Биологиялық қарудың түрлері

Биологиялық қарудың зақымдаушы әрекетінің негізін биологиялық  кұралдар (БҚ) құрайды—ұрыста қолдану  үшін арнайы реттелген биологиялык  агенттер, олар адамдар немесе жануарлар (өсімдіктер) организміне еніп кеткен жағдайда ауыр жұқпалы ауруларды (улануды) шақыруға қабілетті. Оларға жататындар: ауру қылатын микробтар мен вирустардың  жеке түрлері—мейлінше қауіпті жұқпалы  ауруларды қоздырушылар, сондай-ақ олардың тіршілік әрекетінің уытты  өнімдері; генетикалық материал—микробтардан (вирустардан) шығарылып алынған  жұқпалы нуклеидті қышқылдар  молекуласы. Дәнді, техникалык жөне басқа  ауыл шаруашылық дақылдар егісін кұрту  үшін мәдени өсімдіктер ауруларын қоздырушы-микробтарды  ғана пайдаланбай, басқа да мейлінше ауылшаруашылық дақылдарға зиянды құрт-құмырсқаларды  жоюға қолданылуы мүмкін.

Патогендік микроорганизмдер — жұқпалы ауруларды қоздырушы—көлемі өте кішкентай, түсі, дәмі, иісі жоқ, сондықтан адамның сезу мүшесі аркылы анықталмайды. Көлемі, құрылысы және биологиялық  қасиеттеріне байланысты олар вирустардан  басқа бактерия, риккетсия мен  саңыраукұлактар класьша бөлінеді

Бактериялар — формалары  мен мөлшерлері әр тұрлі дара шаршылы  микроорганизмдер (118-сурет). Олардың  мөлшері 0,5-тен 8-10 мкм-ға дейін болуы  мүмкін. Бактериялар дара көлденең бөліктермен тұқым береді, әр 28-30 мин. сайын екі дербес клетка шырарады. Тікелей күн сәулесі, дезинфекщіялау заттары және жоғары температура  і+бО^С биік) әсерінен олар тез өліп қалады; төмен температураға төзімді  және -25°С дейін мұздауды еркін көтереді. Кейбір бактерия түрлері колайсыз жағдайларда  тірі қалу үшін қорғаныш капсуламен жабылуға немесе сырткы орта әсеріне жоғары тұрақтылығы бар ұрыққа айналуға қабіпетті. Патогендік бактериялар  адамдардың (жануарлар) көптеген ауыр жұқпалы ауруларының себебі болып  табылады, оның ішінде оба, түйнеме, маңқа  және легионеллез және басқалар. Кейбір бактериялар, сыртқы ортада өз дамуына  қолайлы жағдайда болса, адамдар (жануарлар) организміне қарсы аса жоғары улылыққа ие болатын және ауыр, жиі  өлімге әкеп соқтыратын, зақымдарды шақыратын  белсенді тіршілік әрекеті өнімдерін  жасайды. Бұл улағыш өнімдердің өміршеңдігі  микробты токсиндер атауына ие болды. Шетел мамандардың назары ботулиникалық  токсин мен стафилококк энтертоксинге  аударылады.

Бактерия түрдегі микроорганизмдердің  өзгеше тобы риккетсиялар болып табылады. Бұл көлемі үлкен емес 0,4-тен 1 мкм-ға дейінгі таяқшы клеткалар, олар тек  тірі тіндер клеткаларыньщ ипінде ғана көлденең бинарды бөліктермен тұқым  көбейтеді. Олар ұрық жасамайды, бірақ  кебуге, мұздауға, жоғары температура (+56^оС-дейін) әсеріне төзімді. Риккетсиялар адамның мынандай ауруларының: бөртпе сүзек, құзды таулар теңбіл безгегі, қу безгек және басқа ауруларының себебі болып табылады.

Саңырауқұлақтар — дара немесе көп клеткалы өсімдіктен пайда болатын микроорганизмдер, олар бактериядан мейлінше күрделі құрылысы және тұқымын көбейту тәсілімен ерекшеленеді. Саңырауқұлақтардың ұрығы кебуге, күн сәулесі мен дезинфекциялау заттар әсеріне өте тұрақты. Цатогендік саңырауқұлақтардан жұққан аурулар адамдар ішкі органдарының зақымдалуымен сипатталады және ауыр я болмаса ұзақ болып келеді. Олардың ішінде мынадай ауыр жұқпалы аурулар бар: кокцидиондомикоз, гистоплазмоз және басқа терең микоздар.

Вирустар — биологиялық агенттердің ең үлкен тобы, биосинтетикалық аппаратты қолданып, олардың тұқым беруге және дамуға қабілетті клеткалы құрылымы жоқ. Клеткадан тыс формадағы вирустардың көлемі 0,02-ден 0,4 мкм-ға дейін болуы мүмкін. Олардың  көбі сыртқы ортадағы түрлі факторларға: құрғаққа, күн сәулесіне (әсіресе ультракүлгін сәулелерге), сондай-ақ +60°С астам температура мен дезинфекциялау құралдарының (формалин, хлорамин және басқалар) әсеріне тұрақсыз. Патогендік вирустар көптеген ауыр және қауіпті аурулардың себебі болып табылады, атап айтқанда: натуралды шешек, тропикалық геморройлы безгек, аусыл, Рифт алқабының безгегі және басқалар.

Ауыл шаруашылық дақылдарына  зиян келтіретін шыбын-шіркей, құрт-құмырсқаларға  шет мамандары колорадты картоп құртын, шегіртке және басқаларын жатқызады, оларды дәнді және техникалық дақылдар егісін құрту мақсатында пайдаланады.

Соңғы онжылдықта арнайы шет  елдік әдебиетте биологиялық  агенттерді ұрыста пайдалану мүмкіндіктері  жиі және толық талқыланды.

   БҚ тобына жататын жоспарланған агент түрлерімен адамдарды зақымдау үшін келесі ауыр жұқпалы аурулардың  қолайлы  қоздырушы  болып  есептеледі:

вирустардан—натуралды шешек, сары безгек, энцефалиттің көп түрлерінің қоздырушылары; бактерия класынан—  түйнеме, туляремия, чума, бруцеллез, маңқа, мелиондоза және басқалар қоздырушысы; риккетсиядан — қу безгегі, бөртпе сүзек, Цуцугамуши безгегінің қоздырушысы; саңылауқұлақ қласынан—кокцидиондомикоза, гиспоплазмоза және басқа терең  микоза қоздырушысы; бактериялық токсин ортасында — ботулин токсины  мен стафилококк энтеротоксины.

Шет мамандармен потенциалды  БҚ тобына жоспарланған биологиялық  агенттер тізімі кезең-кезеңмен қарастырылып отырады. Соңғы жылдары БҚ тобына адамдарды зақымдау үшін тағы да белгіленіп және жан-жақты зерделенген тропикалық вирусты геморройды безгектер қоздырушылары  енгізілді: Ласса, Аргентина, Эбола, Конго-Қрым және басқалар, ал кейбір ауру қоздырушылары  жойылды, оларда қарсы қазіргі уақытта  жеткілікті түрде тиімді және жалпы  қолданылатын күралдар жасалынған. Әсіресе  мьшандай фактыға көп назар бөлінеді: егер 20 жыл бұрын БҚ тобын  бактерия мен саңырауқұлаққа қатысты аурулар қоздырушылары құрастырса, қазір көбінесе вирустар құрастырады. Соңғы онжылдықта биотехнология саласындағы генді инженерияның  дамуына микроорганизмдер қасиеттерін модификациялар бойынша зерттеу жұмыстарына кең жол ашылды.

Генетикалық ақпаратты қолдана  отырып, микроорганизмдердің штамптарын  ашуға нақты мүмкіндік пайда болды, олардың өзгерген генге қарсы кұрылым мен ерекше қасиеттері бар: артқан вирулентік, сыртқы факторлар мен дәрі препараттары әсеріне тұрақтылық. Сонымен қатар, шетте даярланган микроинкапсолді биоагенттер әдістері биологиялық аэрозольдың мейлінше ұзақ бөлшектерінің аэробиологиялық тұрактылығын арттыруға және олардың  дем алу органдарына терең еніп кетуіне мүмкіндік тұрғызады, ал одан зақымдаудың  дәрежесі өседі.

Бұл БҚ ретінде инкапсольді  генетикалық  материалдары пайдалануға мүмкіндік береді. Оларға вирусты жұқпалы нуклеидті кышқылдар жатады, олар адам (жануар) тін клеткаларына түсіп, вирус бөлшектерін жинақтап, жұқпалы ауруларды туғызады.

Жануарларды зақымдау үшін БҚ ретінде жануарлар мен адамдарға тең дәрежеде қауіпті аурулар (түйнеме, аусыл, Рифт алқабының безгегі және басқалар) немесе жапуарларды ғана зақымдайтын  (ірі тұяқты мал обасы, шошқалар обасы жөне басқа эпизоотикалық аурулар) қоздырушылары пайдалануы мүмкін.

Ауылшаруашылық  дақылдарды зақымдау үшін бидайдың сызықтық сабақ таты, күріштің пирикулярнозасы, картоптың  фитофторозасы және басқа мәдени өсімдіктер бактериялық, вирустық және саңылаукұлақ аурулары қоздырушылары қолданылады.

Азық-түлік, мұнай  өнімдерінің қорларын, кейбір әскери мүлік, қару-жарақ, оптикалық аспаптар, электрондық және басқа жабдықтар  түрлерін бүлдіру үшінбелгілі жағдайда қасақана бактериялар мен саңылауқұлақтарды пайдалануы мүмкін, олар, мысалы, мұнай өнімдерінің тез ыдырауын, әскери техника мен қару-жарақтың  күрделі оптикалық және электрондық жабдыктарының уақытсыз істен шығуын және бұзылуын, метал өнімдерінің шұғыл таттануын, электр жүйелердің ұласқан жерлерінің тотығуын туғызады.

Көбінде биологиялық құралдар оларды сақтау және ұрыста қолдану  кезінде сыртқы орта факторлары әсеріне  жеткілікті тұрактылыққа ие бола алмайды. Сондықтан оларды "таза түрде" емес, арнайы дайындалған биологиялық  рецептура құрамында пайдалану  қажет.

Биологиялық рецептура дегеніміз  — биологиялық агент пен түрлі  препараттар қоспасы. Бұл қоспа  биологиялық агентті сақтау және үрыста қолдану процесінде оның өмірлік  және зақымдау қабілетін сақтау үшін мейлінше қолайлы жағдаймен қамтамасыз етілген.

Биологиялық рецептураларда бір немесе бірнеше БҚ түрлері  болуы мүмкін және олар сұйық немесе құрғақ (ұнтақ тәрізді) болады. Шетелдік басылымдардын хабарлары бойынша, БҚ тобына жататын кейбір агенттер негізінде АҚШ-та түрлі стандартты биологиялық рецептуралар (туляремия, қубезгек және басқалар) жасалды, олар полигон жағдайында өз еркімен келіскен адамдар арқылы жан-жақты тексерістен  өтті.