Биогеохимия және экотоксикология

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 Жоспары:

 

 

1. Биогеохимия және экотоксикология
2. Қоршаған орта мониторингі
3. Табиғатты пайдалану экономикасы
4. Әлеуметтік экология және тұрақты даму
5. Кәсіби аурулар
6. Пандемия
7. Пайдаланылған әдебиеттер

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 «БИОГЕОХИМИЯ ЖӘНЕ ЭКОТОКСИКОЛОГИЯ»

 

Биогеохимия және экотоксикология  ғылыми пәнінің анықтамасы. Экотоксикологияның пайда болуы. Академик Вернадскийдың  биогеохимияның пайда болуындағы рөлі. Экотоксикология мен биогеохимияның қазіргі кездегі мақсаттары, олардың  өзара байланысы мен даму болашағы. Биосфераның түзудегі тірі организмдердің рөлі. Оны пайда болуы мен эволюциясы. Биосфера мен оның компоненттердің өзгеруі және тұрақтылығы Ж.Б.Ламарк пен Э.Зюстің биосфера туралы түсініктері В.И.Вернадскийдің биосфера туралы ілімі. Tipi зат және оның химиялық элементтер тасымалдануындағы басты рөлі. Топырақ туралы ғылымның негізін қалаушы – Докучаевтің ілімі. Биосферадағы топырақтьң рөлі. Биосфера құрылысы; биосферадағы адамның техногендік әрекетінің ұлғаюы.  Химиялық элементтердің биосферада таралу ерекшеліктері  жэне әртүрлі тipi организмдердің рөлі. Биогеохимиялық провинциялар, табиғи және техногенді. Эндемикалық аурулар. Tipi организмдердің тіршілік   етуінің биогеохимиялық негіздері. Химиялық элементтердің тіршілік ету процесінің организмдік және клеткалық деңгейіндегі рөлі. Макро- және микроэлементтер туралы түсініктер. Негізгі минералдардың құрамы мен қасиеті және де олардың адамдардың өмір қауіпсіздігіне әсері.  Геохимиялық ландшафттар мен барьерлер. Ксенобиотиктер туралы түсінік. Пестицидтер, пайда болуы мен колданылуы. Қазіргі кездегі ауылшаруашылықта колданылатын химиялық элементтер. Әртурлі пестицидтерге койылатын негізгі талаптар. Куммулятивті, синергетикалық эффектілер. Қоршаған орта  факторларының гонадотропты, эмбриотропты және мутагенді әсерлері. Қоршаган орта факторларының әсерінен Tipi организмдердің тіршілік деңгейінде биологиялық процестердің өзгерyi.

Биотаға токсикалық әсерді бағалау принциптері. Биотестілеу  және мониторинг; табиғи экологиялық  апаттар (метеориттердің түcyi, вулкандық әрекет, ауа-райының кенеттен өзгepyi, цунами, жер сілкіну), олардын салдары, сонымен бipre ұзак, және қысқа уақытта болжау, тоқтату жолдары. Kepi салдарын жою (ликвидациялау).

Қaзipгi заманның (цивилизация) аурулары, пандемия. Қоршаған ортаның  сапасы және өмір сүру ұзақтығы. Организмдердің алуантүрлігі - коршаған орта сапасының көрсеткіші. Әскери қақтығыстардың, терроризм актыларының қоршаған орта мен биотаға тигізетін кepi әcepi, тұрғындардың әртүрлі топтарының денсаулығы. Экотоксиканттарға дербес, тұрлік, жасына байланысты сезімталдылық. Наркомания, алкоголизм, токсикоманияға тәуелділік пайда болу механизмдері. Емдеу және алдын алу шаралары. Токсиканттарды жою және табиғи ортаны қорғаy. Терроризм мен әскери қақтығыстарды алдын алудың халықаралық келісім-шарттары.

Ядролык энергетика және технологиялар. Биотаға радиоактивтік  элементтердің әcepi. Химиялық, және мұнай  өндіру химиясы, өнеркәсіптері және қоршаған ортаның жағдайы.

Ноосфера ілімінің пайда болу тарихы. Ноосфералық, сана-сезімнің пайда болуы. Ноосфералык технологиялар. Ноосфераны түсіну бүгіннен басталады. Кейбір элементтердің биологиялық керсеткіштеріне байланысты биотоксикалык касиеттерін анықтау. Tipi және тipi емес объектілерде ауыр металл тұздарын анықтау әдістері. Қалалық жағдайда автокөліктерден шығатын қалдықтардың қорытынды мөлшерін анықтау. Әртүрлі аудандардан ауа үлгілерін алу әдістері жене негізгі ластаушы заттардың (концентрация) анықтау (азот, күкірт тотықтары_, фотооксиданттар_, көміртегі газы жене т.б.

Қоршаған  ортаға әсер ететін әсер-ықпалды бағалау. Қоршаған орта – барлық тіршілік иелерінің негізгі мекені. Халық денсаулығының жай-күйі мен мекен ортасының өзгерістерінбағалаудың критерийлері. Табиғи ортаның өзгерістерінен болатын зардаптарды бағалау. Өндіріс көздерінің экологиялық критерийлері және Қоршаған ортаның анықтаушылық маңызы. Шикізатты қазып шығарудың жаңа әдіс-амалдары және жаңа энергия түрлері.

Өндіріс көздерінің табиғи ортаға тигізетін қауіпті әсерлер  деңгейін азайтып, төмендету мүмкіндіктері.

Кері әсерлер деңгейін төмендетудің негізгі бағыттары. Қалдықсыз өндіріс концепциялары. Қалдықсыз және жартылай қалдықсыз  технологиялардың негізгі бағыттары. Қалдық, шайынды сулар бөлініп шықпайтын өндіріс көздері. Өндіріс шайынды суларды тазарту. Өндіріс көздерінің ластаушы газ тәріздес, сұйық, қатты заттар түрлерінің мөлшерін азайту, жою шаралары, сонымен қатар автотранспорттан бөлінетін зиянды  заттарды төмендету жолдары. Рекультивациялық жолдар (тау-техникалық және биологиялық рекультивация).

 

«ҚОРШАҒАН ОРТА МОНИТОРИНГІ»

 

«Қоршаған ортаның мониторингі» пәнінің ұғымы мен мәні. Мониторингтің сипаттамасы және деңгейлері. ГАЖ - бұл деректер қоры, анықтамалық-ақпараттық жүйе және құбылыстарды зерттеу құралы. Табиғи орталарды ластайтын табиғи және антропогендік көздер.

Жергілікті мониторинг. Ластануды анықтау. Уыттылық, оның дәрежесі және әсері. Суперэкотоксиканттар. Табиғи орта мен тағам өнімдерінің сапалық нормативтері. Шектеулі рауалды мөлшерлер. Атмосфераның төменгі қабаттарындағы ауаның сапасы. Атмосфераның ластануының кешенді көрсеткіші. Ластағыш заттардың шығарылуы. Атмосфераға шығарылатын заттардың түрлері. «Қышқыл жаңбыр» түзілуінің себептері және оның салдары.

Судың сапасын нормалау және зиянды заттардың түрлері, олардың  шектеулі рауалды мөлшерлері. Төгінді  сулар және олардың құрамы. Суды тазалаудың тәсілдері. Шығарындылар және ластанудың әр түрлеріне арналған байрақшалық сипаттамалар. Таза судың эталоны ретіндегі тау суы.

Топырақтың сапасын  нормалау және және зиянды заттардың  түрлері, олардың шектеулі рауалды  мөлшерлері. Жиынтықты көрсеткіш бойынша топырақтың ластану қатерін бағалау шкаласы. Топырақты санитарлық тұрғыдан қорғау. Топырақтың өзін өзі тазартуы. Тағам өнімдеріндегі зиянды заттардың шектеулі жол берілген мөлшерлері. Химиялық қосылымдардың уыттылық сипаттамасына байланысты олардың қауіптілік сыныптары. Табиғи ортаға жасалатын антропогендік әсер. Жүйе, экожүйе, геожүйе. Геоэкологиялық жағдай. Резистенттік және серпімді төзімділік. «Экожүйелердің тізбекті реакциялары». Ауыл шаруашылығы өндірісінің, металлургия зауыттарының, тау-кен қазбалау жүмыстарының және басқалардың ландшафттың құрылыстарына әсері.

Жүйелік геоэкологиялық мониторинг. Сукцессия сатылары. Геоэкологиялық мониторинг жүргізу әдістері. Техникалық тектегі өнімдердің табиғи ортада уытсыздануға қабілетін сипаттайтын факторлар.

Ауыр металдар. Ауыр металдармен  және бейметалдармен ластану көздері. Әр түрлі кәсіпорындардың табиғи ортаны ауыр металдармен салыстырмалы түрде ластауы. Ірі қалалардың аумағындағы  ауыр металдар. Қаланың түрлі бөліктерінің ластануындағы уақыттың, қарқындылықтың ролі.

Пестицидтердің табиғи ортаға әсері. Тыңайтқыштарды қолданудың мониторингі. Тыңайтқыштардың негізгі  түрлері - азот, фосфор, калий. Сырттан  енгізілген элементтердің қозғалысы, олардың табиғи ортаға әсері.

Мұздықтар жүйелерінің мониторингі. Ыстық елдердің тау мұздықтары -суық тұщы суды сақтайтын өзіндік бір бағалы қор. Гляциологиялық мониторинг.

Топырақ мониторингі. Суарылатын топырақтардың  экологиялық өзгерістерінің мониторингі. Топырақ биотасының антропогендік  ықпалға жауабының мониторингі. Қоршаған ортаның ластануын сынап бағалау үшін топырақтың биохимиялық белсенділігін пайдалану. Ормандар мониторингі. Орманның қорғаныс сипаттары. Орман өрттерінің мониторингі жүйесі. Жас ормандарды пайдаланудың экономикалық-экологиял ық теңгерімсізд ігі. Авиациялық мониторинг. Ғарыштық мониторинг. Биосфераның ғаламдық өзгеруіндегі адамның атқаратын рөлі. Өсімдік әлемінің табиғи тіршілік етуінің ғаламшарды тазартудағы атқаратын ролі. Жер шарын қашықтан тексеру. Экологиялық жағдайлардың ғарыштық мониторингі және оларды картаға түсіру жағынан қамтамасыз ету.

Геоақпараттық жүйенің құрылымы. Басқарушылық шешімдерге қолдау көрсету блогы. Ақпараттық іздестіру жүйелері. Экологиялық  сараптамалар блогы. Анықтамалық-нормативтік  блок. Деректер қоры блогы - аумақтық, қүрылыстық, элементтік және мақсаттық кіріктірумен байланысты пәндік деректердің ішкі жүйесі. Білім қоры блогы - суреттеуге, болжамдар жасауға, оңтайландыруға, картаға түсіруге арналған үлгілердің жиынтығы.

 

 

«ТАБИҒАТ ПАЙДАЛАНУ ЭКОНОМИКАСЫ»

Табиғат пайдаланудың теориялық мәселелерi. Қоғамньң дамуындағы табиғи жағдай мен ресурстардың теориялык және практикалық маңызы. Табиғатты өндiрiстің материалдық іс-әрекеті ретiнде карастыру. Табиғат ресурстарының түрлерi және олардың нарық қатынастары жағдайындағы рөлi. Табиғат ресурстарының шығу тегi және пайдалану сипатына карай қарастыру.

Табиғат ресурстарын пайдаланудың қазiргi тенденциясы Қазақстан Республикасының  табиғи ресурстық потенциалы. Экология мәселелерi. Табиғат және қоршаған ортаны қорғау. Отын-энергетикалық және минералдық шикiзат ресурстары. ҚР отын энергетика және минералдык -шикiзат ресурстарының жалпы сипаттамасы. ҚР жер, су, биологиялық  ресурстарыньң жалпы сипаттамасы.                                                                   

Табиғат пайдаланудың экономикалық механизмi. Табиғат ресурстарымен оларды пайдаланудан алынатын өнiмдерге баға. Табиғат ресурстарын экономикалық тұрғыдан бағалаудың түрлерi. Табиғат ресурстарын бағалауға алынатын критерийлер. Табиғат ресурстарын экономикалық тұрғыдан бағалаудың әдiстерi. Табиғат ресурстарын пайдалануға белгiленетiн төлем түрлерi. Табиғат ресурстарын пайдалану үшiн салық, төлемдердi белгiлеу әдiстерi. ҚР табиғат ресурстарының негiзгi түрлерiн пайдаланудың тиiмдiлiгi.

Табиғат пайдалану экономикасы. Аумақтық-өндiрiстiк кешен мен  табиғи ресурстың потенциал тиiмдiлiгi тұрғысынан аймақтың табиғи ресурстар  тұғырын бағалау әдiстерi. ҚР жер, орман, су ресурстарын экономикалық тұрғыдан тиiмдi пайдаланудың жалпы сипаттамасы. ҚР минералдық-шикiзат ресурстарын экономикалық тұрғыдан тиiмдi пайдалаудың жалпы сипаттамасы. Табиғат пайдалануды басқару негiздерi.

 Орография – жер  бедері және жер бетінің әртектілігіне ықпал ететін факторлар: гравитациялық, су, жел, тектоникалық, инсоляциялық, биогендік, антропогендік факторлар. Топырақ – жер бетінің әртектілігінің топырақ-географиялық және геохимиялық заңдылықтары. Өсімдіктер – ландшафттардың әртектілігінің геоботаникалық заңдылықтары: типологиялық қатарлар (фитоценомералар) – ассоциациялар, эпиассоциациялар, формациялар, өсімдіктер типтері – экологиялық қатарлар.

Жер беті экожүйелері. Биоценоз, биогеоценоз, экожүйе, геожүйе, ТТК. Қоршаған орта, географиялық қабықша, экожүйе, геожүйе, ТТК түсініктерінің арақатынасы.

Ландшафт туралы түсінік. Геомера және геохора. Экологиядағы және ландшафттанудағы типологиялық және хорологиядық классификациялар.

Биота мен ландшафт сферасының ұйымдық деңгейлері. Құрылықтың хорологиялық бірліктерінің иерархиясы. Карталар, масштабтар.

Ландшафт және оның компонентері. Ландшафттардың негізгі қасиеттері. Табиғи және жартылай табиғи антропогендік  ландшафттар. Адамзаттың ландшафт компоненттеріне  әсерінің сипаты. Ландшафт нормасы. Антропогендік қысымды нормалау. Ландшафт байланыстары, функциялары, потенциалы.

Инвариант және эпифация. Ландшафттың динамикалық категориялары. Тұрақтылық деңгейлері мен бағалау  параметрлері. Ландшафттың табиғи және антропогендік туындылары. Техногенездің экологиялық проблемалары. Табиғат пайдалануды жобалау және жоспарлау. Геожүйелер динамикасы мен тұрақтылығын болжау және оның мониторингі.

 

«ӘЛЕУМЕТТІК ЭКОЛОГИЯ ЖӘНЕ ТҰРАҚТЫ ДАМУ»

 

Тұрақты даму тұжырымдамасы. «Тұрақты даму» ұғымының пайда болу тарихы: Рим клубы, Медоуз және Форестер еңбектері (өсу шектері, 1972). БҰҰ-ның қоршаған орта жөнінідегі бірінші конференциясының Декларациясы (Стокгольм, 1972). Рио-де Жанейроода (1992) және Йоханнесбургте (2002) өткен  Дүниежүзілік саммиттер. Еуропа қалаларының тұрақты даму хартиясы (Ольборг қ., Дания, 1994). Тұрақты даму факторлары: экологиялық фактор (өркениет дами алатын дәліз шекаралары), экономикалық фактор(нарық жүйесін қайта құру), әлеуметтік фактор (ауылшаруашылық өндірісі, адам құқықтары, демография). Тұрақты дамудың стратегиясы мен принциптері. Тұрақты даму деңгейлері – жергілікті, аймақтық, ұлттық, мемлекетаралық, әлемдік деңгейлер. Әр деңгейдегі тұрақты даму мүмкіншіліктерін анықтаушы факторлар. Тұрақты дамуды қамтамасыз ету жолындағы халықаралық ынтымақтастық. Тұрақты дамудың ғылыми теориясын жасау жолындағы халықаралық ұйымдардың қызметі.

Әлеуметтік экологиялық  дағдарыс және тұрақты даму. Халық  санының өсуі және оның сапалық көрсеткіштерінің өзгеруі. Туылым мөлшеріне әсер ететін факторлар, отбасын жоспарлау әдістері. Урбандалу проблемалары. Кедейшілік және табыстың әділетсіз бөлінуі. Энергетикалық дағдарыс проблемалары және олардың шешілу жолдары. Әлемдік азық-түлік проблемасы, шешілу жолдары. Ресурстық дағдарыс, себептері мен салдарлары, шешілу жолдары. Жер генофондарының өзгеруі, ортаның агрессивтілігінің артуы, тірі организмдерге көрсетілетін әсерлердің жаңа түрлері. Соғыстар және лаңкестік: экологиялық зардаптары. Әскери өнеркәсіптік кешен және тіршілік ету ортасы.

Табиғатты қорғау және тұрақты даму. Қоршаған ортаны қорғаудың принциптері мен әдістері. Ерекше қорғалатын табиғи территориялар – қоршаған ортаны қорғау шараларының бір түрі. Генетикалық әралуандылықты қорғау. Биосфералық резерваттар. Қызыл кітап және оның биологиялық әралуандылықты сақтаудағы ролі. Табиғатты ұтымды пайдалану мен қоршаған ортаны қорғаудың теориялық негіздерін құру – тұрақты дамуға көшудің міндетті шарттарының бірі. Экологиялық білім мен экологиялық сауаттылықтың адамзаттың тұрақты дамуынын қамтамасыз етудегі ролі.