Даму психологиясы

 

Даму  психологиясы (теориялық және практикалық  курс):Бала өмірінің дамуындағы сензитивтік кезеңдерінің ерекшеліктері мен жіктелуі

Дамудың сензитивтік  кезеңі (латын тілінен sensus -  сезім -  сезімталдық деген мағынаны білдіреді) – тұғаның дамудың жас кезеңдік интервалы болып табылады, бұл кезеңде ішкі құбылыстың бәрі қоршаған әлемнің ықпалына өте сезімтал болып келеді.  Сентизивтік кезең психологиялық функциялардың дамуына да өте  үлкен рөл атқарады.  Негізінен, бес жасқа жеткен балалар фонематикалық конструкцияларды қабылдауға өте сезімтал болып келеді, ал басқа жас кезеңде мұндай қабылеттік төмен деңгейде болады.  Сензитивті кезеңді дұрыс ұйымдастыру ең алдымен оқу кештерін ұйымдастыру қажет.

Дамудың әмбебап  заңдылықтары сентизивтік кезеңдер.

0 - 6 жас аралығы -  сөйлеудің даму кезеңі.

Ең алғашқы жас кезеңінде  бал өзінің ана тілінің интонациялық суреттері мен артикуляциясын  меңгереді.  Екінші жылында баланың сөз қоры артып, сөйлей сөйлеу ситуативті жағдайдан шығып, қарапайым фразалардан арнайы сөздердің бірігу процесі жүзеге асады, көптеген граматикалық нормалар меңгеріледі.  2,5 - 3 жаста жоғары нүкте; бала түрлі жалғау мен есімдіктерді пайдалана бастайды.  Өз - өзімен сөйлеседі, адамдармен әңгімелесуге мұқтаж болады.  Бұл жаста сөйлеу қарым - қатынас пен әрекетті бақылау болып табылады.  

0 - 5,5 жыл сенсорлық  даму, қабылдаудың анықтылығы,  сезім мүшелерінің даму кезеңі.  

Бұл кезеңде бала адамға тән барлық сезімдерге ие бола бастайды, бірақ та заттай қабылдау сенсорлық  этаномонның меңгеруін талап  етеді, ол қоршаған шындықтағы оъектілерді қабылдайды, қатысады.

1 - 4,5 жыл – іс - әрекет  пен іс - қимылдарды меңгеру кезеңдері.

Іс - қимыл – бұл  дені сау баланың жағдайы болып  табылады.  Балалардың іс - қимылдық белсенділігінің шектелуі психика дамуының тоқтап қалуына алып келеді.  Өмірінің бірінші жылында бала өзінің дене қалпын меңгереді, оның әрбір бөлігін басқара алуға үйренеді, ойлауға, отыру мен тұруға үйренеде.  Бұл әрекеттің орталық бөлігі ең алғашқы қадам басу сәті болып табылады, яғни адамның тіке жүре бастауы болып табылады.

1,5 - 3 жыл –  тәртіпті қабылдау кезеңі.  

2 - 2,5 жыл – жоғары  нүкте.  Бала тәртіпті талап ете бастайды, қоршаған ортадағы тұрақтылықты, заттарды өз орнына қояды, әртүрлі әрекеттерді дәстүрлі түрде, тиянақты орындай бастайды, балаға жағдайлардың бірізділігі мен басқа адамдармен қатынасының тұрақтылы қажет бола бастайды.  (осылаша қауіпсіздікке деген қажеттілік пайда бола бастайды)

1,8 - 3,5 жыл – майжа  заттарға деген қығушылықтың  пайда болу кезеңі.

Балада қолдардың бұлшық еттері мен саусақтарының дамуына деген қажеттілік туындайды.  

2 - 6 жыл  -  әлеументтік бейімделі кезеңі.

Бұл жаста бала өзін сезіне бастайды, үлкендерге деген тәуелділік төмендейді, оған басқа балалар қызық  көрінеді, топтағы әрекет түрлері, құрдастары мен үлкендермен қатынасы да қызықтырады.  Ол әрекет түрлерін меңгере баастайды, мәнерлі сөйлеуге үйрене бастайды, өзінің мінез құлқын айқын көрсете бастайды. Оның әрекеттері қоршаған орта арқылы жеңіл өзгеріп, түзетіліп отырады.  Бала әртүрлі рөлді өзіне қойып көреді.  Мәдениетті меңгерудің қарқынды кезеңі басталады.  

Жас ерешелік сентезивтілік -  бұл нақты бір жас кезеңіне тән негізгі психологиялық қасиеттер мен процестердің меңгеруіне қолайлы жағдай болып табылады. Жас ерекшелік сентизивтілік кезеңіне кешігушілік немесе алдын алушылық жағдайында оқу прогресі жетерліктей эффектиктифті болмайды.  

Сентизивтілік период деп  – баланың өте сезімтал, әртүрлі  әрекет түрлеріне көңіл бөлгіш, эмоционалды  әсер ету тәсілдеріне де – аса  көңіл бөлгіш кезеңін айтамыз.

Сөйлеудің дамуындағы сентизивтілік кезең.

Орташа есеппен 0 ден 6 жасқа дейін созылады, және де баланың  өмірге келуінен бұрын пайда болады (мәселен, ананың әлі дүниеге келмеген құрсақ ішіндегі баласымен әңгімелесуін оған өлең айтып беруін еске түсірейік).

Балалар дыбысқа  еліктей бастайды.

1-жасында:

-  Бала саналы түрде алғашқы сөзін айта  бастайды; Оның өмірінде алғашқы рет сөздік ойлау көрінісі пайда болды;

Бірақ та бала фрустрация ситуациясына түседі.  Бұл сөздің қандай бір мағынаны білдіретін жақсы біле тұра, өзінің ойын толық жеткізе алмағанынан.

Тәртіпті қабылдаудағы сентазивтік кезең.

Бұл сентазивтік кезең  туралы Мария Монтессоронның еңбектерінен басқа ел жерде келтірілмеген.  Оның әйгілі фразасын еске түсіреік: «Сананың шынай болмасын тәртіптілік негізінде көрінеді» деген.  

Бұл кезең 0 ден 3 жасқа  дейін созылады – және де бұл  кезеңнің жоғары деңгейі 2 - 2,5 жаста  көрініс табады.

1.  Қоршаған ортадағы тәртіп.

Мұны орындау балаға мынадай жағдайларды шешуге көмектеседі:

-   заттар арасындағы байланысты.  Мұнда баланы қоршаған ортаны заттар арасындағы заңдылықтарға сәйкес орналастыру екені туралы айтылып отыр: ыдыс аяқтар ас бөлмесінде, аяқ киімдер аяқ киім қоятын жерде, киім шкафта, ойыншықтар барлық кезде өз орнында, яғни арнайы қобдишада, сондай - ақ баланың тамақтанатын, ұйықтайтын орнының тұрақтылығы, өзінің тамақ ішетін ыдысының болуы және т. с. с.

2.  Уақыттағы тәртіптілік.

Балаға күнделікті тәртібтің  қажеттілігі өте маңызды.  Мұндай тәртібті орналастыруға ата - аналардың қатынасуы өте қажет.  Баланың 2 және 3 жастада мұндай жеке күнделікті тәртіпті ұстануын қадағалап отыру қажет.

3.  Үлкендердің балаға деген қатынасындағы тәртіптілік.  

Мұндай жастағы балаға үлкендердің миындай қатынасындағы  тәртіптілік маңызды болып келеді.   

– үлкендердің балаға деген талаптары тұрақтары болуы қажет, яғни көңіл - күйге байланысты болмауы керек.

Сенсорлы дамудағы сентизивтік кезең.

Орташа есеппен бұл  кезең 0 - ден 5,5 жылға дейін созылады. Баланың дамуындағы бұл кезең  тек қана Монтессоридің еңбектерінде кездеспейді, сондықтан да біз тек қана арнайы ескертулер жасап өтеміз.

Әрине дені сау бала көре алады, естиді, иісті сезеді, дәм  сезеді. Бірақ та сезім мүшелерінің  дамуының жоғары деңгейі мен олардың  белгілі бір ұйымдастырушы тек  қана арнайы жаттығулар негізінде ғана болады.

Майда заттарды қабылдаудағы сензитивтик кезең.

Орташа есеппен бұл  кезең 1,5 жастан 2,5 жылға созылады. Бұл  кезеңді байқау өте оңай, және үлкендерге өте көп қиындық туғызады: бала түймелерімен, дөңгелектермен ойнай  бастайды. Әрине үлкендер бұл қызығушылығында  ешқашанда да пайдалы жақтарын көрмейді.

Негізінде, бала үшін бұл  өте маңызды, ал бүгін нәрсенің өте  майда бөліктермен тұратынын  байқайды, және өмірде өте көп осындай  жағдайлар туындап отырады.

Үлкендер де бұған  мән беруі керек, яғни осыған қолайлы  жағдай жасай білуі тиіс. Мәселен, баланың мұндай қажеттілігін қанағаттандыруы керек.

Іс - әрекет пен  іс - қимылдағы сентитивтік кезең.

Орташа есеппен 1 жастан 4 жасқа дейін созылады.  Іс - қимыл барысында баланың қан айналым жүйесін дұрыс қызмет атқарып, психологиялық қызметтің дамуында қатысатын бас миының клеткаларын қажетті мөлшерде қамтамасыз етіп отырады.  Осылайша барлық тәрбиелік тәсілдер мен әдістер (сыныптық жүйені есептегенд) осы жастағы балалардың қимылын шектейтін әдістер, табиғи дамуды тоқтатуға жағдай жасайды.  Осыдан шығатын қорытынды, балаға өз қимылды өмір сәйкес келмейді, осындай тәсілдер көптеп кездесіп отырады (мәселен, теледидар алдында ұзақ отыру).

Әлеуметтік  дағдылардың сентазивтік кезең.

2,5 - 6 жасында бала сыпай  әрекеттің формалары мен қызыға  бастайды.  Мұндай әрекет түрлерін меңгері өзімен - өзі туындап отырады, мәселен, көшеде темекі шегіп тұрған баланы көргенде оның ойында бейсаналық түрде сақталып қалады.  Бұл кезде балаға сыпайы қатынас формаларын үйрету керек, өйткені қоршаған ортада өзін сенімді, икемді сезінуі үшін.  Бала бұл кезеңде  қатынастың формаларын тез меңгереді және оларды жүзеге асырғысы келеді.  Ол басқа адаммен қалай керектігін, қоштасу, көмек сұрай керектігін туралы білгісі келеді.  

Сентизивтік кезеңдер.

Сентазивтік кезеңдегі шектеулілік баланың жеке дара даму ерекшеліктеріне тәуелді болып келеді.  

Дағдылар кезеңі:

Туылған кезеңнен барлық өмір барысы: сөйлеудің, дамуы.

Туылғаннан 3 жасқа дейін: сенсорлық дамуы.

Туылғаннан 1,5 жасқа дейін: іс - қимыл арқылы қоршаған ортаны тану.

1,5 жастан 3 жасқа дейін:

Сөйлеу мәнерінің пайда  болуы.

1,5 жастан 4 жасқа дейін:  бұлшық еттің дамуы.

2 жастан 4 жасқа дейін:  қоршаған ортадағы тәртіп және  міндеттер туралы уайымдау.  

2 жастан 6 жасқа дейін:  музыкалық даму.  

2,3 жастан 6 жасқа дейін:  сезімдердің пайда болуы.

2,5 жастан 6 жасқа дейін:  әлеуметтік мәнерінің дамуы.

3 жастан 6 жасқа дейін:  үлкендердің ықпалын қабылдау.

3,5 жастан 4,5 жасқа дейін:  тактильді ссезімдеріннің дамуы.  

4,5 жастан 5,5 жасқа дейін:  оқу.

Бала психикасының дамуындағы сензитивті кезең.

Балалар психикасының дамуында аса нәтижелі және нәтижесі аз мезгілдері кездеседі. Нәтижелі мезгілді сензитивті кез деп атайды. Сензитивтік кезді, әдетте, метафора ретінде егіннің  жақсы, не нашар шығуымен ұқсастырады. Әр жылдары егіннің жақсы не нашар шығатын мезгілдері сияқты, адамның, соның ішінде баланың әр нәрсеге әуесқойлығы, сезімталдығы түрліше болып кездесетін мерзімі бар. Осы мәселені тұңғыш рет көтерген Италияның педагогы

Мария Монтессори (1870-1952). Бұдан соңғы кездерде біздің елде психологтар Л. С. Выготский, Н. С. Лесгафт осы жөнінде құнды пікірлер таратты.

Сензитивті кезге мән  беретін себебі, осы кезде аса  әсерленгіш келеді, осыны пайдаланып қалу үшін дұрыс тәрбие мен оқыту тәсілдері қолданылуы керек. Сензитивтік кез тек қана бала жасында ғана емес, адамның барлық өмірінде түрліше болып кездеседі. Егер 60-тан асқан кісіден оның өмірінің қай мезгілі есінде айқын қалған, қай жасында мағлұматтар айқын қалмаған деп сұраса, ол 20-25-ке дейінгі басынан кешірген оқиғаларын айтып, кейінгі кездері, әсіресе қартайған уақытын онша еске түсіре алмас еді. Әсіресе жастық кезеңде адам өте сезімтал болып келеді. Бастауыш мектеп жасындағыларда (7-10) мұғалімнің айтқанына сын көзбен қарау онша кездеспейді. Аузынан шыққан сөздерінің бәріне сенгіш болып келеді, осыны пайдаланып көп мағлұматтар ұқтыруы тиіс. Ал егер осы кезеңді дұрыс пайдаланбаса, алдағы кезде баланы оқыту қиынға түсуі мүмкін. Осы жастағы балалар келесі кезеңге өткенде (11-16) бұрынғыдай емес, енді ұстаз сөзіне сынмен қарайды. Сондықтан балалар үшін бастауыш мектеп кезеңі өте маңызды, оларды оқу мазмұнымен қызықтыру керек. Бірақ жеткіншектердің өздеріне тән  сензитивтік кезеңдері бар: бұлардың күші мен ақылы молайып, қуатын, ептілігін тиісті салаға қолданғысы келіп, өзін-өзі құрбыларының, не үлкендердің алдында көрсеткісі келіп тұрады. Ал ересек жас (16-18) кезеңіне келсек, олар әрі істі ойланып орындауға икемдері көлемді және өзінің келешегі жөнінде ойланып, өзін-өзі тәрбиелеуге құмар келеді. Сензитивтік кезең көбіне тілді меңгеруге және ақылға байланысты келеді. АҚШ-тың тілшісі Э. Пулгремнің айтуынша, егер баланы шет тіліне 4-5 жастан оқытса, осыған тез үйреніп кетеді. Демек, тіл мен ойдың сензитивтік кезеңі түрлі уақытта кездеседі.

Осы айтылғандардың барлығы  музыка, сурет өнерлеріне де тікелей қатысты. Ірі суретшілер мен композитерлер өз саласына қабілеті 10-12 жасында дами бастаған. Әрбір нәрсенің өзіндік және сөнетін мезгілі бар. Осы мүмкіншілікті өз мезгілінде пайдаланып қалу керек.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Баланың дамуына әсер ететін факторлар және оның мәні

Даму — жеке адамды жетілдірудің өте күрделі және диалектикалық  процесі. Балада анадан туа біткен белгілі идеялар мен түсініктер және өжет, жұмсақ немесе байсалды мінез болмайды. Плланың адамгершілік, әуестік, белсенділік және батылдық сияқты қасиеттері даму процесінде қалыптасады. Өйткені, оның өсіп жетілуіне белгілі әлеуметтік тәрбие мен орта әсер етеді. Адаманың дамуы және оның дүниені тануы түрлі әлеуметтік жағдайларға байланысты. Сондықтан оның мінезінде әр түрлі ерекшеліктер мен процестер пайда болады. Баланың дамуына ықпал ететін факторларға тұқым қуалаушылың, әлеуметтік орта, тәрбие, т.б. жатады.Тұқым қуалаушылық — ұрпақтың ата-ананың биологиялық ұқсастығын елестетуі. Кейбіреулері баланың сыртқы пішініне қарап, бірден қалай әкесіне не шешесіне ұқсап қалған деп таңданады. Әрине бұл кездейсоқ нерсе емес. Өйткені, баланың шашы мен көзінің бояуы, терісінің пигменті, бет келбеті мен басының формасы, жүрісі мен өзін ұстау қалпы тұқым қуалаушылық арқылы берілетін биологиялық ұңсастықты еске түсіреді. Бала қозғалыс мүшелерін, нерв жүйесінің функциялық қасиеттерін, ал кейде дауыс тембрі, музыкаға, биге, математикаға қабілеттілігі сияқты өте нәзік ерекшеліктерді тұқым қуалау арқылы алады. Бірақ, өте нәзік ерекшеліктердің тұқым қуалау жолымен берілуі өте сирек кездесетін жағдай. Мысалы: әйгілі ұлы компо-зитор Иоганн Себастьян Бахтың ұрпақтарында 300 жыл ішінде тек қана 20 адамдай музыканттар болған. Мұны бір жағынан отбасы мүшелерінің табиғи мүмкіншіліктердің (нышанның) болуына, екінші жағынан отбасындағы музыкалық дәстүрге, музыкалық тәрбиеге байланысты деп қарастырған жөн. Орта — адам дамуына табиғи және әлеуметтік орта ықпал жасайды Табиғи орта — бұл түрлі табиғат жағдайының адам тұрмысына қызметіне ықпал жасауы. Жылы және суық климат жағдайы халықтардың тұрмысына әрекетіне елеулі ықпал етеді. Климаты ыстық жерлерде егін шаруашылығымен шұғылданады. Ал солтүстіктегі жерде балық, бұғы шаруашылығымен айналысады. Табиғат жағдайына байланысты олардың мінез-құлықтары да ерекшеліктер байқалады. Әлеуметтік орта — жеке адамның мінез-құлқының дамуына ықпал жасайтын әлеуметтік қатынас, олардың көп қырлы іс-әрекеттері. Әлеуметтік ортаға мектептің ықпал жасауы нәтижесінде баланың дүниеге көзқарасы, құлықтық, эстетикалық және осы сияқты болымды қасиеттері дамып қалыптасады. Егер адамдардық қалыптасуына ортаның қатысы шамалы болса, онда орта адамдардық талабын қанағаттандырмайды. Сондықтан адам өзінің дамуы үшін қажетті материалдарды осы әлеуметтік ортадан жинайды. Егер бала әлеуметтік ортадан тыс қалса, онда оның даму дәрежесі жануарлардан жоғары болмайды. Африкада, Үндістанда, Инденезия елдерінің ормандарында Түрлі себептерімен аңдардық үңгірлерінде әлеуметтік ортадан тыс өмір сүретін жас баланың санасын ояту, қабілетін дамытудың мүмкін емес екендігіне ғылыми мәліметтер дәлел бола алады. 1920 жылы Үндістанның Гадамури деревнясында тұрғындардық хабарлауымен аңшылар қасқырдық інінен бет әлпеті адамға ұқсайтын, бірақ төрт аяқтап жүретін екі қыз баланы табады. Оларға Камала және Амала дейтін ат қояды. Камала 7-8 жаста, ал Амала 2 жаста. Амала көп кешікпей өледі, ал Камала күн сәулесінен және оттан қатты қорқып, тек шикі ет жеп қана күн көріп, төрт аяқтап жүріп, көбінесе күндіз ұйықтап түнде бөлме ішін кезіп жүрген, өзінің кешкі сағат ондарда, түнгі сағат бірлерде, таңға жақын, үш мезгіл ұлитын уақыты болған. Камаланы адамға айналдыру өте қиын болған. Адам арасында жүрген 2 жылдан кейін Камала түрегеліп тұруды және екі аяғымен жүріп, бірте-бірте түнде ұйықтап, тамақты қолымен жеуді үйренеді. Адам тілін үйрету бұдан да қиын болған. Жеті жыл ішінде Камала 45 сөз ғана түсіне білді. 15-ке келгенде оның есі екі жасар баладай, ал 17-ге келгенде ой-өрісінің дамуы 4 жастағы баланың деңгейіне әрең жетті. Камала 17 жасқа дейін өмір сүрген. Адам жеке тұлға болып қалыпты өсуі және дамуы үшін тек қана адамдар арасында өмір сүруі қажет. Соңғы кезде орталық Австралияда және Филиппиннің Менданао аралы ормандарынан табылған жабайы адамдардық сана-сезімінің өте төменгі сатыда екендігі байқалады. Олардың тіршілік әрекетінің де алғашқы қауымдағы жабайы адамдардық өмір сүріп, күнін көру әрекетінің ұқсастығы анықталады. Педагогика адам дамуындағы әлеуметтік ортаның ықпалын мойындайды, оған зор мән береді. Бірақ ортаны шешуші және мидын ала анықтаушы фактор деп қарастырмайды.