мысалы, сыныпта М.Әлімбаевтың «Ұқыпты бала» өлеңдері оқылды делік, оның жалғасы ретінде «Ұқыпты оқушы» өлеңін оқытуға болады. Немесе «Совет Армиясы» бөліміндегі Т.Бигельдиновтың «Қаһарлы күндерде» әңгімесін оқығаннан кейін, сөз жоқ, оқушылар Совет Одағының Батыры атағын екі реталған, ұшқыш Т.Бигельдиновтың балалық шағы жөнінде білгілері келеді. Ол үшін мұғалім С.Бақбергеновтың «Талғат» атты кітабынан үзінді беруіне болады.

Сыныпта оқушылар жазушының бір шығармасынан үзінді оқыса, сол шығарманы толықтыра оқу сыныптан тыс оқуда іске асырылады. Кейде белгілі ақын-жазушылармен балаларды толығырақ таныстырутүсу мақсатында оның сыныпта оқылғаннан басқа шығармалармен сыныптан тыс таныстыруға болады. Мысалы, Ы.Алтынсариннің «Әдептілік» әңгімесін оқығаннан кейін, оның «Баланың айласы», «Аурудан аяған күштірек», «Өтіріктің залалы» т.б. әңгімелері сыныптан тыс оқуға беріледі.

Кейбір жекелеген  шығармаларды сыныптан тыс оқу сабағында  да талдауға болады. Онда талданатын шығармалардың тәрбиелік жағы күшті болуы қажет. Оқушылардың кітап оқуға қаншалықты және бейім екендіктерін білу үшін мұғалім оларды әрқайсысымен оқыған кітаптары жөнінде жеке әңгімелеседі; салған суреттерін, жазып алғандарын қарап, - бүкіл деректермен жеке танысады.

Сыныптан тыс  оқылуға тиісті кітаптардың тізімі бір тоқсанға арналып әр тоқсан сайын  ұсынылып отырады. Балалардың оқуға  ынтасын арттыру мақсатымен мұғалім  ұсынып отырған кітаптарының ішінен кейбір оқиғаларды бастап айтып, «одан  әрі не болатынын осы кітапты оқып білесіңдер» деп аяқтайды. Кейде кітаптың сыртындағы немесе ішіндегі кейбір әдемі суретттерді көрсету арқылы да қызықтыруға болады.

Мектептерде ана  тілі сабақтарының өтілу жайы мен  сыныптан тыс оқудың мазмұнына сай, бастауыш сынып оқушыларымен мынадый жұмыстар орындауға болады:

1. Көркем шығармаларды, ертегілерді, мақалаларды талдау.
2. Күнделікті баспасөздегі мақалаларды оқу.
3. Кітаппен жұмыс істеу дағдысын қалыптастыру.

Ұлттық мектеп оқушыларына қазақ тлін үйретуде пән бойынша жүргізілетін сыныптан тыс жұмыстардың маңызы зор. Қазақ тілінен сыныптан тыс оқшылардың білімін тереңдетуге, ой-өрісін кеңейтуге, олардың тілді үйренуге ынтасын, құмарлық сезімін оятуға көмектеседі, балалардың әр жақта қабілеттілігі мен шығармашылық күшін дамытады және алған білімдерін іс жүзінде қолдана білуге көмектеседі.

Оқушы сыныптағы  сабақ үстінде ғана білім алып қоймайды,  сыныптан  тыс жұмыстар арқылы да қазақ тілінен білімін  толықтырады. Ұлттық мектепте оқылатын қазақ тілі пәні бойынша жүргізілетін сыныптан тыс жұмыстар арқылы оқушыға білім беру негізінен мыңадай мақсаттарды іске асыруды көздейді.

Біріншіден, оқушылардың қазақ тілінен алған теориялық және практикалық білімдерін бағдарламадан тыс материалдармен толықтыру, жетілдіре түсу.

Екіншіден, қазақтың әдеби тілі туралы, оны жасаған халықтың тарихы туралы қосымша әдебиеттермен оқушыларды таныстыру.

Үшіншіден, қазақ тілі пәнінен түрлі үйірме, пән апталығы, конкурстар ұйымдастыру арқылы оқушының тілді үйрену белсендігін арттыру.

Сондай-ақ сыныптан тыс жұмыстар балаларға эстетикалық дене шынықтыру тәрбиесін беруге, олардың дем алуын ұйымдастыруға, бос уақытын мәдени жұмыстармен өткізуге зор мүмкіншілік тұғызады.

Ұлттық мектептегі қазақ тілінен жүргізілетін сыныптан  тыс жұмыстардың мазмұны мен  түрлері өте әр алуан. Сыныптан тыс жұмыстың негізгі түрлеріне ең алдымен оқушылардың сабақ үстінде алған білімдерін бекіту, кеңейтуге көздейтін, сабақтан тыс қазақ тілінен қосымша білім беретін, балалардың ой-өрісін бекіту оларды өз бетімен жұмыс істей алуға дағдыландыруды көздейтін жұмыстарды жатқызу керек.

Білімділік  және тәрбиелік мәні зор ыныптан  тыс жұмыстардың негізгі мақсаттары мынадай:

1. қазақ тілінен өткен материалды бекіту, нығайту;
2. оқушылардың қазақ тілінен білімін кеңейту және тереңдету;
3. оқушылардың логикалық ойлауын дамыту мен жазбаша және ауызша тілін қоса дамыту;
4. орфоэпиялық және орфографиялық, пунктуациялық білімдерін қалыптастыру, тілді үйрену қабілетін дамыту;
5. орыс тілді оқушыларға тілдік орта жасау, тілдік ситуациялар туғызу, оқушылардың қазақша сөйлеуіне толық жағдай жасау;
6. оқушылардың қазақа тілін дамыту, сөйлеу белсенділігін арттыру, қазақша сөйлеу дағдысын қалыптастыру.

Сыныптан тыс  жұмыстардың тәрбиелік мәні күшті  болуы қажет. Сыныптан тыс жұмыстар арқылы оқушылардың орыс халқы арасындағы достық қарым-қатынасты күшейту негізінде тәрбиелеу:

1. қазақ мәдениеті, салт, әдебиетімен таныстыру арқылы оқушылардың қазақ халқына сүйіспеншілігін ояту, қазақ халқын сыйлауға тәрбиелеу;
2. қазақ тілінің байлығымен таныстыру арқылы тілге қызығушылық арттыру, тілге деген сүйіспеншілік сезімін тудыру, оны қалыптастыру.

Қазақ тілінен  сыныптан тыс жұмысты ұйымдастыруда  оның төмендегі ерекшеліктері есте болуға тиісті.

Сыныптан тыс  жұмыстарға оқушылар өз еркімен қатысады, оның түрлерін өз еркімен таңдайды. Сыныптан тыс жұмыста сабақтағыдай міндеттілік жоқ.

Сыныптан тыс  жұмысқа қатысатын оқушылардың  санына қойылатын шектеу жоқ. Сыныптан тыс жұмысқа қатысатын оқушылар саны сыныптағы оқушылар санынан  әлдеқайда аз бола береді.

Сыныптан тыс  жұмысқа оқушының қатысу-қатыспауы  оның сабақтағы бағасына қарай шешілмейді. Қазақ тілінен өткізілетін кластан тыс жұмысқа жақсы оқитын, нашар оқитын оқушы да қатыса алады. Сынып оқушылары түгелдей қатысамыз десе де еркі. Бұл жүнінде оқушыға ешбір шек қоймайды. Қазақ тілінен білімі нашар оқушы кластан тыс жұмысқа қатысу нәтижесінде тілден білімі жоғарылауы, жақсаруы мүмкін. Сондықтан мүмкіндігінше класс оқушылары сыныптан тыс жұмысқа түгел қатысуы өте пайдалы.

Сыныптан тыс  жұмысқа талабы бар оқушылар қатысатын  болғандықтан, оқушылардың бір-бірімен  достысуына жол ашады.

Сыныптан тыс  жұмыстар оқушылардың қызығуы, сұранысы, ұнатуы негізінде ұйымдастырылатын болғандықтан, ол оқушының белсенділігін  күшейтеді, қазақша сөйлеу дағдысын қалыптастырады.