Абылайхан
атындағы Қазақ халықаралық қатынастар
және әлем тілдер университеті
Педагогика
және пихология кафедрасы
Психология
Тақырып: Психологияда
таным процестері
Мамандық: ПФИЯ,
(екі шет тілі)
Топ:110
Орындаған: Асқарқызы
Гүлмира
Тексерген: Қалиева
К
Өзектілік
- Мақсаты: түйсік және қабылдау, олардың физиологиялық негіздері, қасиеттері, түрлері, негізгі заңдылықтары туралы білімдерді қалыптастыру
- Ес туралы жалпы анықтама. Ес түрлерінің жіктемесі және олардың сипаттамасы.
- Ес процестері, олардың мазмұндық, функционалды сипаттамасы.
- Есті зерттеудің ассоциативті бағыты. Г. Эббингауздың ұмыту қисығы.
- Шетелдік (П. Жане) пен кеңестік (А. А. Смирнов, П.И. Зинченко) психологиясында естің психологиялық табиғатын зерттеудегі іс-әрекеттік бағыты.
- Л.С. Выготскийдің психика дамуының мәдени – тарихи концепциясындағы ес мәселесі.
- зейін, қиял туралы білімдерін тереңдету. Болашақ педагог маманы ретіндегі білімін жетілдіру.
Жоспар:
Кіріспе
- Түйсік және қабылдау
- Ес. Ойлау және сөйлеу.
- Зейін жайлы түсінік.
- Қиял және оның адам іс-әрекетіндегі рөлі.
- Сезім және эмоция. Ерік
Қорытынды
Глоссарий
Әдебиеттер
Кіріспе
- Сөйтіп, танымның субъектісі деп жеке адамдарды, таптар мен әлеуметтік топтарды, кең мағынада алғанда, тұтас тарихи нақтылы қоғамды айтуға болады. Сонда – ақ, субъект өз болмысын, өзінің ішкі дүниесін таным объектісі ретінде қарай алады. Табиғатты, қоғамдық қатынайтарды таным объектісі ретінде қарастыру қажет. Олар субъектінің өндірістік, әлеуметтік және ғылыми қызметі арқылы таным объектісіне айлады. Бақаша айтқанда, таным объектісі дегеніміз материалдық және рухани дүниенің қоғаммен практикалық және теориялық тұрғыдан қарым – қатынасқа түсетін, нақты тарихи іс - әрекет барысында субъекті игерген бөлігі.
- Таным объектілері адамның практикалық қызметімен тығыз байланысты және әрқашан соған тәуелді болады. Таным процесінің негізінде адамның объективті дүниеге тигізетін белсенді әсері жатады. Себебі таным адамның объективті құбылыстарымен байланысына, оларға тигізетін әсеріне және оларды өзгертугіне байланысты дамып отырады. Осы тұрғыдан алғанда, таным дүниенің белсенді әрі нысаналы бейнеленуі деп қарастыруға болады. Қоғамдық практика таным процесінің қозғаушы күші болып табылады. Ол өмір сүру, іс - әрекет жасау барысында адамдардың алдына ұнемі шешуін талап ететін проблемалармен міндеттер қойып отырады.
Түйсік
- Түйсік туралы жалпы түсінік. Адамның психикалық іс-әрекеті сыртқы орта мен ағзаның ішкі жағдайымен байланысты болады. Сезім мүшелері арқылы адам әртүрлі сыртқы және ішкі құбылыстар жайлы ақпараттарды түйсік түрінде алады.Түйсік таным процестерінің ең қарапайым түрі және түйсік жүйке жүйесі бар барлық тірі ағзаларда кездеседі. Әртүрлі арнайы тітіркендіргіш әсерінен пайда болатын сезім мүшелері арқылы пайда болатын түйсікті, сенсорлық тану деп атайды(сенсорика).
- Түйсік - эволюция кезінде тітіркендіргіштіктің негізінде пайда болған. Тітіркендіргіштік – сыртқы әсерлерге жауап бере алушылық.
- Түйсіктің қызметі – орталық жүйке жүйесіне ағзаның ішкі жағдайы және сыртқы ортасы туралы маңызды мәліметтерді уақытында жеткізу. Түйсікті - И.П. Павловтың сигнал беру теориясы бойынша, 1-ші сигналдық жүйесіне жатқызуға болады.
- Түйсіктер қоршаған ортаның адам үшін маңызды қасиеттерін бейнелейді. Адамның сезім мүшелері туғаннан бастап сыртқы ортаның әртүрлі қуаттарын қабылдауға бейімделген (физикалық, механикалық, химиялық...).
- Түйсік- заттар мен құбылыстардың жекелеген қасиеттерінің мидағы бейнесі, материалды тітіркендіргіштердің адам сезім мүшелеріне әсер етуі арқылы туындайды.
Түйсік
- Түйсік жіктемесі және түрлері. Түйсік процесі сыртқы әсер етуші спецификалық қуатты қайта құруға бағытталған және қоршаған ортаны адекватты бейнелеуді қамтамасыз ететін сенсорлық әрекеттің жүйесі ретінде іске асады.
- Түйсік адамда қоршаған орта заттарымен құбылыстарының әртүрлі қасиеттерін бейнелейді. Рецепторларға тітіркендіргіштердің әсер ету сипатына байланысты түйсік үш топқа бөлінеді:
- Сыртқы орта заттары мен құбылыстарының қасиетін бейнелейтін түйсіктер – экстрорецептивті: оған көру, есту, дәм сезу, температураны сезу, тактильді түйсіктер жатады.
- Ішкі мүшелерінің жағдайын бейнелейтін түйсіктер – интерорецептивті. Бұл - аурғанды сезіну, тепе-теңдік, жылдамдық және т.б.
- Дененің қозғалысын бейнелейтін, біздің денеміздің қозғалысы мен жағдайы туралы ақпарат беретін түйсіктер - проприоцептивті. Оған бұлшықет қозғалысы т.б. жатады.
Қабылдау
- . Қабылдау- адамның сезім мүшелерінің тікелей әсер етуі арқылы заттар мен құбылыстардың мидағы тұтастай бейнеленуі.
- Сонда, қабылдау дәл түйсік сияқты, түйсік - бір ғана қасиеті бейнеленсе, ал қабылдауда тұтастай бейнеленеді. Қабылдауды түйсіктердің қосындысы деп санамау керек. Қабылдау сапалы түрде сезімдік танымның жаңа бір деңгейі болып табылады. Қабылдау сезімнен әлде қайда жоғары. Қабылдау тек бір заттың толығымен көрініс беретін жай механикалық бейнесі емес, қабылдау бір ақпараттың бөлінуі, бұл - әрекет. Философиялық түсінік бойынша, белсенді түсінік байқалады. Бірақ бұл түсінікті психикалық бейнеде қарастырсақ, белсенділікпен қатар, міндетті түрде құштарлықтың, яғни әрекет бейнесі және жеке бастың, адамның, әрекеттің субъектісінің нәтижелері де бар. Сондықтан да қабылдауда адамның психикалық өмірі мен жеке бастылығы көрінеді.
- Қабылдау тек қана ішкі ортаны ғана бейнелемей, сонымен қатар субъект пен ортаның өзара қарым-қатынасын бейнелейді.
- Психологияда қабылдаудың құрылымының толық жүйесі бөлінген. Бұл жүйедегі ең маңызды құрылымы болып қабылдау заттылығы мен мәнділігі болып табылады. Қабылдау бейнесі физиологиялық қозуға емес, ішкі дүние затына арналған. Адам бір мағыналы заттарды қабылдайды. Түсінік қабылдаумен бірге беріледі. Нақтысында визуалді ойлаумен байланысты. Осыдан барып негізінен қабылдау тұрақтылығының құрылымы шығады. Тұрақтылық – қабылдау құрылымы өзгерсе де, қабылданған заттың көлемінің, формасының, түсінің өзгермей, үнемі сол қалпында қалуы. Тұрақтылықтың құрамы тек қабылдаумен шектелмейді, сонымен басқа да психикалық процестермен өзара қатынасы бар (ойлау, тәжірибе, ес т.б.). Мысалы, балаларда алғашында қабылдау тұрақтылығы болмайды. Қабылдау тұрақтылығы құрамының арқасында адам біркелкі заттарды қабылдау дүниесінде өмір сүреді.
- Қабылдау бейнелеудің формасына байланысты 3 түрлі болады:
1. кеңістікті
қабылдау
2.уақытты қабылдау
3.қозғалысты
қабылдау
- Түйсік пайда болу үшін, ағзаға тітіркендіргіштің әсер етуі жеткіліксіз, бірақ ағза өзі де жұмыс істеуі қажет. Түйсік – тітіркендіргіштердің арнайы қуатының жүйке процестерінің қуатына айналуы нәтижесінде пайда болады. Түйсік – бұл тек сезім бейнесі немесе оның компоненті емес, сонымен қатар іс-әрекет және оның компоненті. Түйсіктің физиологиялық негізі анализаторлардың іс-әрекеті болып табылады. Түйсіктің пайда болу жолы да анализатор қызметіне байланысты болады. Анализатор күрделі механизм. Ол сыртқы қабылдағыш аппарат – рецептордан басталып мида аяқталады. Тітіркендіргіш сай келетін және сай келмейтін болып екіге бөлінеді. Әр рецептордың құрамы ерекше, сондықтан тек қана белгілі тітіркендіргіштердің әсерін қабылдайды. Тітіркендіргіш әсер еткеннен кейін түйсік бірден пайда бола қоймайды, біраз уақыттан кейін пайда болады. Бұл уақыт - латентті кезеңі деп аталады. Бұл кезеңде тітіркендіргіштің сезім мүшесіне әсер еткен қуаты жүйке импулсіне аударылып, бір жүйкеден екінші жүйкеге ауысып ми қабығына жетеді. Түйсікке тәуелі құбылыс – сенсорлық оқшаулану. Түйсік – көру, есту, иіс, дәм, сипап сезу адамның ең маңызды қажеттілігі, адам миының жақсы дамуының негізгі шарты.
Түйсіктің
физиологиялық негізі.
Қабылдау басқа таным процестері сияқты
рефлекторлы процесс. Оның негізінде қоршаған
орта заттары мен құбылыстарының рецепторларға
әсер етуінен үлкен ми сыңарлары қабығында
пайда болатын шартты рефлекстер уақытша
жүйке байланыстары жатыр. Ми қабығы бөліктеріне
келіп түскен құралды тітіркендіргіштер
күрделі талдаудан өтіп, бірігіп жатады.
- Түйсікпен салыстырғанда қабылдау процесі ми қызметінің ең жоғары талдану – бірігу формасы. Талдау болмай қабылданатын зат не құбылыстың мән-жайына жету мүмкін емес.
- Қабылдау негізінде жатқан уақытша жүйке байланыстары объективті дүние заттары мен құбылыстарының шындық арақатынастарының болуынан туындайды. Әртүрлі талдағыштар арасында орныққан байланыстардың көмегімен біз арнайы талдағышы болмаған заттар мен құбылыстар қасиеттерін де қабылдап, бейнелей аламыз.
- Анализаторлар бірнеше - себебі қабылдау бірнеше тітіркендіргіштердің комплексті әсерінен пайда болады.
- Қабылдауды сезім мүшелері ғана емес, сөйлеу орталықтары да негізгі функция атқарады. Сезім мүшесі арқылы әсер қозу пайда болады дағы, нейрон детекторлары арқылы ми орталығына жеткізіледі.
- Бір сәттегі немесе бірізді қозулар нәтижесінде ми орталықтары арасында уақытша жүйке байланыстары пайда болады. Соның нәтижесінде күрделі интегративті жүйке процесі пайда болады. Сонда қабылдау түйсікпен салыстырғанда мидың аналитикалық, синтетикалық іс-әрекетінің жоғарғы формасы болып табылады.
Қабылдаудың
физиологиялық негізі.
Қабылдаудың
қасиеттері
1. Таңдамалылық
2. Қабылдаудың заттылығы
3. Апперцепция
4. Қабылдаудың мағыналылығы
5. Қабылдаудың константтылығы
немес тұрақтылығы
6. Қабылдаудың тұтастығы
жеке адамның қызығушылығына,
бағдарына және қажеттіліктеріне байланысты
сыртқы орта заттары мен құбылыстарын
қабылдау қабілеттілігі.
адамының сыртқы
орта заттарының құбылыстарының
белгілі-бір топқа қатысты нақтылап
қабылдауға қабілеті. Затты қабылдауда
3 нәрсе жақсы көріну керек: а)
фон, б) контур, в) заттың өзі.
бұл қабылдаудың
адамның алдыңғы іс-тәжірибесінен,
іс-әрекетінен тәуелділігі. Апперцепция
бірден пайда болмайды. Апперцепция
жеке адамның қабылдауына белсенді
сипат береді. Затты қабылдау
арқылы адам сол затқа қатысын
көрсетеді. Адамның психикалық күйін
жағдайын, кейпін де көрсетеді.
кез-келген қабылдау
заты нақты бір мағынаға ие
болады. Яғни кез-келген зат тілекке
пайдалылығына байланысты қабылдайды.
Осының нәтижесінде қабылданатын
зат мақсат бағдарлыққа ие
болады.
бұл заттың физикалық
қасиеттерін білумен және танымалдылығымен
байланысты болып тұрақталынуы.
Заттың қабылдануының тұрақтылығы
жеке адамның практикалық іс-әрекетімен,
әлеуметтік тәжірибесімен байланысты
болады.
адамның санасында заттардың көптеген
сипаттамаларымен, қасиеттерімен бірге
қабылдануы. Қабылдаудың қызметінде заттардың
физикалық сипаттары негізгі роль атқарады
және осы заттар мен құбылыстардың қабылдануындағы,
психофизикалық заңдылықтар көрініс береді.
Ес туралы
жалпы анықтама. Ес түрлерінің
жіктемесі және олардың сипаттамасы.
- 1. Ес туралы жалпы анықтама. Ес түрлерінің жіктемесі және олардың сипаттамасы. Өткен тәжірибені жадымызда қалдырып, сақтап, оларды қайта жаңғыртуымыз ес деп аталады. Ес адамға өте қажет. Ол арқылы субьект жеке өмірлік тәжірибесін жинақтап, сақтап, пайдасына жаратады. ХХ ғасырдың 80 ж. неміс психологі Г. Эббингауз ойлаумен байланысты ес заңдылықтарын ашты (мағынасыз әріп буындарын жаттата отырып, материалды есте қалдырудың негізгі шектерін белгіледі.Психиатр Э.Крепелина осы тәсілді психикалық ауытқуы бар сырқаттардың есте қалдыру әрекеттерін тексеруде қолданды. Г.Э. Мюллер естің бекуі мен қайта жаңғыруы заңын ашты. ХХ ғ. И.П. Павлов шартты рефлекстер әдісін ашты. Естің жоғарғы формаларының дамуын орыс ғалымы Л.С. Выготский ХХ ғ. ашты. Әлеуметтік негізге ие психикалық іс-әрекеттің күрделі түрі екенін дәлелдеді. А.А. Смирнов, П.И. Зинченко естің саналы іс-әрекетпен байланыстылығы заңын ашып, жадта қалдырудың алға қойған мақсатқа тәуелді болатынын дәлелдеді. Келе-келе ес іздерін сақтауға қажетті ми аймағын табу және есте қалдыру мен ұмытудың жүйкелік механизмдерін ашушы зерттеулер пайда болды. П. Линдсей мен Д. Норман естің бір-біріне ұқсамас 3 типін: 1. сезімдік әсердің тікелей, нақты ізі.(бұл сезім мүшеміз қабылдаған көріністерді толық дәл сақтау, бірақ 1 сек. еске түсіп, тез жойылып кетеді). 2. Қысқа мерзімді ес: ( Бұнда есте қалған бейне оқиғаның қандай да бір шағын баламасына сәйкес келеді). 3. Ұзақ мерзімді ес: ( жадта сақтау жүйесінің маңызды да күрделі түрі. Ұзақ мерзімді естің уақыты да, қамту көлемі де шексіз. Бірнеше минуттан артық сақталғанның бәрі ұзақ мерзімді еске кіреді). Есте қалдыру, қайта жаңғырту үшін жүретін әрекеттердің сипатына орай ес 3 өлшемге сай болуы керек: