Сана

САНА — АСА  КҮРДЕЛІ ҚҰБЫЛЫС 

Сана — ой елегінен өткен білім, болып жатқан оқиғаларды ой елегі арқылы қабылдау деуге болады. Мұны басқаша айтқанда: бұл —  өз жағдайыңды түсіну, өз қимылыңды  басқара білу, сондай-ақ өз сезімдерің мен ойларыңды бақылау. 

Сонан соң, сана жайын  сөз еткенімізде біз В. И. Лениннің: материяның өзінде санамен принцип  жағынан тектес және өз дамуында сананы туғызатын қасиет бар деген сөздерін еске алмай қоймаймыз. Бұл — белгілі  бір заттың бейнеленуі, шағылуы, яғни, сыртқы әсерді сезінуі, сол арқылы заттың ішкі жағдайын өзгертуі. 

Сана дегеніміз  де — шағылу, бейнелену. Айналадағы дүниенің мида шағылып көрінуі. Бірақ  кез-келген шағылуды, бейнеленуді біз  сана дей алмаймыз. Егер шағылудың  табиғаттағы барлық түрлерін күрделі  мән алуына қарай бірінен соң  бірін тізбектеп қоятын болсақ, онда біз өзінше бір саты жасаймыз оның төменгі баспалдағы өлі табиғатпен ұштасады да, ал ең жоғары баспалдағы дүниенің адам санасында бейнеленуін көрсетеді. 

Шындықты бейнелеудің  айрықша сипаты бар ерекше түрі ретінде  сана қандайда бір аралық сатыларда  пайда болады. Бұл сатыны іздегенде  ғалымдар болмыстың психикалық шағылу, бейнелену түріне айрықша назар  аударады, ал психика тек жоғары сатыдағы тіршілік иелеріне ғана тән. 

Ол адамға да тән  нәрсе. Олай болса, психика бізді  түйсікті жануарлармен біріктіреді  ғой. Алайда біз олардың психикасын сана дей аламыз ба? Істің басты  түйіні осы мәселеде, оның дұрыс  шешімін айту үшін біз санаға не жататынын анықтап алуымыз керек. 

Алдымен мынаны дәл  ұғынғанымыз жөн: «психика» ұғымының ауқымы «сана» ұғымынан кеңірек. Психикаға  енетіннің бәрі бірдей санаға ене  бермейді. Кейбір психикалық құбылыстардың  санадан тысқары қалатыны мәлім. 

Сонымен, біздің санамызға  не енеді? Айталық, бұған алдымен  ой (ойлау) кіретіні өзінен-өзі түсінікті. Одан кейін санаға ырық — мақсат көздеу, талап-тілек, сол сияқты сезім  — әсер алу, ренжу, қайғыру енеді. Ақырында, өзіңнің дүниедегі орныңды  түсіну, өзіңнің және өзгенің іс-әрекетін бағалай білу, яғни, кысқасын айтқанда, сезім сананың міндетті элементтері  болып табылады. 

Сананың құрамды  бөліктері осылар. Бізден көп саты төмен хайуанаттарда бұлар бар  ма? Енді соны іздеп көрелік. 

«Ғажайып құбылыстар энциклопедиясы» кітабы, АЛМАТЫ, 1986 ж. 

Авторы: В.МЕЗЕНЦЕВ 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

Бірінші психикалық түсініктер Грецияда, Египетте, Римде, Қытайда пайда бола бастады. Ерте заманда психика жөніндегі түсініктер аналистік сипатта болды. Анализм - әр заттың жаны бар деген мағынаны білдіреді. Гелозоизм – психика  барлық материалдарға тән. Гераклит : дүниедегі заттар мен құбылыстар әр уақытта өсуде, өнуде болды. Соған  байланысты адам жаны да сыртқы әсеріне  байланысты өзгеріп тұрады. Демокрит: психикалық процестер көзге көрінбейді, олар ұсақ атомдар әсерінен пайда  болады. Адамның қабылдауы бізді  қоршап тұрған сыртқы дүниедегі атомдардың біздің сезім мүшелерімізге әсер етуден пайда болады. Дуализм –  жан мен тән бөлек құбылыс.

 Аристотель –  жан мен тәнді екіге бөлуге  болмайды. Ол біртұтас процесс.  Тән организм болса, жан –  сол организмнің мазмұны.Ол жанды  3-ке бөледі: жәндіктер, жануарлар,  адамдар жаны.

XVIғ.басында француз  философы Декард рефлекс деген  ұғымды енгізді. 1874ж. Германияда  бірінші психологиялық лаборотория  ашылды.Оны ашқан неміс психологы  Велгени Вунд.

3.Ми және психика.

 Психика мидың  қасиеті болып табылады.Ми мен  психика әр уақытта байланысты. Адамның бас миында 15 милиардтан  астам нерв талшықтары орналасқан. Адамның бас миы 4 бөліктен  тұрады: 1) маңдай . 2) самай. 3) желке. 4) төбе.

1)Маңдай – адамның  оқу, жазу процестерін реттейді.

2)Самай – естуді  қамтамасыз етеді.

3)Желке – адамның  көру мүмкіншілігін қамтамасыз  етеді.

4)Төбе – қимыл-қозғалыстарды  реттейді.

 Адамның нерв  системасы 2 бөліктен тұрады: 1)Орталық  – бас ми және арқа ми. 2)Перифериялық  – бүйрек, жүрек, бауыр, өкпе  және бұлшық еттер. Орталық  және перифилиялық нерв системасы  сырттан және іштен түсетін  информацияларды өңдеп отырады.  Организмнің барлық органдарын  орталық нерв системасы арқылы  байланысады.Сырттан бас миға  келетін импульстер эфференгтер  деп аталады.

4.Психика және  сана.

 Психиканың 2 деңгейі  бар. 1)Жоғарғы деңгейі – сана, 2)Төменгі деңгейі – санасыздық.

 Сана – психиканың  ең жоғарғы формасы. Бұл адамның  еңбек әрекетінде басқа адамдармен  бірқалыпты қатынасуында қалыптасқан  қоғамдық тарихи жағдайлардың  нәтижесі. Сана заттар мен құбылыстардың  адам миында сезім мүшелері  арқылы байқалады.

 Сананың құрылысы:

1)Сананың өзі.

2)Объект пен субъектіні  айыру. Жеке адам өзінің санасына  сүйене отырып, өзін және өзінің  әрекеттерін басқа адамдармен  ажырата алады. Яғни адамдардың  « мен және мен емес» деген  ұғымды ажыратуды.

3)Адамның өзінің  іс-әрекетінде мақсаттың қойылуы.

4)Керекті қатынастарды  орнату.

 Психологияның  төменгі деңгейі – санасыздық  деп аталады. Санасыздық ақиқатты  бейнелегенде жасаған әрекеті  үшін есептің берілмеуі. 

 Сана мен санасыздықты  бір-біріне қарама-қарсы қоюға  болмайды. Санасыздық – сана сияқты  адамның психикалық көрінісі. Ол  қоғамдық жағдайлармен негізделген.  Адамның түс көруі, психикалық  ауруға шалдыққан адамның әрекеті,  жаңылыс айтылған сөздер, мұңдану. 
 

 Адамзат қоғамында  және жануарлар дүниесінде 

 психиканың дамуы. 

1.Психиканың пайда  болуы.

2.Психиканың филогонездегі  дамуы.

3.Сананың пайда  болуындағы еңбектің ролі.

4.Сана және тіл.

5. Адам психикасы  мен жануарлар психикасының айырмашылығы. 

 Академик Орпореннің  теориясы бойынша тірі материяның  пайда болуы үшін органикалық  заттар бір-бірімен қосылуы керек  болады. Органикалық қоспалардың  дамуы нәтижесінде молекулалар  пайда болады. Молекуланың зат  алмасу процессінде сыртқы әсерлерге  жауабын тітіркенушілік деп аталады.  Тірі организмдерге тән ерекшелік  бұл тропизм. Өсімдіктер мен  жәндіктердің түрлі сыртқы ортаға  бейімделу формасын тропизм деп  аталады. Тропизмнің түрлері: 1)Фототропизм  – жарықтың әсерінен органиканың  өзгеруі. 2)Термотропизм – температураның  әсерінен органиканың өзгеруі. 3)Хемотропизм  – органиканың белгілі бір  физикалық және химиялық ортаның  берілуі. 4)Топотропизм – механиканың  тітіркендіргіштерінің әсерінен  органиканың қозғалуы.

 Жәндіктерде біртіндеп  сезімталдық қасиет пайда болады. Сезгіштік – органиканың сыртқы  ортаны түйсіне алу сезімі. Жәндіктерде  нерв системасы пайда бола  бастады. Яғни Ганглийтүйіндері  деп аталады, нерв клеткалары  пайда болады. Бұл құрттар мен  құиырсқаларға тән. Біртіндеп  жәндіктерде іс-әрекеттері де  күрделене бастайды. Құрт-құмыпсқалардың  мінез-құлықтары іштен туа бітке,  ұрпақтан-ұрпаққа берілетін инстенгтивтік  мінез-құлық. Инстинг дегеніміз  – органиканың белгілі тіршілік  жағдайына, өскен ортасына әбден  көніккенін көрсететін мінез-құлықтардың  түрі. Оның 3 түрі бар : 1)қорғаныс. 2)тамақтану. 3)жыныстық.

 Біртіндеп жәндіктердің  ми құрылысы күрделене бастайды. Жануарларда түрлі иіс сезу, дәм  сезу қабықтары пайда бола  бастайды. Ми қабығының құрылымы  неғұрлым күрделі болса, жануарларда  дағдының қалыптасуы да тез  және оңай болады.

 Дағды – бір  әрекеттің қайталана берілуінің  нәтижесінде бірте-бірте жасалынатын  іс-әрекет. Инстингтің физикалық  негізі шартсыз рефлекс, дағдының  физиологиялық негізі шартты. Жоғарғы  сатыдағы жануарлардың берілуіне  интелектуалдық мінез-құлық тән.  Жоғарғы сатыдағы жануарларға  тән ол – еліктеушілік. Сана  – тек жеке адамға тән дара  қасиет. Адамға жеке санамен қатар  өмір сүрген ортасына байланысты  қалыптасқан қоғамдық санада  болады.

 Сананың қалыптасуындағы  тілдердің функциясы:

1)Тіл сыртқы дүниедегі  жағдайлар мен заттарды жеке  сөздер арқылы белгілей отырып, керекті заттарды басқалардан  бөліп алып, оларға зейін қойып  және оларды есте сақтауға  мүмкіншілік береді. 2)Тіл заттарды  талдап қорытады. 3)Тіл тек қатынас  құралы емес, сонымен бірге ойдың  басты құралы.

 Жануарлар психологиясы  мен адам психологиясының арасындағы  айырмашылық:

1)Жануарлардың мінез-құлқы  барлық уақытта биологиялық матифтермен  байланысты жануарлардың мінез-құлқы  негізінде биологиялық қажеттілік  жатыр.

2)Жануарлардың мінез-құлқы  барлық уақытта тікелей қабылданған  стимулдармен ғана анықталады.

3)Жануарларда біоеудің  тәжірибесін ұғынып, оны басқаларға  жеткізу болмайды.

 Адамның саналы  әрекеттерінің жануарлардан айырмашылығы:

1)Адамның іс-әрекеті  күрделі қажеттіліктермен сипатталады.  Оларды жоғарғы қажеттіліктер  деп атйды.

2)Адамның саналы  әрекеті сыртқы ортадан алған  әсерлерін ғана анықталмайды. Адам  баласы сыртқы ортадағы жағдайларды  өте терең бейнелей алады. Олардың  себепті байланыстарын да анықтай  алады.

3)Еңбек құралдарын  жасап, оны пайдалану. Адам  баласы еңбек құралдарын боспар  бойынша жасап, оны керекті  уақытта ғана пайдаланып, сақтап  қояды.

4)Қоғамдық тәжірибенің  берілуі. Адамдарда, жануарларда  да өзіне тән тәжірибесі бар.  Бірақ адам баласы ғана қоғамдық  тәжірибені иемдене алады. Қоғамдық  тәжірибе адамның психикасын  жетілдіреді.

5)Сезім ерекшеліктері.  Адам да жануар да айналада  болып жатқан құбылыстарға өзінің  сезімін білдіреді. Бірақ, тек  адам ғана қуанышты және қайғылы  жағдайларға түрліше жауап қайтарады.

6)Өсу, даму шарты.  Адам ел арасында өсіп-дамыса  ғана адам бола алады. 
 

 Зейін

1. Зейін туралы  түсінік.

2. Зейіннің физиологиялық  негізі.

3. Зейіннің түрлері. 

4. Зейіннің қасиеттері. 

 Зейін дегеніміз  – адам санасының белгілі бір  объектіге бағытталған және шоғырлануын  айтамыз. Сананың бағытталуы деп  – белгілі объектіні таңдап  алуды айтамыз. Сананың шоғырлануы  деп – объектіге қатысы жоқтың  бәріне көңіл аудармауды айтамыз.  Зейінді анықтайтын факторлар  2 топқа бөлінеді:

1)Адамға әсер  ететін сыртқы тітіркендіргіштердің  құрылымын анықтайды.

2)Жеке субъектінің  іс-әрекетіне байланысты 1-ші топқа  жататындар: а)тітіркендіргіштердің  күші. б)тітіркендіргіштердің жаңалығы. 2-ші топқа жататындар: Жеке адамның  қажеттіліктері, қызығуы, бағыт-бағдары. 

 Зейіннің физиологиялық  негізі.

3-нің физиологиялық  негізін академик Павлов нерв  процессінің өзара индукция заңына  байланысты түсіндіреді. Егер  ми қабығының бір алабында  қозу процесі пайда болса, соған  байланысты қалған алабтарда  тежелу пайда болады. Зейін пайда  болу үшін Борлау деп аталатын  рефлекстің мәні зор. Ол қошаған  ортаның қандай да болмасын  өзгеруіне органиканың туа біткен  реакциясы. 

 Зейіннің физиологиялық  негізін Уктаиский түсіндірді. Уктаиский  зейіннің физиологиялық негізін  Даменанта теориясы тұжырымдамасымен  түсіндіреді. Даменанто дегеніміздің  мағынасы – үстем етуші. Бұл  теория бойынша сыртқы дүниедегі  көптеген тітіркендіргіштердің  ішінен біреуі миға әсер етеді.  Яғни мидың бір алабы күштірек  қоздырады. Осындай қоздырған  алабты даминанто деп атайды. Мұндай күшті қозғыш алаб қалған  алабтардағы қозуды өзіне қосып  алады. Осыдан мидың қозған  алабы одан бетер күшейеді.

 Адамның жануарлардан  ерекшелігі адам өзінің зейінін  басқара алады. Сондықтан зейінді  тәрбиелеуде алдына мақсат қоя  білудің маңызы зор. Оны адамның  өзі тұжырымдайды немесе басқа  біреулер ұсынады. Зейін адамның  сыртқы пішінінен, жүріс-тұрысынан,  мимикасынан білініп тұрады.