Тіл дамыту жұмысының түрлері

Үйірме көбінесе бір сынып оқушыларына немесе екі-үш сынып оқушыларына арнайы ұйымдастырылады. Үйірмеге оқушылар өз еркімен , таңдап қатысатын болғандықтан, онда сынып оқушылары түгел болмайды. Үйірмеге қатысушыларын саны көбіне 10-15 шамасында болады, кейде одан көбірек болуы мүмкін. IV-IX сынып оқушыларын «Қызықты грамматика», «Драмалық қойылымдар», «Қызықты фонетика», «Қазақша ән-күй», «Халық ойындары», «Лингвистикалық өлкетану» сияқты үйірмелер қызықтыратыны байқалып жүр.

Х-XI сынып оқушыларын «Сөз сыры», «Сөз маржаны», «Шешендік  өнер», «Туған өлкем», сияқты үйірмелер қызықтыратыны анықталды.

Үйірменің түрлі  болуы оқушының таңдау мүмкіндігін  арттырады. Ал, оқушының үйірмелерге  көбірек қатысуын қамтамасыз етеді. Мұны мұғалім есте ұстағаны дұрыс.

Үйірме жұмысының  жоспарын жасау - өте жауапты іс. Өйткені жоспарда үйірме жұмысының түрлері, тақырыптары, мерзімі белгіленеді. Онда оқушының қызығушылығы, жас ерекшелігі, білім деңгейі ескеріледі. Мұнын бәрі оқушыға байланысты. Сондықтан жоспар оқушының қатысуымен жасалуы керек.

Мысалға «Сөзтанға  саяхат» үйірмесінің жоспарын келтірейік:

1. Бір сөзде қанша мағына барын білесін бе?
2. Бір мағынаны неге түрлі сөзбен айтамыз?
3. Көп мағыналы сөздің қызметін атқаратын қандай сөздер?
4. Тұрақты сөз тіркесінің сыры.
5. Сөздіктерді ңтүрлі болатын себебі неде?
6. Ауыспалы мағыналы сөзді білеміз.
7. Мақал-мәтел – сөз мәйегі.

Мұнда үйірме мәжілістерінің жылдық тақырыптары ғана берілді. Жоспарда тағы да мәжілістін нақтылы мерзімі, орындаушылары көрсетілуі керек. Әрине, жоспарды басқаша да құруға болатыны сөзсі. Пән мұғалімі үйірмесінің  әр мәжілісіне дайындыққа ерекше мән беруі қажет. Үйірменің әр жиналысына дайындық мерімінде жасалып, тапсырма алған оқушылар оны дайындап үлгергенін мұғалім қадағалап отырады. Қажет жерде көмек көрсетеді. Үйірме мәжілісіне дайындық мерімінде жасалмай, үйірме мәжілісі белгілінген мезгілде өткіілмесе, ол оқушылардың қызығушылығын кемітеді, ынтымасын төмендетеді. Ол бара-бара үйірме жұмысының тоқтап қалуына да әсер етеді.

Үйірменің әр мәжілісінің  әр түрлі өткііліп, оқушы қызығушылығын  күшейтіп отырған дұрыс. Үйірменің  бір мәжілісінен екінші мәжілісінің айырмасы болмаса, ол оқушыны жалықтырады. Ал үйірменің әр мәжілісі әр түрлі ұйымдастырылса, ол оқушының қызығушылығын арттырады. Алайда бір мәжілістін өзі іштей түрлі құрамда болған дұрыс. Айталық «Иақал-мәтел - сөз мәйегі» тақырыбына арналған үйірме мәжілісінің жоспарын келтірейік:

1. Мақал-мәтел туралы әңгіме.
2. Мақал-мәтелді көп білетіндердің жарысы.
3. Мақал-мәтелі бар тақпақ айту.
4. Мақал-мәтел мағынасын кім түсіндіреді?
5. Мен білетін мақал-мәтелді сен білесін бе?
6. Халық ойыны.
1. Оқушылар мақал-мәтелдер туралы не білетінің әңгімелейді. Бірін-бірі толықтырады.
2. Сол мәжілісте «Кім мақал-мәтелді көп біледі?» деген шағын жарыс ұйымдастыру оқушыларды көңілдендіреді, ынталандырады.
3. Сол сияқты жеке мақал-мәтелдердің мағынасын кім қалай түсінетініне де наар аудару да пайдалы. Ол «Бөтен елде сұлтан болғанша, өз елінде ұлтан бол» деген мақалды қалай түсіндіресіндер? Деген сияқты нақтылы бір мақал-мәтелдің мағынасын ашуды талап ету түрінде жүргізіледі.
4. Мақал-мәтелі бар тақпақ айтқызу сияқты мәжілісті түсіндіру оқушыны жалықтырмайды.
5. Мақалдың жартысын айиып, әрі қарай бірден жалғастыруды сұрауға болады. Ол мақал-мәтелді білетін оқушыларды анықтайды және оқушының өз білімін көрсету талабын асырады.
6. Халық ойыны оқушыларды жалықтырмау, қызықтыру үшін алынады. Оны таңдау өте жауапты. Уақытты көп алмайтын, оқушыны қызықтыратын ойындарды араластырып отыру жұмыстың жандандырады, жақсы нәтиже береді.

Қазақ тілі мұғалімнің оқушыға тіл үйрету ынтасының  күштілігі, тапқырлығы үйірмелерді  дұрыс, тиімді үйымдастыруға көмектеседі. Пән мұғалімі үйірмелерді белгілегенде, өз аймағының материалдарымен байланыстыруға тырсуы қажет. Сонымен бірге оқушылардың сұрнысын, қабілетін есепке алу өте қажет.

Викторина. Бұл – сыныптар арасында өтетін сұраққа жауап ойыны. Сұраққа дұрыс жауап беру үшін оқушылар көп оқуы және көп іздену керек. Бұл – жарыс.

Викториналарды  әр түрлі өткізуге болады.

1. Сұрақтарды ертерек беріп қойып, соған оқушылардың жазбаша түрде жауап беруі.
2. Сұрақтар ауызша қойылады да, оқушылар сол арада жауап береді.
3. Сұрақтар жазбаша беріледі де, оқушылар сол арада жазбаша жауап береді.

Дұрыс жауапты  әділ қазылар алқасы бағалайды. Жауап  ұпаймен бағаланады. Көп ұпай жинаған  оқушы (не топ) жеңімпаз атанады.

Мазмұнына қара викториналар екі түрлі болып  келеді:

1. Әр сыныпқа арналған қазақ тілінің бағдарламасы бойынша сұрақтар.
2. Оқу бағдарламасынан тыс қосымша сұрақтар. Викторинаны сыныпаралық, мектепаралық түрде де өткізуге болады.

Олимпиада. Олимпиада да викторина сияқты сұраққа жауап болып келеді. Викторинадан айырмашылығы: бұл – мектеп оқушыларының қазақ тілінен бөлімін жинақтау, бекіту, тексері. Олимпиадалар:  мектепаралық, аудан (қалааралық), республикалық (облыстық) болып өтеді. Ұлттық мектеп оқушылары арасында ұйымдастырылатын олимпиада мынадай міндеттер қояды:

1. Ұлттық мектептерде қазақ тілін оқыту барысында оқушылардың танымдық қыметін дамыту.
2. Ұлттық мектеп оқушыларының сөдік қорын байыту, ауызша және жазбаша тілін дамыту.
3. Оқу орыс тілінде жүретін мектеп оқушыларына қазақ тілін үйретуде сыныптан тыс, мектептен тыс жұмыстарды ұйымдастырудың ең тиімді деген жолдарын іздестіру және факультатив, үйірме жұмыстарының жылдық қортындысын шығару.
4. Қазақ тілінің қоғамдағы әлеуметтік және тәрбиелік қызметінің мәнін арттыру үшін, аталған пәнінен олимпиада өткізудің барлық кезеңдеріне (мектепшілік, аудан, облыс аралық, республикалық) халыққа білім беру жүйесінің қызметкерлерін ғылым методистерді, жоғары оқу орындарының оқытушыларын тарту.

Олимпиада өткізу тәртібі. Олимпиаданы өткізудің жауапкершілігі білім беру жүйесіне жіктеледі. Бірінші (мектепшілік) кезең мектепте өтеді. Оған IV-XI сынып оқушылары қатысады. Өткізу мезгілі – қараша. Аудандық ұйымдастыру комитеті бекіткен тапсырмалар бойынша өтеді. Аудандық (қалалық) олимпиада мезгілі – желтоқсан. Олимпиада тапсырмаларын облыстық ұйымдастыру комитеті бекітеді. Үшінші кезең (облыстық) өткізу мезгілі – қаңтар (демалыс кезі). Олимпиада республикалық ұйымдастыру комитеті бекіткен тапсырмалар бойынша өтеді.

Облыстық білім беру әкімшілігі 15 күн бұрын республикалық ұйымдастыру  комитетіне облыстық олимпиаданынң өтетін жері мен мезгілін хабарлайды.

Респуликалық ұйымдастыру  комитетінің өкілі жергілікті ұйымдасту  комитетімен әділ қазылар алқасы құрамына кіреді.

4-ші кезең – республикалық  олимпиаданы өткізу мерзімі –  наурыз.

Мектеп олимпиадасына қатысуына ниет білдірген IV-XI сынып оқушыларының бәрі енгізіледі.

Аудандық, облыстық олимпиадаға  қатысуға бұрынғы кезеңінің жеңімпаздарынан  құралған командала жасақталады. Олимпиада  екі турмен өтеді. I – тур –  ауыша.  ІІ-тур – жазбаша, олимпиаданың екі турының да тапсырмалары бес балмен бағаланады. Бағалау – әділ қазылар алқасының міндеті.

Қазақ тілінің  ертеңгіліктері.

Ертеңгілік бұл маңызды  да күрделі сыныптан тыс мейрамның  бірі болып табылады. Ертеңгілікті маңыздылығы бүкіл оқушыларды қамтуы болып табылады. Ертеңгіліктер бастауыш сыныптарда жиі өтеді.

Қазақ тілінің  апталығы.

Бұл апталыққа алдымен  ала әзірленген жөн. Ол үшін жабдықтау  бөлімін мектеп мұғалімдеріне бөліп  берген дұрыс. Қазақ тілі апталығы болған кезде мектеп бойынша қазақтың халық  әндерін тындауға, қазақ тілінде радиохабар беруге болады. Мектептің маңдайшасына апталық туралы мәлімет жазып қою керек.