Бағдарламалау ортасының негізгі элементтері

1.3  Компоненттер палитрасы 

Delphi-де программа  дайындау ұшiн компоненттiк тәсiл пайдаланылған: пайдаланушы программаларының кiтапханасы программалау ортасымен бiрге ұсынылатын, белгiлi бiр iс-әрекеттi орындайтын компоненттерден жинақталады, ал олар форма терезесiне енгiзiледi. Компоненттiк тәсiл программалау технологиясына нағыз төңкерiс жасады деуге болады, себебi, компоненттердi пайдалану программа жұмысын кұрделi тұрде жеңiлдеттi.

• Компоненттер кiтапханасын визуальды компоненттер кiтапханасы (Visual Component Library, VCL) деп атайды. Онда тұрлi компоненттер жинақталып (Delphi 5-те олардың саны 200-ден артық), олар тұрлi атаулы 19 бетке орнатылып қойылған.

Жиi қолданылатын беттер мен компонеттер 1-кестеде көрсетiлген:

1.1-кесте

Standard   Additional Win32 System DataAccess DataControls InterBase Midas Internet QReport Dialogs	Құрамына жиi қолданылатын компонеттер енгiзiлген стандартты бет. Стандартты беттi толықтырушы қосымша бет. Windows 95/98 стилiнде қолданылатын 32-биттiк компонеттер Таймер, плеер т.с.с. жұйелiк компонеттер бетi Берiлгендердi BDE арқылы басқару бетi Берiлгендердi басқару бетi  InterBase программасымен тiкелей байланыс Берiлгендер қорын басқару қосымшаларын құру Инетрнет – Интернетпен жұмыс iстейтiн қосымшалар құру Есептер даярлау “Open file”, т.с.с. сұхбаттық терезелердi пайдалану
Standard бетiнiң кейбiр компоненттерi:
Label Edit Memo Button Panel MainMenu	Мәтiндi шығару Бiр жолдық мәтiндi енгiзу және редакциялау Көп жолдық мәтiндi енгiзу және редакциялау Командалық тұйме құру Компоненттердi топтастыру контейнерi Мәзiр құру
Additional бетiнiң компоненттерi:
BitBtn Image Shape Chart	Бетiне биттiк бейне  орнатуға болатын командалық тұйме Графикалық кескiндердi шығару (бейнелеу) Форма бетiне тұрлi геометриялық фигураларды шығару Диаграммалар мен графиктер  тұрғызу
Win32 бетiнiң компоненттерi:
Animate ProresBar	Дыбыссыз клиптердi орындау Орындалуы бiршама уақыт алатын процестердi бейнелеу
System бетiнiң компоненттерi:
Timer PaintBox	Қосымшада уақыт интервалын беру Форма бетiнде сурет  салуға болатын облыс құру
Dialogs бетiнiң компоненттерi:
OpenPictureDialog   SavePictureDialog		Графикалық файлдарды ашу сұхбаттық терезесiн пайдалану Графикалық файлдарды сақтау сұхбаттық терезесiн пайдалану

Аталған компоненттердi пайдалану мысалдары 1-тарауда келтiрiлген. Пайдаланушы жаңа компонент дайындап, оны компоненттер панелiне қосып қоюына болады.

1.4 Компоненттердi пайдаланып қарапайым проект құру

• Формада орнатылған Label, Edit компоненттерiнiң Caption, Text қасиеттерiне программа арқылы қол жеткiзу – Паскальдағы жазу өрiсiне қол жеткiзу сияқты. Алдымен объект атауы жазылып, одан соң нұкте қойылады да, оның соңына қасиет атауы енгiзiледi. Қасиетке мән меншiктеу тәсiлi әдеттегiдей. Мысалы:

Label1.Caption:=’Бiз студенттермiз’;

Edit1 өрiсiне енгiзiлген қарапайым мәтiндi (S) Label1 өрiсiне шығару да мұмкiн. Ол ұшiн процедура денесiн мынадай етiп алу жеткiлiктi (Edit1.Text - Edit1 объектiсiнiң Text қасиетiн программа арқылы орнату әдiсi):

var  s : string;

begin  

s := Edit1.Text;

Label1.Caption := s;

end;

1-Мысал. Екi санның көбейтiндiсiн есептейтiн қосымша құру керек.

• Delphi-дi iске қосып, жаңа проект құру. Компоненттер палитрасынан Edit1, Edit2, Label1, Label2, Label3, Panel1, Button1 компоненттерiн форма бетiне 5-суреттегiдей етiп орнату;

 

 

Сурет 5. Компонеттер орнатылған форма

 

• Форманың және оның компонеттерiнiң қасиеттерiн орнату:

Компонент	Қасиет	Меншiктелетiн мән
Form1	Font Caption	Times Kaz, 10 Сандарды кобейту
Edit1	Text	(бос ету)
Edit2	Text	(бос ету)
Label1	Caption	1-сан
Label2	Caption	2-сан
Label3	Caption	Нәтиже
Panel1	Caption	- (бос ету)
Button1	Caption	Есептеу

 

• Формада Есептеу (Button1) тұймесiн екi рет шерту. Click оқиғасы процедурасының дайындамасы көрiнедi. Оның тақырыбы:
• Procedure TForm1. Button1Click (Sender : TObject);
• Процедура денесiн енгiзу:

Рrocedure TForm1.Button1Click(Sender: TObject);

Begin {негiзгi програма}

// Меншiктеу 

Panel1.Caption:=Edit1.Text+'*'+Edit2.Text+'='+

FloatToStr(StrToFloat(Edit1.Text)*StrToFloat(Edit2.Text));

end;

Фигуралық жақшалар iшiне ({ }) жазылған мәтiн – тұсiнiктеме (Турбо Паскальдағы сияқты); Delphi-де бiр жолдық тұсiнiктеменi қос көлбеу сызықтан ( // ) соң жазуға да болады (процедураны қараңыз).

• Iске қосу командасын беру (±9);

Программа компиляцияланып  шыққан соң, жұйе “Сандарды көбейту” тақырыбы жазылған форманы экранға  шығарады;

• 1-сан және 2-сан өрiстерiне мәндер енгiзу (-8 және 91);
• “Есептеу” тұймесiн шерту. Panel1 өрiсiне нәтиже жазылып қойылады (6-сурет).

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Сурет 6. Нәтиже шығарылған форма

Delphi-де визуальды программалау  тәсiлi екi процестен тұрады: форма  не онда орнатылған компоненттер  арқылы программаның визуальды  орындалуын құрастыру және оларды пайдаланып, программалық код жазу.

1.5  Проектiнi сақтау және ашу

Проектiнi дайындап болған соң оны  сақтау ұшiн File-Save Project As  не File-Save All командасын беру керек. Егер проект алғаш рет сақталынып жатса, онда модульдi сақтауды сұралатын Save Unit1 As терезесi көрiнедi.

Проект сақталу ұшiн арнайы бума дайындалмаған болса, ол Projects (C:\Program Files\Borland\Delphi5\Projects) бумасында сақталады. Бiрақ пайдаланушы Сақтау терезесiнде жаңа бума құрып, проектiнi сонда сақтағаны жөн. Ол оны iздеп табуды жеңiлдетедi. Жаңа бума құру тәсiлi:

сақтау сұралатын терезенiң Жаңа бума құру тұймесiн шерту. Бума белгiшесi терезеде орналастырылып қойылады;

клавиатурадан бума атын енгiзу;

буманы екi рет шертiп, ашу;

терезенiң Файл аты өрiсiне модуль атауын енгiзiп, Сақтау тұймесiн шерту. Модуль .pas кеңейтiлуi бойынша сақталып қойылады да, экранда проект аты сұралатын терезе көрiнедi;

Файл аты өрiсiне проект атын енгiзiп, Сақтау тұймесiн шерту. Проект файлы .dpr кеңейтiлуi бойынша сақталады да, Негiзгi модуль атауы осы атауға өзгертiледi. Ол программа атауы ретiнде қабылданады.

Мұндағы ескеретiн жайт: модуль мен  проектiнi бiрдей атау бойынша сақтауға да болады, мысалы, Calc1.pas, Calc1.dpr. Бiрақ модульдi басқа проектiлерде де пайдалану мұмкiн. Сондықтан оларды тұрлi атаулар бойынша сақтау керек.

Сақтаулы проектiнi ашу ұшiн File-Open Project командасының берiлуi тиiс. Көрiнген терезеден қажеттi буманы ашып, онда көрiнген проект атауын екi рет шертсе болғаны.

1.6  Программаны компиляциялау. ЕХЕ файл

Жаңа құрылған программаны (проектiнi) сақтаған соң, оны iске қосу ұшiн компиляциялау қажет. Ол ұшiн берiлетiн команда: Project-Compile Project (Проект-Проектiнi компиляциялау). Жұйенiң сәйкес кұйге келтiрiлуiне байланысты, iске қосу командасы берiлген кезде компиляциялау барысы Compiling сұхбаттық терезесiнде көрiнiп тұрады (7-сурет).

 

 

Сурет 7. Компиляциялау барысын көрсету терезесi

Компиляциялау командасы берiлген кезде Compiling терезесi экранда көрiнбеуi ықтимал. Оны экранға шығару тәсiлi:

Tools-Environment Options  (Сервис-Кұйге Келтiру) командасын беру. Environment Options терезесi ашылады;

терезенiң Preferences (Орнату)  қосымша  бетiн  ашып, Compiling and running (Компиляциялау  және орындау) блогында орналасқан Show Compiler progress (компиляциялау барысын көрсету) жалаушасын орнату.

Компилятор ерекшелеген жолда  синтаксистiк қате болмай, қате оның алдындағы жолда жiберiлуi де мұмкiн, мысалы, оған енгiзiлген команда соңына нұктелi ұтiр (;) таңбасы қойылмаған, т.б.

Қате тұзетiлiп болған соң Iске  қосу командасын қайта беру керек не Run-Step Over (Iске қосу-Қадамнан бастап) командасын беруге болады.

Егер программада синтаксистiк  қате бар болса, компиляциялау кезiнде Delphi қате табылған жолды код терезесiнде ерекшелеп көрсетiп, қате жiберiлген орынға курсорды орналастырады және қате типiн терезенiң төменгi бөлiгiнде орналасқан терезеде көрсетiп, машина жұмысын тоқтатады.

Мұндағы ескеретiн жайт: компилятор бiр қатенi төменгi терезеде екеу етiп көрсетедi: бiрiншiсi - синтаксистiк қате жөнiнде мәлiмет, екiншiсi - файлдың компиляцияланбағанын және орындалмайтынын хабарлау.

Проектiнi сақтау кезiнде Delphi PAS, DFM, DCU кеңейтулерi қосылатын ұш файл дайындап шығады. PAS -  файлы – код терезесiндегi мәтiн көшiрмесi; DFM файлында форма терезесiнiң iшiндегiсi сипатталады; DCU - файлы – екi файлдың да машиналық нұсқауға тұрлендiру нәтижесi. Егер программада синтаксистiк қате болмаса, компилятор оларды ехе файлға тұрлендiрiп шығады (файлдың аты проект атауымен бiрдей етiп жазылады да, оған .ехе кеңейтiлуi қосылып қойылады). Ол Windows-қа кiрiстiрiлiп, проект файлы сақталған бумада орналастырылады. Оны Windows жетекшiсi (сiлтеушiсi) терезесiнен әдеттегiдей iске қоса беру мүмкiн.

2  Жиындар

Математикада жиындар деп белгілі.бір  қасиеттері жағынан бір-бірімен жақын байланысқан элементтердің жиынтығын айтады. Мысалы; тіктөртбұрыш, шеңбер, ромб, квадраттар жазықтықтағы фигуралар жиыны, ал куб, конус, пирамида призмалар кеңістіктегі фигуралар жиыны болып табылады. Turbo Pascal-да жиындар деп бір типті элементтердің жиынтығын айтады. Бағдарламада жиындар белгілі бір идентификатормен белгіленеді. Жиындарға кіретін элементтер типін негізгі тип деп атайды. Негізгі тип ретінде нақты типтерден басқа барлық скалярлық типтердің бәрін қолдануға болады. Бағдарламада жиындар айнымалылар немесе типтер  бөлімінде сипатталады. Жиындар типін сипаттау үшін SET OF тіркесі қолданылады. Жиынды құрайтын элементтер санын жиынның қуаты деп атайды, оның ұзындығы 256-дан аспауы тиіс. Жиындардың айнымалылар бөлімінде жазылуы:

 

VAR жиын аты - Set Of негізгі тип;

Сипатталуы:

 

VAR A:Set Of 1..31;

В: Set Of Char;

мұндағы: А, В-жиын аттарын білдіретін идентификатор,

                 Set - жиынды білдіретін қызметші сөз.

 

Жиындардың типтер бөлімінде жазылуы мен сипаттапуы:

 

TYPE   тип аты=Set Of негізгі тип;

VAR жиын аты:тип аты;

 

TYPE Jy= Set Of 1..31;

VAR A:Jy;

мұндағы: Jy - жиындағы элементтердің ортақ типі,

1..31 - жиын элементтерінің  негізгі типі, 1-ден 31-ге дейінгі  бүтін сандар, A - жиын аты ретінде белгіленген идентификатор .

Өрнектерде жиын элементтерінің мәндері арнаулы конструктор арқылы беріледі. Конструктор деп тік жақшалардың ішінде бір-бірінен үтір арқылы жазылатын негізгі типті элементтер тізімін айтады, егер жиынның құрамында ешқандай элемент жоқ болса, онда ондай жиынды бос жиын деп атайды да, тік жақшаның іші бос болып жазылады. Жиындардың өрнекте жазылу мысалдары:

А:-[1, 5, 2, 4, 3];           //А жиыны 5 бүтін сандардан тұрады 
В:=['А', 'В', 'С', 'D'];  //В жиыны 4 символдан тұрады 
С:=[ ]                  //С жиыны бос жиын

 

Жиын элементтерімен келесі амалдар орындауға болады:

Х:=А+В  (жиындарды біріктіру)  -  Екі жиынның бірігу нәтижесінде екі жиынның барлық элементтерінен тұратын үшінші жиын шығады.

Х:=А*В (жиындарды қиылыстыру) - Екі жиынның қиылысу нәтижесінде тек екі жиында да бар элементтерден тұратын үшінші жиын шығады.

Х:=А-В (бір жиыннан екінші жиынды алу) - Бір жиыннан екінші жиынды алып тастау нәтижесінде бірінші жиынның екінші жиында жоқ элементтерінен тұратын үшінші жиын шығады.

Бұлармен қатар жиындарға  төмендегідей логикалық салыстыру амалдарын қолдануға болады:

А=В, А<>В - Егер А жиынының барлық элементтері В жиынында бар болса, ал В жиынының барлық элементтері A жиынында бар болса және олардағы элементтер саны бірдей болса, онда А мен В жиындары тең, әйтпесе бұл жиындар тең емес деп есептеледі.

А<=В, В>=А - Егер А жиынының барлық элементтері В жиынының элементі болып табылса, онда А жиыны В жиынына тиісті болып есептеледі.

  X іn В -    X шамасының В жиынының элементі болып табылатындығын анықтау функциясы.

 

Сондай-ақ In функциясын құрама шарттардың орнына қолдануға болады, мысалға:

 

While (K>=1) And (К<=6) орнына While K In [1..6] Do деп жазуға, немесе: If (X=1) Or (X=2) Or (X=3) Or(X=4) Or (X=5) орнына If k In [1..5] деп жазуға болады.

Бағдарламалауда жиындардың қолданылуының көптеген артықшылықтары бар: жиындар компьютер жадынан өте аз орын алып, бағдарламаның жадтан алатын орны үнемделеді (жиынның 1 элементі 1 бит орын алады); тармақталу операторларының жазылуын жеңілдетеді; бағдарламаның компиляциялану мен орындалу уақыты азаяды. Сонымен бірге жиындардың бағдарламалауда кездесетін басты кемшілігі: оларды енгізу-шығару мүмкіндіктерінің жоқтығы болып табылады (ол үшін бағдарламалаушы арнайы процедуралар жазып, бағдарламаның жазылу процесі біршама уақытқа созылып кетеді).