Ыбырай Алтынсарин

- Ал, қарлығаш балапандарына  ұя салуға шөп тасып жүр.

- Ендеше, балалар, әңгімеде әкесі баласына ғана айтып тұр ма әлде барлығымызға айтып тұр ма?

Барлығымызға да босқа  жүрмей еңбектеніңдер, осы кішкентай  жәндіктердің ісінен үлгі алыңдар деп  тұр екен.

- Сонда бүгінгі таңда  біздің еңбегіміз не екен балалар?

- Оқу.

- Сендер жақсы оқысаңдар,  үйге көмектессеңдер, айналадағыларға  көмектессеңдер, қамқоршы бола білсеңдер,  бұл да үлкен еңбек екен, балалар!

- Ал енді не түсінгенін  кім айтып бере алады?

Мақал – мәтелмен жұмыс.

Әңгімедегі «Еңбек етсең  – емерсің» дегенді қалай түсінесіңдер? Әр оқушының ойын сұрау.

Тақтадағы плакатқа жазылған мақал – мәтелдерге назарларын аударту.

«Еңбек – адамның  екінші анасы».

«Еңбек етіп ас ішсең, балдан тәтті болады».

Тағы қандай еңбек  туралы мақал – мәтелдерді білесіңдер?

Жұмбақ шештіру.

1. Бейнетқор көпшілікте көрдім халық,

Күнінде бір отырмас  дамыл алып.

Өзінен ауыр  жүкті  көтереді,

Үйінде жатып жейді  рахаттанып.

                                       (Құмырсқа)

2. Ұзын – ұзын ұзардай,

Ұзыннан аққан сулардай,

Ағаш атқа мінгесіп,

Ұзартып қойған мұнардай.

                                         (Өрмекші)

49

3. Бір нәрсе өзі молда, өзі жорға,

Құрады жібек ауды оң мен солға,

Тартқанда машинасын  оң мен солға

Табады қаражатын сонда.

(Шыбынға өрмек құрған  өрмекші)

Кеспе қағазбен жұмыс.

Оқулықтан әкенің балаға айтқан өсиетін оқып бер.

Әңгімеде «сауал сұрайды» деген сөздің орнына басқа бір  қандай мағыналас сөз қолданар едің?

Екі мағыналас қатар  тұрған сөзді тап.

- Олай болса, шырағым,  бұл кішкентай жәндіктердің ісі,  еңбегі саған ғибрат.

Сабақты Н.Жанаевтың «Еңбек» деген өлеңімен қорытындыладым.

Гүл өсірсең терлеп,

Мұның аты – еңбек.

Кесте тіксең зерлеп,

Мұның аты – еңбек.

Сабағыңды жөндеп,

Әзірленсең -  еңбек

Қиындықтың бәрін

Еңбек қана жеңбек.

Оқушыларға «Еңбек –  маған не береді?», «Менің әкем –  нағыз еңбек адамы» деген тақырыптарға қысқаша шығарма жазуларын тапсырдым. Оқушылар өз әлдерінше, өз түсініктерінше қысқаша жазып берді.

Үйге  тапсырма.

Әңгімені мәнерлеп оқып, мазмұнын айту, еңбек туралы мақал  – мәтел жазып келу.

 

 

 

50

ІҮ  сынып. Ана  тілі.

Сабақтың тақырыбы: «Таза бұлақ»

Сабақтың  мақсаты: сұрақ – жауап әдісі арқылы әңгіменің мазмұнын аштырып, кейіпкерлерге ат қойдыру, әңгімені талдатып үш жолаушының қайсысының ойы дұрыс екенін таптыру, анкеталық сауалнама жүргізу, жазушы еңбектерін көбірек білуге үйрету.

Білімділік: әңгімені оқығанда ішіндегі салыстырыла, теңеп берілген сөздер, мағыналас, қарама – қарсы, қос сөздерді таптыру, жазушының тілдік ерекшелігін таныту.

Тәрбиелік: оқушыларды табиғатты қорғауға, оны сүйе білуге, адамгершілікке, шыншылдыққа, терең ойлылыққа тәрбиелеу.

Дамытушылық: баланың ой – еркін, ұшқыр қиялын, эстетикалық сезімін ояту, жазушы шығармаларындағы көркем сөз айшықтарын білгізу арқылы баланың тіл мәдениетін арттыру.

Пәнаралық байланыс: қазақ тілі, табиғаттану.

Ғылыми  ізденіс: эксперимент сабақ ауызша тіл көркемдігін салыстыру, жазбаша анкеталық сауалнама жүргізу.

Көрнекілік: плакаттағы сурет, анкеталық сауалнама жазылған плакат, кеспе қағаз.

Сабақтың жүру барысы:

1. Ұйымдастыру бөлімі.
2. Өткен материалдармен жұмыс.
3. Жаңа сабақ.

 

Таулардан өзен ағар сарқыраған,

Айнадай сәуле беріп  жарқыраған,

Жел соқса, ыстық соқса  бір қалыпта,

Аралап тау мен тасты  арқыраған.

 

51

Көңілің суын ішсең ашылады,

Денеңде бар дертіңді қашырады.

Өксіген оттай жанып  жануарлар

Өзеннен рахат тауып  басылады.

 

- Балалар, бұл – Ыбырай Алтынсариннің табиғат лирикасын жырлаудағы «Өзен» атты өлеңінен үзінді. Өлеңнің бірінші шумағында таудан сарқырап жатқан өзенді бейнелеген де, екінші шумағында сол судан барлық азамат, жан – жануарлар су ішсе көңілдері көтеріліп, рахат табатынын айтып тұр.

Ыбырай Алтынсарин табиғат  пен адам өмірін байланыстыра жырлаған. Ақынның «Өзені» де табиғат суреттерін тамаша бейнелейді. Суға толы өзеннің  ағысы өмір сырын бейнелеп, тынымсыз ағып, адам, жан – жануар біткенге өмір нәрін ұсынады. Жалпы ақынның табиғат туралы өлеңдері \поэзиясы\, шағын көркем әңгімелері \прозасы\ бастан – аяқ адам тіршілігіне байланысты. Сондықтан да оның прозасына үңілсек те, поэзиясына үңілсек те тақырыбы, мазмұны, идеясы, тілі – бәрі бір – бірімен байланысып, жымдасып тұрады.

Сонымен, балалар, біз  Ыбырай Алтынсариннің «Өзен» өлеңіне  ұқсас «Таза бұлақ» атты әңгімесін  оқып, танысамыз. Ақын бұл әңгімесінде  табиғат суретін қалай бейнелеген екен.

Оқулықпен жұмыс.

Сыныптағы оқушыларды тыныштандырып, бір оқушыға әңгімені мәнерлетіп оқытамын. Оқып болған соң сұрақ – жауап әдісі арқылы әңгіменің мазмұнын талқылатамын. Әңгімені жазушының «Өзен» өлеңімен салыстырамын.

- Ал, балалар, бұл әңгімеде  кімдер туралы айтып тұр?

- Үш жолаушы туралы  айтып тұр.

- Үш жолаушы қайда  кездеседі?

- Бұлақтың басында кездеседі.

52

- Бұлақтың тұрған жері, суы қалай суреттелген?

- Бұлақ бір тастақ  жерден шыққан, айналасы қалың  ағаш, жапырақтары бұлақтың үстіне  төгіліп, суы мұздай, салқын, шыныдай  әдемі, таза бұлақ екен.

-Су шыққан жерге  не қойылған?

- Қазандай тасты ойып, қорғаныш қылып қойған.

- Таста не деп сөз  жазылған?

- «Әй, жолаушы, болсаң, осы бұлақтай бол!», - деп жазылған.

- Осыны оқығаннан кейін  үш жолаушының қайсысы бұрын  сөйлейді.

- Бірінші – саудагер, екінші – молда, үшінші - әдемі  жас жігіт сөйлейді.

- Осылардың ішінде  қай жолаушы тасқа жазылған  сөйлемнің мағынасын дұрыс түсінеді?

Әр бала өздерінше  талдайды.

- Өте дұрыс, балалар,  үшінші жолаушы жас жігіт дұрысын  айтады. Яғни, «Болсаң, осы бұлақтай  бол!» - дегені сауда  жасап  баю да емес, жақсылық жасап міндет қылма деген де емес, ол әрқашанда осы бұлақ сияқты сенің де көңілің ашық, таза, адал болсын, ешкімді алдама, пәк бол дегені екен. Ендеше, балалар, біз де осы бұлақ сияқты көңілімізді таза, адал ұстауымыз керек. Ешкімді алдамай, шыншыл, бір – біріңмен дос, бауыр,  жолдас болыңдар. Сонда сендер де осы бұлақ сияқты таза болып өсерсіңдер, сонда сендерге айналадағының бәрі ризашылықпен, сүйсіне қарайтын болады.

Рөлге бөліп оқу \автор, саудагер, молда, жас жігіт\.

Әңгімені оқып болған соң ақынның «Өзен» өлеңімен салыстырамын.

- Ал, балалар, не байқадыңдар?  «Өзен» атты өлеңі мен «Таза  бұлақ» атты әңгімесінде қандай  ұқсастық, байланыс бар.

- Иә, екеуінде де таудан  аққан өзен, бұлақ сулары шыныдай  жылтылдап тұрған таза, айналадағының  барлығын өзінің тазалығымен шақырып тұрғанын, адам да, жан – жануар да рахат табатынын, соған ынтық болатын айтады.

53

Сабақты қорыту. Анкеталық сауалнама беру арқылы.

Аса талантты педагог  ағартушы, дарынды жазушы, тамаша ақын, жалынды публицист, көрнекті қоғам  қайраткері Ыбырай Алтынсариннің есімі қашан да болсын уақыт сынынан мүдірмей өтіп, өзінің туған халқымен бірге жасасып келеді. Оның өмірі өзінің туған жерін, халқын шексіз сүйіп, оған бүкіл қызмет еткенін айтып қорытамын.

Оқушылар  білімін бағалау.

Үйге  тапсырма: Мәтінді оқып, түсінігін айтып келуге жаттығу. «Мен төртінші жолаушы болсам» - деген тақырыпқа шығарма жазып келу.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

54

Қорытынды

Ағартушының өнегелі  өмірі мен өрісі биік таланты  бір кезде қандай – жарқын да жанды қасиеттерімен көрініп, қазақ мәдениетінің тарихында айқын іздерін қалдырса, қазір де сол асыл да абзал ерекшеліктерін өз бойында сақтауда. Мұның өзі заңды да. Өйткені, әрбір ұлы адам адамзатпен бірге жасайтын мәңгі өшпес, ескірмес идеяларды көтереді. Сондықтан, олар арада бірнеше ұрпақтың өткеніне қарамастан әрбір жаңа ұрпақ, жас қауымға алыстан қол созып, «Жол болсын!» айтып тұрғандай болады, уақыт өткен сайын биіктеп, мән мағынасы мен қадір – қасиеті арта түседі. Мәдениетіміздің тарихында Ыбырай Алтынсарин дәл осындай үркердей санаулы сандақтардың бірі.

Ыбырай Алтынсарин қалдырған  мәдени мұра бүгінгі өскелең оқушы  қауымның қолына жеткенше талай кезеңді  басынан кешірді. Қазақ қоғамының  ерте кездегі мәдени мешеулігіне  байланысты тамаша ағартушының қолымен  жасалған асыл мұрасы біраз уақыт  көзден таса болып жүрді, одан кейін ұлтшыл – буржуазияшылдардың бұрмалауымен теріс сынға да ұшырады. Бірақ ағартушы есімі қай кезде де халықтың көңілінен тыс болып көрген жоқ. Соның нәтижесінде оның жас ұрпақ, жаңа қауымға қалдырған мұрасы қандай жағдайларға душар болғанына қарамастан ескірмей, өшпей бүкіл асыл қасиеттерін өз бойында сақтап, уақыт, дәуір сынынан толық өтіп біздің бақытты заманымызға жетті.

Ыбырайдың халық ағарту майданы әдебиет саласындағы  еңбектері өзінің көзі тірі кезінде  – ақ көп жұртшылықтың назарын  аударды. Ағартушының қазақ қоғамының даму тарихында ерекше құбылыс боп саналатын «Қазақ хрестоматиясының» баспадан шыға салысымен – ақ «Оренбургский листок» газетінде таныстырылуы және бағалануы айрықша атап өтерлік жағдай. Қоғамдық өмірге жаңа ғана келген, прогресшіл мәдениет пен озық өнер – білімнің алғашқы қарлығашы тәрізді хрестоматияның бірден, халық сынына түспей тұрып – ақ жоғары бағалануы

55

Ыбырай Алтынсариннің  сол қоғамдық өмірдегі беделін, оның қандай мақсаттағы мәдениет қайраткері ретінде замандастарына танылғанын аңғартып қоймайды, хрестоматиямен нақты танысқан бастапқы аз ғана адамдардың да оның жаңаша мазмұны мен мақсатын дұрыс бағалап, оған лайықты үміт артқанын білдіреді.

Ыбырай Алтынсариннің  еңбегі, әдеби шығармаларының бірден  - бір жинағы, қазақ жазба әдебиетінің төл басы «Қазақ хрестоматиясы» екенін мақтанышпен айтамыз.

Бастауыш сыныпта ұлы  ағартушы – ұстаздың мұраларының  енгізілу себебі, Ыбырай Алтынсариннің  қазақ жұртшылығын қараңғы түнектен алып шығып, тұңғыш рет ана тілімізде  сауаттылық жолына бастауда сан түрлі ұлттық мектептер мен гимназиялар ұйымдастырып, мектеп  және мұғалімдер үшін оқулық пен әдістемелік еңбектер жазудағы ұлан – ғайыр еңбектері жоғалмақ емес. Сондықтан да бүгінгі педагог қауымы ағартушы шығармаларын өз жұмыстарында үнемі басшылыққа алып келеді. Ыбырайдың өлең, әңгімелері түгел дерлік оқушысына түсінікті, тілі жеңіл, тәрбиелік мәні зор, оқып отырған оқырманына үлкен ой салатындай тақырыбы әсерлі, көркем бейнеленген және ойын жеткізуде тілдік стиль ерекшелігі зор.

Мектеп бағдарламасына Ыбырай Алтынсариннің шығармаларының оқушыға жеңіл, түсінікті оқушының жас ерекшелігін ескере  отырып кейбір әңгіме, өлеңдері берілген. Оның қай шығармасы болса да, баланың тіл мәдениетін көркейтуге, дамытуға әсері мол. Оны балалар сүйіп, ынтыға оқиды. Өзі өшсе де сөзі өшпейді дегендей, өзі жоқ болса да біз үшін оның еңбектері мәңгі өшпейтін мұра болып қалмақ.

 

 

 

 

56

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

1. «Алтынсарин Ы. тағлымы». Алматы, Жазушы, 1991ж.
2. Асқаров А. «Ұлы Тұранның ұлдары», Алматы, 1998 ж. 51-58 б.
3. Алтынсарин Ы. «Таза бұлақ» жин. Алматы, Жазушы, 1988ж.
4. Алтынсарин Ы. «Екі томдық шығармалар жинағы». Алматы,

2003ж. 18 – 21 б.

5. Алтынсарин Ы. «Қазақ хрестоматиясы». Алматы, 2003 ж.
6. Ахметова Ә. «Қазақ балалар әдебиетінің кітапханасы». Алматы, 1992ж.
7. Асылов Ұ., Әміров Р. «4 класс қазақ тілі оқулығына әдістемелік нұсқау». Алматы, Рауан 1997 ж.
8. «Алтынсарин әңгімелері». Алматы, Мектеп 1980 ж.
9. Алтынсарин Ы. «Өнер – білім бар жұрттар». Алматы, Жалын 1991ж.
10. «Алтынсарин оқулары». Білім, 2005ж. 5-7б.
11. Әбдікәрімова Т. «Ана тілі оқулығы». 3 сынып. Алматы 2003ж.
12. Әлімханұлы Д. «Бір уыс мақта». Астана, Таным 2003ж. №5
13. Әбжанов Х., Әлпейсов Ә. «Ы.Алтынсаринды жаңаша оқығанда».

«Қазақстан мектебі» Алматы 1992 ж. 129б.