Қорықтар. Қызыл кітап. Олардың табиғатты қорғау маңыздылығы

 Сондай-ақ БҰҰ шеңберінде  Орнықты дамыту жөніндегі комиссия  жұмыс істеді. Ол БҰҰ-ның Экономикалық және әлеуметтік кеңесінің (ЭКОСОС) көмекші органы болып табылады. Қоршаған ортаны сақтаумен айналысатын 200-ден астам халықаралық үкіметтік емес ұйымдар бар. Мысалы, 1948 жылы Францияда құрылған табиғат және табиғат ресурстарын қорғаудың Халықаралық одағы (МСОП); Құстарды қорғау жөніндегі Халықаралық кеңес, Хайуанаттарды қорғау жөніндегі Дүниежүзілік федерация; Альпі аудандарын қорғау жөніндегі Халықаралық федерация. Тәуелсіз мемлекеттер достастығы (ТМД) шеңберінде 1992 жылғы ақпанда "Экология және қоршаған ортаны қорғау саласындағы өзара әрекеттестік туралы" келісімге қол қойылды. Бұл келісімге: Қазақстан, Әзірбайжан, Армения, Белоруссия, Қырғызстан, Молдова, Ресей Федерациясы, Тәжікстан, Түрікменстан, Өзбекстан, Украина қол қойды. Келісімді іске асыру үшін: Мемлекетаралық экологиялық кеңес, Мемлекетаралық экологияльщ қор құрылды. ТМД шеңберінде табиғат қорғау ынтымақтастығын дамытуда Парламентаралық ассамблея маңызды рөл атқарады. Оның құрамында Қоршаған ортаны қоргау жөніндегі бөлім құрылған.      

 Қазақстанда қоршаған  ортаны қорғау жөніндегі әр түрлі мемлекеттік және қоғамдық ұйымдар, сондай-ақ халықаралық үкіметтік емес экологиялық "Гринпис" ұйымы жұмыс істейді. Басты мемлекеттік орган Табиғат ресурстары мен қоршаган ортаны қорғау министрлігі болып табылады. Аралды құтқару жөніндегі комитет, "Табиғат" экологиялық одағы, "Невада-Семей", "Каспий табиғаты" (Атырау), "Көкті сақтау", Ауқымды экологиялық қор, "Жастар экология мен мәдениет үшін" азаматтық қозғалыстары, "Тау" орталығы (Алматы) және басқа да қоғамдық мемлекеттік емес экологиялық ұйымдардың белсенді қызметтерін атап өтуге болады.      

 Қоршаған ортаны қорғау  жөніндегі заңдарды. бұзғаны ушін  заң алдындағы жауаптылық Қазақстанда  экологиялық заңдардың бұзылуы  кең тараған. Қоршаған ортаны қорғауға байланысты мемлекет белгіліген ережелерді бұзу заң бойынша жауапкершілікке соқтырады. Өкінішке орай, елімізде экологиялық заңдарды бұзатын жағдайлар жиі кездеседі. Экологиялық құқық бұзушылық дегеніміз — жеке және заңды тұлғалардың (мекеме, ұйым, ұжым), мемлекеттің экологиялық құқықтары мен заңды мүдделеріне қол сұғатын, сонымен бірге қоршаған табиғи ортаға зиян келтірудің нақты қаупін тудыратын кінәлі, құқыққа қайшы келетін әрекет немесе әрекетсіздік түріндегі іс-қимыл.   

 Экологиялық  құқық бұзушылық белгілерін қарастырайық:

• Құқық бұзушылық кінәсінің болуы. Кінә — ол құқық бұзушының жасаған құқыққа қарсы әрекетіне психикалық қатынасы, ол қасақана не абайсызда болуы мүмкін. Мысалы, заңсыз аңға шығу, ормандағы ағаштарды заңсыз кесу тек қасақаналы болады, ал судың, жердің, ауаның ластануы абайсызда болуы мүмкін.
• Құқық бұзушының құқыққа қарсы мінез-құлқы. Бұл экологиялық нормалардың және басқа да заңдардың бұзылуын білдіреді.
• Экологиялық құқық бұзушылықтың қоғамға қауіптілігі қоршаған табиғи ортаға, жеке және заңды тұлғалардың, мемлекеттің экологиялық құқықтары мен заңды мүдделеріне келтіретін нақты зиянның болуы немесе келтіру қаупінің болуын қарастырады.
• Құқыққа қарсы әрекет пен келтірілген зиян арасындағы себепті байланыстың болуы.
• Құқық бұзушыға заңды жауаптылық шараларын қолдану, яғни жазалану белгілері қолданылады.

    Экологиялық құқық бұзушылық  жасалған уақытта, әдетте, қоршаған  ортаға, адамдардың өмірі мен денсаулығы на, экономика мүдделеріне көп аспектілі зиян келтіріледі. Экологиялық зиянның болуы экологиялық құқық бұзушылықтың болуына парапар келеді. Бұл зиян бірден байқалмай, ұзақ уақытқа созылуымен ерекшеленеді. Сонымен қатар қоршаған ортаға келтірілген зиянның орнын толтыру мүмкін емес. Экологиялық зиян табиғаттың жай-күйінің өзіне әсер етеді. Экологиялық құқық бұзушылық жасағаны үшін жауаптылық 16 жастан басталады. Кейбір кезде, мысалы, мемлекет қорғауындағы табиғи кешендер немесе объектілерді қасақана жойғаны немесе бұлдіргені үшін 14 жастан басталады.        

 Табиғат – қоғам байлығы. Ол  қашан да жер бетіндегі тіршіліктің  қайнар көзі. Қай елде болмасын өзі мекендеген жерінің табиғатын қорғау басты парыз. Еліміздегі  табиғат қорғаудың ең басты  саласы – мемлекеттік қорықтар. Қорық – барлық табиғат байлықтары  қатаң қорғалатын арнайы белгіленген  аймақ.

       ФАО - Біріккен Ұлттар Ұйымының ауыл шаруашылық және азық-түлік проблемаларымен айналысатын органы. Өзінің тікелей міндетінен басқа жануарлар дүниесі мен ормандарды қорғау ісімен және қоғамдық табиғатты қорғау ұйымдары мен ұлттық парктердін қызметкерлерінің білімі мәселесімен айналысады.     

 Мемлекеттік табиғи қорық қоры - қоршаған ортаның табиғи эталондар, реликтілері, ғылыми зерттеулерге, ағарту білім беру ісіне, туризмге және рекреацияға арналған нысандары ретінде экологиялык, ғылыми және мәдени жағынан ерекше құнды, мемлекеттік қорғауға алынған аумақтарының жиынтығы. Қорықтардың басты мақсаты - табиғи ландшафтылар эталонын мұндағы тіршілік ететін өсімдіктер мен жануарлар дүниесімен коса сақтау, табиғат кешендерінің табиғи даму заңдылықтарын анықтау. Соңғысы адамның шаруашылық әрекетінен табиғатта болатын өзгерістерді болжау үшін аса қажет. Қазакстан қорықтар саны жөнінен ТМД-ға кіретін республикалар арасында 16-шы орын алады. Дегенмен, республика жерінің көлеміне шақканда корықтар үлесі жөнінен 13-ші орында. Бұл Қазақстан секілді ұлан-байтақ республика үшін қорықтар көлемінің әлі де болса аз екендігін көрсетеді. Қазіргі кезде нақты 10 қорық жұмыс істейді. Бұлар, әрине, Қазақстан табиғатының алуан түрлі табиғат жағдайларын толық көрсету үшін жеткіліксіз. Сондықтан болашақта ғалымдардың, табиғатты қорғау коғамы өкілд рінің ұсынуымен тағы 15 қорық ұйымдастырылмақшы.

     Әлемге әйгілі қорықтар

Мына қорықтар әлемге әйгілі:

       Наурызым қорығы - дала флоралары мен фауналарын қорғау үшін 1934 жылы құрылды. Мұнда бірегей дала қарағайлы орманы бар. 
       Қорғалжын қорығы - дүниежүзілік маңызы бар суда жүзетін құстардың мекен орны ретінде Теңіз-Қорғалжын көлдерінің табиғи кешенін қорғау үшін 1968 жылы құрылды. Бұл жылыстайтын құстар мен әлемде өте көп ұя салатын қоқиқаздардың тынығу орны болып табылады. Бұл екі қорық әлемдегі жалғыз ғана бірегей үлгі өлшемді (эталон) аумақ болып табылады. Онда сан алуан дала келбеті сақталған. БҰҰ-ЮНЕСКО жанындағы білім, ғылым және мәдениет жөніндегі дүниежүзілік ұйым оларға Дүниежүзілік мұра нысан мәртебесін берді. 
       Ақсу-Жабағылы қорығы - Батыс Тәңіртаудың солтүстік аудандарының табиғи кешендерін қорғау үшін 1926 жылы құрылған. Қорықта марал, елік, арқар, сібірлік таутеке, ақтырнақ аю, ілбіс, доңыз, жайра, ұлар өмір сүреді. 
       Барсакелмес қорығы - бұл шөл кешенін қорғау және соған тән жануарлардың санын қалпына келтіру үшін Арал теңізіндегі аралда 1939 жылы құрылды. Аралда құлан, бөкен, қарақұйрық өмір сүреді; 
      Алматы қорығы - бұл Іле Алатауының табиғи кешенін қорғау үшін 1964 жылы құрылды. Қорықта марал, ілбіс, арқар, сібірлік таутеке, ақтырнақ аю, ұлар, қырғауыл, кекілік, құр өмір сүреді. 
      Марқакөл қорығы - бұл Марқакөл көлімен қоса Оңтүстік Алтайдың табиғи кешенін қорғау үшін 1976 жылы құрылды. Мұнда сүтқоректілердің 40 түрі өмір сүреді. Олардың ішінде қоңыр аю, бұлғын, марал, құстардың 200-ге жуық түрлері және жергілікті түр - эндомик осқы балығы бар болатын

      Ұлттық саябақтар

    Ұлттық саябақтар да табиғат қорғауда үлкен қызмет атқарады, оларда орасан зор шектеулі шаруашылық әрекеттер шешімін тапқан және таныстыруға арналған танымжорықтары өткізіледі. Мұнда тынығып, денсаулықты қалпына келтіруге, туризм және спортпен шұғылдануға болады. Солардың ішінде Іле Алатауы, Баянауыл, Қарқаралы және Көкшетау мемлекеттік ұлттық табиғи саябақтар кеңінен таныс. Ұлттық саябақтарда өсімдіктер мен жануарлар әлемі қатаң қорғауға алынған. Республикада мейірімсіздікпен аулаудан саны кеміген дала киігі - ақбөкендерді ұдайы өсіруге, Каспий және Жайық өзені алабындағы бекіре тұқымдас балықтарды қорғау және тездетіп ұдайы өсіру бойынша шұғыл шаралар қабылданды. 

 Қазақстанда «Қызыл кітап »  Республика Үкіметінің 1978 жылдың  16-қаңтарындағы қаулысы  бойынша  бекітіледі (Қазақ ССР  Министрлігі  Советінің № 20 қаулысы). Оның омыртқалы  жануарларға арналған бірінші  бөлімі 1979 жылы қаңтар айында  жарық көрді(1978 жылдың аяғында  басылып шыққан еді). Бұл кітапқа  омыртқалы жануарлардың 87 түрі мен  түршелері, оның ішінде: сүтқоректілері–  37, құстар – 43,бауырымен жорғалаушылар  - 8, қосмекенділер  -1 және балықтардың  4 түрі тіркеледі. 1981 жылы Республика  Қызыл кітабының  екінші бөлімі  жарық көрді.Оған  өсімдіктердің  – 307 түрі, оның  ішінде: жоғары  сатыдағы гүлді  өсімдіктер(288), жалаңаш тұқымдылар(2),  қырықұлақақ  тәрізділер (3), қыналар (3), саңырауқұлақтар  (10), мүктер (1) сияқты өсімдіктер бар.  Қазақстан Республикасының Қызыл  кітабы «Жануарлар»  мен «Өсімдіктер»  деп аталатын 2 томнан тұрады. Әрбір  том бір кітап  немесе бірнеше  бөлім болып басылып шығуы  мүмкін. Жануарларға арналған том  3 мәрте (1978,1991,1996) басылып шықты. Бірақ омыртқасыз жәндіктер тек екінші басылымға ғана енді, ал олар туралы үшінші басылым дайындалып жатыр.         

 Адам баласы жануарлар мен   өсімдіктер туралы мәліметтерді, ғылыми – фактілерді саралап  келіп, ендігі жерде оларды  қорғау қажеттігі туралы тоқтамға  келді. Кейбір өркениетті елдерде  жануарларды, өсімдіктерді, ормандарды, өзен – көлдерді қорғау туралымемлекет деңгейінде құжаттар қабылдана бастады. Орыс патшасы  I Петр Мәскеу маңындағы ормандар  мен оның қойынауындағы табиғат  байлықтарының бәрін '' патша қазынасы'' деп жариялап, жарлық шығарған. Тіптен, өзен бойынан 3км жерге дейін  ағаш кескендерді қатаң жазалаған. Мұндай  көзқарастар кейіннен басқа да елдерде қолдау тауып, Еуропа, Ресей, Қытай, Үндістан, Жапон елдері табиғат қорғауға көп  көңіл бөлген. Кейбір мемлекеттерде  қорықтар,ұлттық саябақтар құрылған.

 Осындай шаралардың  бірі  Халықаралық  табиғат қорғау ұйымы (ХТҚҰ) еді .Ол 1948 жылы құрылды.Ұйымның мақсаты  - дүние жүзіндегі сиреп немесе  құрып бара жатқан аң мен құстарды және өсімдіктердің «Қызыл кітабын» ұйымдастыру  болатын. Оған дейін халықаралық  «Қара кітаптың »тізімі жасалды. Оған  жер бетінен біржола құрып  кеткен аңдар мен құстар енгізілді.      

 «Қызыл  кітап» туралы пікірді ағылшын  табиғат зерттеушісі Питер Скотт  айтқан болатын. 1963 жылы халықаралық  «Қызыл кітаптың» алғашқы басылымы, одан соң 1966 – 1975 жылдар аралығында 5 томы жарық көрді. 1978 жылы КСРО  – ның «Қызыл кітабы» шықты. Қазақ КСРның алғашқы «Қызыл кітабының» жануарларға  арналған бөлігі 1978 жылы, ал 1981 жылы  өсімдіктерге арналған бөлігі  жарық көрді. Қазақстанның «Қызыл  кітабы» содан бері 1991 және 1996 жылдары  өңделіп, қайта басылып, көпшілікке  ұсынылды.      

 Биологиялық әртүрлілікті сақтау  мәселесі бірнеше  ондаған жылдардан бері тек мамандар мен табиғат қорғаудың жекелеген  ынталы адамдарының міндеті болудан  қалды, себебі әр бір биологиялық  түрді жоғалту тек адамгершілік пен жалпы теориялық пікірлерге ғана емес, сонымен қатар қоғамның экономикалық мүддесіне де нұқсан келтіретініне адамзат баласының толықтай көзі жетті. Бұған 1992 жылы Рио – де – Жанейрода өткен конференцияда дүние жүзінің көптеген елдері, оның ішінде Қазақстанда қол қойған, биологиялық әртүрлілік туралы Конвенцияның қабылдануы дәлел.     

 Түрлердің санының күрт төмендеуі  мен түрлердің  жойылу себептері алуан түрлі. Көбінесе олар мекен ету ортасының өзгеруі  немесе бұзылуымен байланысты. Омыртқалы  жануарларға қатысты алсақ бұл  факторға түрлердің жойылуының 60 пайызы жағдайлары сәйкес келеді. Екінші орында шектен тыс пайдалану , содан кейінгі орында азық қорының кемуі, зиянкестерді жою және кездейсоқ жемтік тұр.      Шектен  тыс пайдалану қандай да бір кәсіптік маңызы бар жануарлар үшін қауіпті. 1983 жылы тек қана тіс сүйектері үшін ғана 80 мың Африка пілдері жойылды. Түрлердің жойылуындағы маңызды себептердің бірі олардың интрдукцияланған, яғни сырттан әкелінген түрлерімен бәсекелестікке қабілетсіз болу. Мұндай құбылыстарға шектелген территорияларға, аралдарда тіршілік ететін түрлер өте сезімтал болып келеді.      

 Экологиялық мәселелерді және биологиялық алуантүрлілікті  сақтаудың бір жолы – Қызыл  кітап. Табиғи ресурстары мен табиғатты  қорғаудың халықаралық одағы (МСОП) бүкіл планетаның Қызыл кітабын  құрастырған.

                                                 Қорытынды

Қоршаған Ортаны Қорғау – Адамзаттың Баға Жетпес Парызы 

Ертедегі қазақ халқы  ұлттық тағылымдарға, салт-дәстүрлері ұлттық тәрбие кешені жан-жақты жылдан-жылға  сараланып, ғасырлар талқысынан өтіп отырған  және де халқының табиғат туралы, оның байлықтары мен оларды қорғау туралы атадан балаға беріліп келе жатқан тізбекті ұлттық насихаты болды. Көшпелі  өмір сүрген ата бабаларымыз күндіз-түні, жыл бойы малының жағдайын ойлап, көшіп-жүруінің өзі табиғатты қорғаудың  көшпелік үрдісі. Өзі тұрған жерінің  құсын, аңын, шөбін үнемдеп пайдаланды. Төрт түлікті бабын ойлап табиғатпен үйлесімді экожүйе ұйымдастыра  білді.  Қазақ халқының тұрмысындағы көктеу, жайлау, күздеу, қыстау болуының өзі табиғатты қорғаудың үлгісі. Табиғатты қорғау үлгісі қазақ жерінде  өте ертеден бастау алды. Қазақ  халқы көктемде аң ауламаған табиғатқа  аяушылық көзбен қараған. Жаугершілік  заманда жау келіп қалғанда Төле би бабамыз басқа халық көшсе  де көшпеген, себебі киіз үйге қарлығаштың  ұя салуы екен. Қарлығаш қашан да балапан шығарып кеткенше көшпеймін  деуі, айтқанынан жауды қарсы алуы, табиғатқа деген үлкен жанашырлықтың, философиялық көзқарасының белгісі. Сонау  заманнан бері ата-бабаларымыздың түсінігінде  жер – қазына, су –алтын, мол байлық  деп келген. Ұлтаралық болса да, Ата қоныс, жер қымбат деп туған  жерді қорғау әрбір азаматтың  борышы екендігін жырлап өткен.

Қазақ халқы ұғымында «Табиғат пен туған жер» деген сөздер мағыналы, мазмұндас «Туған жердің топырағы да киелі», «Жері байдың елі бай», «Қара  жер қарыз арқалайды», «Тозған  жерде тоқшылық болмайды», «Күте  білсең жер жомарт» деген ұлағатты сөздер нақты өмір шындығынан алынған.

Ертедегі қазақ халқының тіршілік барысында мал бағумен  айнала суына байланысты жайылым  мен шабындығы мол жерлер іздеп, өмірінің болашағы тағдыры жерге  байланысты екенін сезінген. Көкті  жұлма көктей соласын деген нақыл  сөздер көк шөпке деген жанашырлық, қамқорлық, философиялық  терең мағына жатыр. Жерге байланысты бұдан басқа  Жер – ырыстың кіндігі, жер  байлықтың көзі деп жерге өте  жоғары баға берген. Күнкөріс көзі өсімдік  шөптер болғандықтан қазақ халқы  сан ғасырлар бойы көптеген нақыл  сөз, мақал-мәтелдерді өмірге келтірді. «Ағаштың жемісін жеймін десең түбіне балта шаппа, қураған ағаш иілмес, қураған шыбық егілмес, суы көп  бақтың жемісі көбейеді» деген сөзден туындады.

Тіршіліктің өзегі суды қорғау туралы суды сабалама, бұлақты лайлама, күлді су басынан аулақ төк, суға түкірме деген нақыл сөздер де тазалығы ғана емес, судағы тіршіліктің  қамын, құстар және су жиегіндегі өсімдіктердің  де жағдайын ойлағандықтан болып  табылады. Қазақ халқының жан-жануар мен табиғатқа деген сүйіспеншілік  көзқарасы балаларына атын малдың төлін, әсем құстың, алғыр бүркіттің аттарын  қоюдан байқалады. Жануарларға байланысты Құралай, Ботакөз, Қарлығаш, Тоты, Бүркітбай  тәрізді аттар болса, өсімдіктерге байланысты Алма, Мейіз, Шырын, Гүлім, Қызғалдақ  т.б. аттар бұған себеп табиғатқа  деген құштарлық сезімді шығармашылық туындылар арқылы «Ақсақ құлан», «Бозторғай», «Қараторғай», «Аққу», «Жез киік» тәрізді  ән-күй жыр, толғау түрінде ұрпақтан-ұрпаққа  таратты. Ғасырлар бойы табиғат құшағында  көшіп-қонып жүріп оның сырын  жақсы білуге дағдыланған. Осының арқасында  халқымыз табиғатпен етене біртұтас болып кеткен. Табиғат қамқоршысы бола білген халқымыздың дәстүрін танып білу, олардың ісін әрі қарай жалғастырушы бүгінгі ұрпаққа үлгі, өнеге ету болашақ ұстаздарының басты борышы.