Жоғары сынып оқушыларына кәсіптік бағдар берудің ерекшеліктері

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

БАЯНДАМА

 

 

Тақырыбы: Жоғары сынып оқушыларына кәсіптік бағдар берудің ерекшеліктері.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Жоғары  сынып оқушыларына кәсіптік бағдар берудің ерекшеліктері.

Баланың жасқа лайық психологиялық  даму заңдылықтарын және оқыту мен  тәрбиелеудің негізгі психологиялық заңдылықтарын білу мұғалім үшін өте қажет. Бала психикасының даму үрдістері әр жас кезеңіндегі маңызды ерекшеліктері, түрлі оқу жағдаяттарындағы мектеп оқушыларының өзіне тән ерекше іс-әрекеті, мінез-құлқы мен психикалық күйлерінің өзгешіліктері оқыту мен тәрбиелеу процесінде осы ерекшеліктер мен заңдылықтар ескеріледі.

          Жоғары cынып оқушыларының тәрбиелеу  мәселелерін де бірінші жасөспірімдерге  әлеуметтік-психологиялық тұрғыдан  сипаттама беріп өтейік. Жас өспірімдіктің  көптеген теориялары бар. Психологиялық теориялар психикалық эволюцияның заңдылықтарына, ішкі дүние мен өзін-өзі ұғынудың тән сипаттарына назар аударады. Теориялар жасөспірімдікті алдымен индивид немесе жеке адамның дамуы ретінде ішкі үрдіс тұрғысынан қарайды. Бірақ бұл даму әр түрлі әлеуметтік және мәдени ортада әркелкі болып өтеді. Жасөспірімдік тәуелді балалықтан ересектіктің дербес те жауапты іс-әрекетіне көшу деп қарайды. Зерттеушілер адам меңгеруге тиісті әлеуметтік рольдерге, оның бағалаушылық бағдарларының қалыптасуына, еңбек өміріне аяқ басуымен байланысты проблемаларға назар аударады, яғни индивидтік-психологиялық проблемалар әлеуметтік проблемалардан шығарылады. Ғалымдар жастық проблемасын әлеуметтік-психологиялық факторлар мен дамудың ішкі заңдылықтарын есепке алып, кешенді зерттеу керек деп біледі. Бұл әжептәуір қиын, өйткені психофизиологиялық дамудың қарқыны мен фазалары әлеуметтік толысу ме-рзімімен әр кезде үйлесе бермейді. Акселерацияның, дене күшінің жедел дамуы нәтижесінде қазіргі балалар тез және бойлары екі-үш ұрпақ бұрынғыға қарағанда, орта есеппен екі жыл бұрын өседі. Жыныстық толысуда екі жыл ерте басталып, ерте аяқталады. Акселерацияға байланысты жеткіншектік кезеңнің шектері төмендейді де, қазір ол енді 14-14,5 жаста-ақ аяқталады. Бірақ бұл кезеңнің нақты мазмұнын алдымен әлеуметтік жағдайлар анықтайды. Жастардың қоғамдағы орны, ол меңгеруге тиісті білімдердің көлемі және басқа бірқатар факторлар осы жағдайларға тәуелді.

       Жасөспірімдік  шақтан аса маңызды міндеттері  – мамандық таңдау, еңбек пен қоғамдық-саяси қызметке даярлану, некелесуге өз отбасын құруға әзірлену. Өзара байланысты бұл міндеттердің жүзеге асырылуы белгілі бір уақытты талап етеді және олардың жүзеге асырылу мерзімі жас адамның іс-әрекетінің сипатына тәуелді.

       Ақыл-ой  қызметінің ерекшеліктері. Адамның жалпы ақыл-ой қабілеті 15-16 жасқа қарай әдетте қалыптасып болады, сондықтан оның бала кезіндегідей шапшаң өсуі байқалмайды. Алайда ол одан әрі жетіле береді. Күрделі интеллектуальдық операцияларды меңгеру және ұғымдық аппараттың баюы жас жігіттер мен қыздардың ақыл-ой қызметін неғұрлым орнықты әрі пәрменді етіп, оны бұл тұрғыдан ересектің іс-әрекетіне жақындатады. Ақыл-ой қабілетінің саралануы қыздардан гөрі ер балаларда ертерек басталып, неғұрлым айқын көрінеді. Қабілеттер мен мүдделердің мамандануы нәтижесінде басқа да көптеген барлық айырмашылықтар неғұрлым елеулі және практикалық тұрғыдан маңызды болады. Осыны, сондай-ақ жоғары сынып оқушыларының мамандық таңдауға даярлану қажеттігін ескеріп, жоғары сыныптарда оқытудың даярлығын күшейту қажет, оқушылардың дербестік дәрежесін арттырып, оларға жалпы білім беретін мектеп шеңберінде біраз мамандануға мүмкіндік жасау керек.

      Мектеп  қабырғасында өзіндік сананың  дамуы. Өзіндік сана – күрделі  психологиялық құрылым,ол ерекше  компоненттер ретінде өзіне

І -ден:  өзінің теңдестігін ұғыну;

ІІ -ден:  белсенді іс-әрекетшіл  негіз ретінде өз «менін» ұғынуды;

ІІІ -ден:  өзінің психикалық қасиеттері мен сапаларын ұғынуды;

ІV –ден:  өзін-өзі  әлеуметтік-адамгершілік бағалаулардың  белгілі бір жүйесін қамтиды.

       Жоғары сынып оқушыларының қарым-қатынас  ауқымы ұлғайып, өмірлік іс-әрекетінің  күрделіленуі нәтижесінде оның  өзі соған қатысты немесе соны  бағдар етіп ұстайтын, өзінің құндылық бағдарлары мен өзін-өзі бағалауын са-лыстыратын топтар мен ұжымдардың саны көбейеді.

Біріншіден, бұлар  ұйымдасқан мектеп ұжымдары;

Екіншіден, бұлар  да ұйымдасқан, мектептен тыс ұжымдар (спорт қоғамы, клуб,үйірме);

Үшіншіден, жеке қарым-қатынас үрдісінде қалыптасатын ресми емес стихиялы топтар.

       Тәрбие жұмысына көшедегі стихиялы  топтар мен компаниялардың ықпа-лын  есепке алу ерекше маңызды.  Кейбір педагогтар оны елемеуге  немесе кездейсоқ  нәрсе деп  санауға бейім. Бұл қауіпті  жаңылысу.

       Мектеп жеткіншек ұрпақтың бүкіл өмірін қамтымайды. Сондықтан оны жастардың әр түрлі ұйымдарының – саяси, спорт және мәдени ағарту ұйымдарының қызметі толықтырады.

       Егер жеткіншектерде стихиялы  топтар ерекше көбіне мектеп  ішіндегі ұжымдарды толықтырып, бұлардың екеуінде де көшбасшы болатын балалар бірге болса, жоғары сыныпта жағдай өзгереді. Жасөспірімнің көше тобындағы беделі оның мектептегі статусына кері қатынаста және керісінше болады. Бұл қарама-қарсылық елеулі педагогикалық қауіп туғызады. Көшедегі топтарды біріктіретін құндылықтар кейде қарсы әлеуметтік тұрғыда болады, ал оларда басшы болатындарды жақсы балалар деуге болмайды.

       Жасөспірімдік шақ ымырасыз келеді. Жасөспірімге өзін көрсетуге  ұмтылу, өзін жан-жақты ашуға құштарлық  тән. Бірақ адам практикалық іс-әрекетте өз орнын әлі таппаған кезде оның өзі туралы түсінігі біршама диффузиялы әрі орнықсыз болмай қоймайды. Осыдан келіп ол бөтен рольдерді атқарып, өзін тексергісі келеді, құбылады, өзін әдейі болсын, ұғынбай болсын бекерге шығарады. Жасөспірім аяғына дейін ағынан жарылғысы келеді өзін жұрт түсінсе екен дейді. («Дүйсенбіге дейін жетіп алайық» фильмінің жасөспірім кейіпкері «Бақыт-сені басқалардың түсінуі» деген сөзі типтес), өзінің ішкі жан дүниесін аша алмайтынына қиналады. Өзіне сенімсіздік өз кезегінде қарым-қатынаста «өзін жоғалтып алу», күлкі боламын деген қорқыныш туғызады.

Жоғары сынып  оқушыларында дүниетанымдық ізденістер өмірлік жоспарларда орнығып, нақтыланады. Жеткіншектердің өмірлік жоспарларында  көбіне әлі бұлыңғыр болады және арман дүниесінен әлі бөлінбеген. Жеткіншек өзін алуан түрлі рольдерде қиялдап елестетеді, олардың тартымдылық дәрежелерін салыстырып өлшейді, бірақ өзі үшін бірдеңені біржолата таңдап алуға батылы бармайды және ойға алғанына жету үшін көбіне еш нәрсе істемейді. Жасөспірім неғұрлым есейген сайын таңдау қажеттігі соғырлым күшее түседі. Ойдағы, қиялдаға немесе абстрактілік көптеген мүмкіндіктердің ішінен неғұрлым шынайы, әрі қабылдауға келетін бірнеше нұсқаулар біртіндеп тұлғаланып, осылардың арасынан біреуін таңдау керек болады.

Жоғары сынып  оқушыларының мамандық таңдауға байланысты пікірлерін, ойларын, құндылықтарын, даярлық дәрежесін білу үшін анкета әдісін қолдануға болады.

Онда мынадай  сұрақтар болуы мүмкін:

1. Сізге қандай  мамандық ұнайды?

2. Мамандықты таңдадыңыз ба? Неге осы мамандықты таңдадыңыз?

3. Мамандық таңдауға  байланысты ата-анамен әңгімелесесіз бе?

4. Мамандық таңдауға  байланысты мектепте қандай іс-шаралар өткізілді?

5. Мамандықты  дұрыс таңдаудың адам өмірінде қандай ролі бар?

Осындай анкета жауаптары оқушыларда қандай құндылықтарының бар екенін анықтауға мүмкіншілік береді.

 

 

Пайдаланған әдебиеттер:

 

1. Мұқанов М. Жас және педагогикалық психология. Алматы, 1982.
2. Жалпы білім беретін мектептер оқушыларын еңбекке оқыту мен тәрбиелеу тұжырымдамасы. / «Қазақстан мұғалімі», 19 ақпан, 1993.

3. Сахаров В.Ф., Сазонов А.Д. Профессиональная ориентация школьников. М., 1989.