Стандарттау жүйесінің халық шаруашылықтағы маңызы

         Стандарттарды  жасау  және  енгізу                        

Стандарттарды  жасау  процесі  төмендегі  сатылардан  тұрады:

   1-ші  саты—стандарт  жасауды  ұйымдастыру, стандарт  жасауға  қажетті  техникалық  тапсырмаларды  бекіту;

  2-ші  саты—стандарттың  жобасын жасау және оны пікір таласына  беру;

   3-ші  саты- әртүрлі  пікірлерді талқылау, стандарттың  жобасын  жасап, оны  бекітуге  беру;

   4-ші саты—стандарттың  жобасын талқылау, бекіту және  тіркеу. Ең жауапты саты — техникалық тапсырмаларды жасап  анықтау; техникалық тапсырмалар стандарттың негізгі мазмұнын, прогресін  көрсетеді.

     Стандарттың  ақырғы жобасы стандарттың тиімділігін   техникалық–экономикалық негіздейтін  ақпараттық картамен  бірге   бекітуге  беріледі.

      Стандарттар бекітілуі алдында Мемлекеттік стандарттың  ғылыми–зерттеу институттарының бірінде терминологиялық және  құқықтық экспертизадан  өтеді.

   Өнімді  сапа  категориясы  бойынша  аттестациялау   техникалық  прогрестің  әсерінін  бұрынғы  өнімдердің  ескіріп, жаңа  өнімдердің  қажеттілігінің тууымен байланысты. Өнеркәсіп өнімдерінің  аттестациясы  сапаның  екі  категориясы — жоғарғы  және  бірінші  категориялар  бойынша   өтпеген  өнімдер  өндірістен  алынып  тасталады.

      Сапаның   жоғары категориясына жататын өнімдер мынадай талаптарға   сай   болуы   қажет.

• Техникалық—экономикалық көрсеткіштері жағынан  әлемдік  не  одан  жоғары  деңгейде  болуы  керек;
• Халық шаруашылығында техникалық прогресті көрсетуі  керек;
• Еңбек өнімділігінің өсуін, материалды, отынды және  энерияны  үнемдеуді  қамтамасыз  етуі  керек;
• Әлемдік  нарықтағы  бәсекелестікке  сай  болуы  керек;

 Жаңадан  шығарылатын   өнімдерді  аттестациялау   шығарылғаннан  бастап  бір   жылдан  кейін, ал  өте  күрделі   өнімдер  болса, екі  жылдан  кейін жүргізіледі. Аттестациялаудың нақты мерзімі өнімнің қабылдану құжаттары бекітілгеннен  бастап  саналады.

              Өнеркәсіп  өнімдерін  сертификаттау

    Қазіргі   кезде  өнеркәсіп  өнімдерін   сертификаттауға  көп  көңіл   бөлінеді. Өнімдерді  сертификаттау  арқылы  олардың  сапасын  арттырады, ішкі  және   сыртқы  саудадағы   бәсекелестігін  өсіреді.

      Европалық   экономикалық  комиссиясының (ЕЭК)  анықтамасы  бойынша, сертификаттау   деп  «өнім  немесе  қызмет  түрлерінің  белгілі  стардарттарға   және  техникалық  шарттарға  сай  екендігін  сәйкестік  сертификат  немесе  сәйкестік  белгі  арқылы  растауды»  айтады, басқаша айтқанда, сертификаттау-өнімінің стандартқа  немесе басқа да нормативтік—техникалық құжаттарға сай  екендігінің  кепілдігі.

       Халықаралық тәжрибеде сертификаттаудың екі түрі  қабылданған.

1. Сертификаттау (немесе  «өндірушінің  мәлімдемесі»)
2. «Үшінші  жақ  тарапынан» сертификаттау.

     Сертификаттаудың  бірінші  түрі  көбінесе  АҚШ   пен  Канадада  көп  тараған;  мұнда  өндіруші  өнімін  өзі  сынап, өнімнің  стандартқа  сай  екендігі  туралы  сертификаттар  толтырып  немесе  сертификат белгісін қойып мәлімдейді. Бұл  жағдайда  өнім  қандай сынақтардан өткізілгені туралы ақпараттар тұтынушыларға  беріледі.

      «Үшінші  жақ тарапынан» сертификаттау сертификаттаудың  көбірек  тараған  түрі. Мұнда  өнімді  сынақтан  өткізуді  және  сертификаттауды өндірушілер мен тұтынушыларға тәуелсіз  әділетті органдар жүргізеді; әдетте  мұндай  органдар  сынақтың  ресми орталықтары (лаборатория, институт) немесе стандарттау  ұйымдары  болады. Сертификаттау  жүйесі  халықаралық, ұлттық, фирмалық стандарттарға және техникалық шарттарға негізделеді.

      Европада  сертификаттаудың  200-ден  астам  халықаралық  келісімдері бар, олар сертификаттауға жауапты ұлттық  ұйымдардың арасындағы келісімдер. Электртехникалық жабдықтарды сертификаттау туралы Халықаралық комиссияның (СЕЕ) және сертификаттаудың Халықаралық жүйесінің (МЭК) аумағында және басқа да салаларда көп келісімдер жасалынды. Өнім сапасын бақылауда сынақ жұмыстарының маңызы  үлкен. Өнімді  сынаудың  мемлекеттік  жүйесі  сынақ  жүргізудің  ретін, сынақ  жүргізетін  орталықтарды  мамандандыруды  белгілейді; сынақты  арнайы  бекітілген  ұйымдар  мен  кәсіпорындар  жүргізеді.

        Мемлекеттік  сынақтың  негізгі  мақсаты - өнім  сапасының   көрсеткіштері туралы  ақиқат  және  анық  мәліметтер  алу.

   Өлшем бірегейлігін  қамтамасыз  етудің  мемлекеттік  жүйесінің  (ӨБМЖ) стандарттары 

Өлшем  бірегейлігін  қамтамасыз  етудің  мемлекеттік  жүйесінің  (ӨБМЖ) стандарттары  метрологиялық қамтамасыз  етудің  нормативтік базасы. Метрологиялық  қамтамасыз  ету  деп  өлшемнің  бірегейлі  мен  дәлдігін  сақтаудың  ғылыми  және  ұйымдастыру  негіздерін, техникалық  құралдарын, ережелері  мен  нормаларын  белгілеп  қолдануды  айтады. Метрологиялық  қамтамасыз  етуді  стандарттаудың  басты  мақсаттары  мыналар:

• елімізде  метрологиялық  қамтамасыз  ету  жүйесін  жетілдіру, физикалық  шама  бірліктерінің  мемлекеттік  эталондарын  және  аса  дәл  өлшемдердің  әдістері  мен  құралдарын  жасап  жетілдіру;
• өнімді  жобалау  мен  өндірудің  нормаларын, талаптарын  және  әдістерін  белгілеу;
• құжаттардың, оның ішінде біркелкіленген (унифицирленген) құжаттардың  бірыңғай  жүйесін  белгілеу;
• терминдер  мен  белгілеудің  біріңғай  жүйесін  жасау;
• өнім сапасы көрсеткіштерінің, өнімді  бақылау  мен  сынау  әдістерінің  бәркелкі  жүйесін  анықтау;
• өлшем бірегейлігін қамтамасыз ету жұмыстарының  орындалу  тәртіптерін  белгілеу;
• халық  шаруашылығы  талаптарындағы  өзгеріске  сай, заң шығарушы  метрологияның ережелеріне өзгерістер  мен қосымшалар  енгізу;
• заң шығарушы метрологияның ережелерінің халық  шаруашылығының барлық саласында орындалуын  бақылау;
• метрологиялық қызметінің мемлекеттік органдарының  өлшем бірегейлігін  сақтау жөніндегі құқықтары  мен  міндеттерін  белгілеу.

 Мемлекеттік  стандарттармен  қоса  ӨБМЖ-нің  құрамына  салалық,  аумақтық  стандарттар  және  техникалық  шарттар, нормативтік—техникалық  құжаттар  кіреді.

   ӨБМЖ базалық  құжаттарды белгілейді; өлшем   құралдары  мен  өлшем түрлерінің стандарттары базалық құжаттарды негізінде  жасалынады. Базалық стандарттар тек мемлекеттік стандарттар. Бұрынғы ССРО-да базалық стандарттар ретінде  ГОСТ 8.417-81 (ст. СЭВ  1052-78 ) «ГСИ. Физикалық  шама  бірліктері», ГОСТ 8.372-80 «ГСИ. Физикалық шама  бірліктерінің  эталондары» және  ГОСТ8.381-80  (ст.СЭВ 403-76 ) «ГСИ. Эталондар  қатерлерін  көрсету  тәсілдері» болды.

  Базалық сандарттардың  бір тобы өлшем құралдарының  метрологиялық  сипаттамаларын  нормалаудың  ретін  белгілейді. Олар  ГОСТ  8.009-84  «ГСИ. Өлшем  құралдарының  нормалаған  метрологиялық  сипаттамалары», ГОСТ  8.401-80  «ГСИ. Өлшем  құралдарының  дәлдік  кластары. Жалпы талаптар», және ГОСТ 8.256-77  «ГСИ. Аналогтық  өлшем  құралдарының  динамикалық  сипаттамаларын  нормалау  және  анықтау.

    Өлшемді   әзірлеу  мен  орындау   ережелерінің  базалық  стандарттары  ГОСТ 8.010-72 «ГСИ. Өлшем жүргізу   әдістемелерін  сипаттаудың   және  аттестациялаудың жалпы   талаптары» және  ГОСТ 8.001-80 (ст  СЭВ  1708-79) «ГСИ. Өлшем құралдарына мемлекеттік сынақ жүргізудің  ұйымдастырылуы  мен  тәртібі». Осы  топқа  жататын  тағы  бір  базалық  стандарт ГОСТ 8.326-89 «ГСИ .Стандартталмаған өлшем құралдарын жасауды, дайындауды  және  пайдалануды метрологиялық қамтамасыз  ету.

   Қалған  мемлекеттік   стандарттар  ӨБМЖ-нің  жұмыстық  құжаттарына  жатады, олар  төрт  топқа  бөлінеді:

1. мемлекеттік эталондар және мемлекеттік  тексеру  жүйесінің  стандарттары; олардың барлығы ГОСТ 8.057-80  және  ГОСТ  8.061-80  дейтін  базалық  стандарттарға  сәйкес.
2. өлшем  және  өлшем  приборларын  тексерудің  әдістері   мен  құралдарының  стандарттары. Стандарттың  бұл  тобы  өлшем  құралдарына  қойылатын  техникалық  талаптарды  көрсетеді.
3. өлшем  дәлдігі  нормаларының  стандарттары.
4. өлшем  жүргізудің  типтік  әдістемелерінің  стандарттары.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Пайдаланған  әдебиеттер

 

Шәбікова.Г.Х.,Оспанов.Х.Қ., Сыздыкова.Р.Р. Стандарттау, метрология  және  сертификаттау  негіздері. Оқулық. Алматы  2004 ж.