Мектепке дейінгі сурдопедагогиканың пәні, әдіс –тәсілдері

    18 ғасырларда  есту қабілеті зақымдалған балаларды  оқытудың екі формасы  қолданылды. Бұл форманың бірінші жолы ,жеке  оқытуда:ауызша,жазбаша және дактильдік ,жесттік . Бұл оқыту жолын жақтаушылар П.Понсе,Х.П.Бонет(Испания);Д,Бульвер,Д.Валлис.(Англия).Екінші жолды қолдаушылар-Ван Гельмонт , И.К .Амман (Нидерланд) және басқалары-қалыпты балалар  тәрізді ауызша сөйлеу тілін қолдады.

   Есту қабілеті  зақымдалған   балаларды жеке  оқытудың дамудың арқасында, оқытудың  әдістері, тілді дамыту, жаңа  ойлардың туындауына акеліп соқты.Ең маңызды пікірдің бірін неміс сурдопедагогі И. Арнольди (1737-1783) –ерте жастан оқытудың қажет екенін баяндады. Ол кемістікті   түзетуде нәтижеге жету үшін  ерте 4-5 жасынан баламен жұмыс жасау керек деді. Баланы оқыту жазбаша және еріннен оқумен жұмыс жүргізді.

    18 ғасырда кейбір европа елдерінде( Франция, Германия,Дания,Англия) естімейтін балаларды топпен оқытуға арнайы   институттар пайда болды.Атақты институтардың бірі Францияда 1770 ж .әлемдегі ең бірінші мектеп ашылды-естімейтіндерге арналған Париж институты,ұйымдастырушысы Шарль Мишель де Эппе болды. Ол мимиклық әдістің құрастырушысы болған.Ол оқыту барысында жесттік тілді пайдаланған.Себебі оның ойынша жесттік тіл есту қабілеті зақымдалған балаларға оңай әрі ыңғайлы деп білді.

  Германияда   « мимикалық   әдіс» « ауызша әдіс»  пайда  болды, бұл әдісті  С.Гейнике   құрастырды.Самуил Гейнике ол өзінің естімейтіндерді оқытудың жүйесін құрды,ол оқыту жүйесі кейіннен таза ауызша әдісі деген атқа ие болады.Балалар сонымен қатар оқуды, жазуды,арифметиканы меңгерді.

   Есту қабілеті зақымдалған мектеп жасына дейінгі балалардың даму жүйесі

19 ғасырдың екінші жартысында  еуропа елдерінде( Щвейцария,  Австралия,Германия) педагогтары, мектепке  дейінгі есту қабілеті зақымдалған  балаларды оқыту мен тәрбиелеудегі  сұрақтарды қарастырды.Сурдопедагогтардың  айтуынша, естімейтін балаларды ерте жастан оқыту ,баланың ақыл-ойының дамуына ,мектептегі оқу процестерін меңгеруге оңай деп білді.Кейбір елдерде естімейтін 5-6 жастағы   балаларға кішігірім топтар немесе арнайы  балабақшалар  ашылды. 19 ғасырдың ортасында Францияда, Париж қаласының маңынла ,Бур-ла-Пэ   жерінде ,кішкентай естімейтін балаларды қабылдады.Олармен жеке оқыту жұмыстары жүргізілді.1894 жылы  Германияда балабақша ашылды,онда  сегіз бала оқыды,бірақ олады тілдік оқытпады.

   19 ғасырдың аяғында  есту қабілеті зақымдалған балаларды  оқыту мен тәрбиелеу  Америкада  қарқынды дамыды. Есту қабілеті зақымдалған мектепке дейінгі жастағы балаларды оқытуды ұйымдастырған сурдопедагогтың бірі  Александр Грехом Белл. Ол  есту қабілеті зақымдалған балаларға арналған балабақша мен мектеп ашты.Ол есту қабілеті зақымдалған балаларға және еститін балаларға арнап тілді дамытатын жаттығулар мен ойындар ойлап тапты,ол ойын балалардың сөйлеу тілін оңай меңгеруге көмектеседі деп білді.Бұл әдістер тез етек жайды және ұзақ уақыт балабақшаларда  және мектептерде қолданды.Белл ойлап тапқан ерте жастан оқыту бүгінгі күнге дейін өз күшін жойған жоқ. Беллдің идеясын жалғастырушы  Сара Фулер болды. Ол 1888 жылы  Бостанда  2 жастан жоғары 12 бала оқитын интернат ашты.Сара Фулер  А.Г.Беллдің ауызша  сөйлеу тілі әдісін пайдаланды,себебі ол  ауызша  сөйлеу тілі мектеп жасына дейінгі балалардың меңгеуіне оңай деп білді.Кейінірек балалар жазбаша сөйлеу тілін меңгерді.

    Ерте жастан  сөздік оқыту әдісін нақты  Эмма мен Мери  Гаррет  С.Фулердің  әдістемесін  жалғастырды.

   Сол жылдары Германияда ауызша сөйлеу тілі әдісін зерттеп, есту қабілеті зақымдалған әпкелі-сіңілілер  « аналық мектеп» әдісін пайдаланды.

   19 ғасырдың соңында  Россияда алғаш сурдопедагогтар есту қабілеті зақымдалған мектепке дейінгі балаларды жалпы тәрбиелеуге (Н.К.Патканова, Н.А.Рау, М.Логовский және т.б. ) белсенді қатысты.Бірінші есту қабілеті зақымдалған мектепке дейінгі жастағы балаларға арналған,ауызша сөйлеу тілін қалыптастыруға арналған  балабақша Н.А.Раудың ұйымдастырылуымен 1900 жылы    Мәскеуде ашылды. Осылайша, 19 ғасырдың аяғында  Россияда  есту қабілеті зақымдалған мектепке дейінгі жастағы  балалды   теориялық және практикалық жағынан оқыту мен тәрбиелеуге толықтай қол жеткізді.

   Мектеп жасына  дейінгі есту қабілеті зақымдалған  балаларды оқыту мен тәрбиелеу туралы мәселелерді екінші  съезде белсенді қозғады (1903) Н.К.Патканованың, Н.А.Раудың  доклаттарында есту қабілеті зақымдалған балаларды ерте жастан оқытудың маңызды сұрақтары мен мектеп жасында  оқытудың ,дамуға кері әсерлері туралы баяндады. Мектепке дейінгі кезеңде есту қабілеті зақымдалған баланың  дыбыстарды айтуына, еріннен оқуын, музыкалық аспаптар арқылы есту қабілетіне көңіл аударды. Алты жасар бала  қатесіз оқи алу және жаза алуы қажет. Н.К.Паткановтың айтуынша,мектепке дейінгі жақсы дайындық көптеген естімейтін балалардың ұлттық мектепте оқуына мүмкіндік береді.

   Бірінші естімейтіндерге  арналған  Мәскеудегі   балбақша  үлгісінде көптеген балабақшалар ашылды.1904 жылы Петербургте М.В.Богданов-Березов балабақша ашты;Н.К.Патканов  (оның жеке Киевтегі мектебі) естімейтін мектеп жасына дейінгі балаларға арналған топптар ашты. 1909 жылы Александровскиде (Запарожье) балабақша ашылды; 1912 жылы-Тамбове де ашылды.Мәскеу қаласында есту қабілеті зақымдалған балаларға арналған балабақшалар кеңіне ашылды:Арнольдо-третьяков қалалық училищеде үш балабақша ұйымдастырылды: екеуі қатынап оқушыларға,ал үшіншісі жатып оқушыларға.

   Бірінші 1900 жылы  ашылған балабақша өзінің құрылымын  өзгертті.Онда 52 бала  3 бөлімде оқып-тәрбиеленді:  «балалар тобы»- 1-4 жас аралығындағы  оқып-тәрбиеленетін балалар; «балабақша»-4-8 жас аралығындағы балалар; «бастауыш мектеп» -8-12 жас аралығындағы балаларды оқытып тәрбиелеу.Ал 12 жасқа толған балалар Ар-нольдо-Третьяков училищесінде немесе басқа мектептерде оқыды.

   Осылайша, есту қабілеті зақымдалған балаларды мектепке дейінгі ерте жастан оқыту мен тәрбиелеу бүгінгі күнде өз жалғасын табуда.

4-дәріс Мектепке  дейінгі сурдопедагогиканың  теориялық  негіздері.

   Адам өмірінде ерте және мектепке дейінгі кезеңнің маңызы

  Ерте және мектепке  дейінгі кезеңдегі баланың физикалық  және психологиялық дұрыс қалыптасуы,болашақтағы  ересектер кезеңінде адамның  жеке қасиеттерінің құрылуына  бірден-бір себепші болады. Туылған  сәттен мектепке дейінгі кездегі  психологиялық дәрежелер болашақта  білім алудың кілті болып саналады.

   Адамның жеке қасиетін  қалыптастыру,рухани жан дүниесінің  қасиеттерін  құрастыруда мектепке  дейінгі жас бірінші кезең  болып саналады. Мектепке дейінгі  балалық шақ баланың жеке мінез-құлқының, жеке мәдениетінің қалыптасу кезеңі. Жеке мәдениенттің қалыптасуы,қоршаған ортамен,үлкендермен қарым-қатынасы, жүріс-тұрысты үйрену,әдепті сақтаумен байланысты.Мектепке дейінгі кезеңнің соңында баланың психологиялық дамуы мектептегі кезеңге дайындық фазасы ретінде жүреді.

   Қалыпты баланың  психологиялық дамуын білу,ерте  жастан мектепке дейінгі есту  қабілеті зақымдаған баланы оқыту  мен тәрбиелеуде және коррекциялық  жұмыс жүргізгенде қажет.В.С.Выготскийдің  тұжырымдамасы бойынша, «естімейтін  балаға психологиялық және педагогикалық  көзқарас бойынша,тура қалыпты  балаға жасағандай ықпал етуге  болады» деген.(1983, т.5, б,53).

Бала өмірінің бастапқы жеті жылында бала негізгі үш кезеңнен өтеді-бөбек,ерте жас,мектепке дейінгі  кезең.Бұл кезеңнің өзіне тән қайталанбас қасиеттері бар. Бұл кезеңдер бір-бірімен тең емес.Әрбір кезең бірінен кейін бірі ықпалдасып жүреді. «Психологиялық жас»- бұл баланың тұйықталған өзіне ғана тән  құрылымы мен динамикасы бар кезең.(Л.С.Выготский).Д.Б.Эльконин (1989) әрбір психологиялық кезеңді зерттеп мынандай  негіздеме жасады:

• бала өмірінің кезеңіндегі  баланың үлкендермен қарым-қатынасы немесе баланың  үлкендермен  болған әлеументтік жағдаяттар;
• осы кезеңнің негізгі және баламалы әрекеті;
• негізгі психологиялық жаңақұрылымдар( әрбір кезеіде олар жеке қасиеттеріне байланысты пайда болып отырады);
• даму дағдарысы-бірінші кезеңнен басқа кезеңге өту.

Бөбек кезеңі-баланың бір жас кезеңі,баланың жоғарғы қарқынмен дамуы. Бұл кезеңде баланың сенсорлық жүйелері дамиды: көру,есту, тактильдік сезім. Құрылымдық қарапайым реакциялары :дайындық, байқағыштық, қозғалыстар дамиды.  Бөбек кезеңін стауің құрылымдық іс-әрекеті –бұл ұстау қасиеті. Ұстаудың негізінде балада манипулярлық әрекет қалыптасады. Бала манипуляциясы затпен машықтануы ақырындап іс-әрекетке айналады.

   Бөбек кезеңіндегі  әлеуметтік жағдаяттар  бала мен  үлкендер арқылы жүзеге асады,яғни  бөбек кезеңінде бала тек үлкеннің  көмегіне жүгінеді. Баланың бірінші қажеттілігі- басқа адамның көмегіне жүгінуі. Бала өміріндегі әлеуметтік жағдаяттар бала мен ананың  -баланың болашақта психологиялық қалыптасуына  көп мағына береді. «Егер балаға дер кезінде жағдай жасамаса, болашақта баланың дамуы баяу әрі дұрыс емес жүреді» (Д.Б.Эльконин,1989, б .46).

   Бала өмірінің  бір жасында тік тұруды үйренеді, ал соңында-жүруді,қоршаған ортаны  таниды.  Жүруді меігеу баланың   бөбек кезеңіндегі жаңа  құрылым  болып саналады. Жүру процессінде  бала тек  жүруді және қоршаған  ортаны тануға ғана емес,сонымен  қатар үлкендерге бір этап  қосылуы. Үлкендердің көмегі, затқа  және оның құрылымына бағытталған. Бөбек кезеңінен ерте балалық шаққа өтуде бала заттық қарым қатынасқа түседі.

    Үлкендермен   қарым-қатынасқа түсу сөйлеу тілін  меңгеуге жол ашады: белсенді  былдыр, алғашқы сөздер,кейбір қысқа  буындық сөйлемдер. Автоматты  түрде сөйлеу түрі,яғни анасының  және жақындарының  сөздерін ғана  түсіну-бұл  бөбек кезеңінің  жаңа құрылымы.

    Бөбек кезеңінде  үлкендерге сену сезімі және болашақта қалыптасатын жеке қасиеттерінің құрылуы жүреді.

   Ерте балалық шақ- бір жастан үш жасқа дейінгі аралық. Бұл кезеңде баланың таным процесстерінің,әлеуметтік және эмоционалдық белсенді дамтды.

    Ерте балалық  шақ кезеңінің әлеуметтік жағдаяты  әлемдік заттарды тану мен  мынандай жолмен жүзеге асады:  бала- зат – үлкен адам. Екі  жаста баланың затты тану және заттың құрылымын игеруі жүреді.Заттарды алуды және қолдануды бала алдымен үлкендердің көмегімен орындайды.

   Ерте балалық шақ-  негізгі ойлау компоненттерін  жүзеге асыру кезең. Бала бір  затпен жұмыс істеп,екінші затқа  ауысу қасиетін меңгереді.

   Екі жастың соңында бала әрекетті кең меңгереді:бала күнделікті құралдарды пайдаланады-қасықпен,қалақпен және т.б. қажетті заттармен көзделген іс-әрекет мақсатын жүзеге асырады.

   Ерте балалық шақта барлық психикалық процесстердің дамуы тілдік дамуымен тығыз байланысты. Бала қысқа сөзерді пайдаланып әртүлі жағдаяттарды,бала оны жалпы түрде қабылдайды.Бастапқыда бала сөйлеу тілін тек түсіну үшін қолданылады,кейінірек оны сөздік қорына қосып пайдаланады.Баланың сөздік қоры екі жасында қарқынды көбейіді,бұл кезде бала үлкендермен қарым-қатынасқа түседі.Бала синтаксистік сөздік құрылымды меңгереді және  фонетикалық жүйені практикалық түрде, грамматикалық тілді құрады. А.Н.Гвоздеваның айтуынша, ерте балалық шақтың соңында бала  тілдегі барлық синтаксистік құрылымды игеріді. Бұл баланың үлкендермен белсенді заттық қарым-қатынасқа түсудің арқасында жүзеге асады.

   Ерте балалық кезеңнің  басында бала тек үлкендердің  көмегімен және олардың міндеттеуімен   белгілі бір жағдаятты жүзеге  асырады. Ал ерте балалық шақтың  соңында бала өзінің қалауын  үлкендердің көмегімен немесе  өз бетінше жүзеге асырады.  Бұл кезеңнің  негізгі жаңа  құрылымы-баланың жеке тілектерінің пайда болуы, өзіндік «меннің» қалыптасуы. Бұл кезеңнің дағдарысы- жекелікті талап ету, жеке тілектің пайда болуы және үлкендердің талаптарын өздерінің тілектерімен алмастырып, өзінің тілегін орындау.

   Мектепке дейінгі жастың  ерекшелігі алдымен  баланың  үлкендер әлеміне деген көзқарастың  орнығуымен байланысты. Мектеп жасына дейінгі баланы дамытатын, өсіретін әрі тәрбиелейтін де негізгі іс - әрекеті - ойын. 
Ойын арқылы бала өзін қоршаған ортамен, табиғатпен, қоғамдық құбылыстарымен, адамдармен, олардың еңбегімен, қарым - қатынастарымен танысады. 
  Сонымен мектепке дейінгі кезең – баланың жеке тұлға болып өзін - өзі сезінуінің алғашқы сатысы, демек адамгершілік ақыл – ой және басқа да қасиеттерінің ең маңызды кезеңі. Баланың мәдениетті сөйлей білуі үй ішінде, балабақшада, отбасында алған білім тәрбиесіне байланысты. Біздің басты міндетіміз баланы жан - жақты дамыта отырып тілін дамыту. Сөздік қорларын байытумен қатар есте сақтау қабілеттерін арттыру. 
Баланың ана тілінде таза еркін сөйлеуін мектепке дейінгі кезеңде меңгертуге тиіспіз. 
Ұлы педагог К. Д. Ушинский:”Кімде кім баланың тіл қабілетін дамытқысы келсе, ең алдымен оның ой - өрісін қабілетін дамытуы тиіс “- деген. Әрбір ұйымдастырылған оқу іс - әрекеттерін өткізуде тәрбиешінің шығармашылығы, әдіс - тәсілдері тиімді пайдалануы, оқу іс - әрекетін түрлендіріп ұйымдастыруда ойындарды балалардың қиялын шарықтатады. Білімді меңгерту үстінде баланың ойлау қабілеті ұштасады. 
Кішкентай балалар тез еліктегіш жан - жағына алаңдағыш келеді., үлкендерге еліктейді. Тіл дамыту. Сәлемдесуге баулу, достыққа, ұйымшылдыққа тәрбиелеуге бейімдейді.  
Мектеп ж. д. бала көзбен көріп таныған затты дұрыс қабылдап, елестете алады. Сондықтан баламен сөйлескенде, әдеби шығармаларды оқығанда оларға суреттеп көрсетіп әңгімелеу өте әсерлі болмақ. Шығарма мазмұнына немесе балалардың іс - әрекетіне өмір мен табиғат құбылысына арналған көркем суреттер баланың сана сезіміне, жүйелі сөйлеуіне әсер етеді. Өмір құбылысын нақты көріп тануға жол ашады. 
    Мектерке дейінгі кезең –бұл баланың жеке қастеттерінің даму кезеңі. Бұл жаста мативтер қалыптасады.Бала  өзінің   барлық нәрселерді бірден орындай айлмайтынын түсіне бастайды. Бұл баланың 7 жасында қалыптасады. Мектепке дейінгі кезеңінде дұрыс қалыптасу,мектеп жасында оқу мен тәрбиеленуге дұрыс бағытталу болып табылады.

Бүгінгі күн талабы –  баланың ақыл - ойын дамыту, ойлау  қабілетін жетілдіру, өзіндік іскерлік қасиеттерін қалыптастыру,есту қабілеті зақымдалған балаларды қоғамға енгізу.