Биологиялық білім беру проблемалары

Мұндағы әдіснамалық ұстанымдардың ролі білім мазмұнын, құрылымын, құрамын, оқыту әдістерін анықтауға көмектесіп қана қоймайды, сонымен қатар олардың өзі білім мазмұнының құрамдас бөлігі бола отырып, биологиялық білімді дүниетанымдық жүйемен ұштастырады. Соның нәтижесінде "Оқушылардың тірі табиғатқа деген ғылыми көзқарасын қалыптастыру" талабы /мақсат/ тек сөз жүзінде қалмай, мазмұны арқылы жүзеге асырылады.

Бұл орта буын кезеңіндегі /11—15 жастағы/ оқушыда жетекші орынға шығатын құндылық бағдарлы әрекеттің қалыптасуына елеулі ықпал етіп, соның негізінде өмірдің мәнін іздестіру, дүниеге көзқарасын, адамгершілік сезімін, мұрағият ұстанымын, эстетикалық талғамын айқындау бағытындағы талпынысы мен мүддесіне сай келеді. Дамыта отырып оқыту идеясы мектеп биологиясының әдістемесінде тірі табиғаттың біртұтастығы, онымен әрекеттік қарымқатынасын, оқушы тұлғасы дамуының ерекшелігі мен оқу пәні қисынының бірлікте қарастырылуы, биологиялық білімінің жалпы мәдениеттегі орнын анықтайтын ізгіліктендіру идеялары арқылы нақтыланып, биологиялық білім мазмұны құрылымы, құрамы, оны оқыту әдістері осы идеяларға негізделеді.

Оқытудың мақсаты мен білім мазмұнының негізіне алынған дамыта оқыту идеясына, оның ұстанымдарына сәйкес білім мазмұнының төмендегідей құрылымы анықталады:

- Тірі табиғат туралы білім.

Бұл тірі табиғаттың ғылыми бейнесін көрсететін қазіргі заманғы биологиялық ғыльми білім жүйесін және осыны толықтырып, оған әлеуметтік-мәдени фон беретін тірі табиғаттың көркем моделі мен ол туралы әр түрлі мифтік, діни мағлұматтарды қамтиды.

Тірі табиғаттың ғылыми бейнесіне

а/ биологиялық обьектілер мен құбылыстар /өсімдік, жануар, адам тіршілігі/ туралы түсініктер;

б/ түрлі обьектілердің, оларда жүретін үрдістердің және тіршілік қызметінің /қасиеттері, құрылымы, қарым-қатынастық байланыстары, т.б./ басты сипаттамалары;

в/ биологиялық, теориялар, т.б, туралы білім кіреді.

Оқушылар меңгеруі тиіс әрекет түрлері туралы білім. Бұған ғылыми-зерттеу, көркем қабылдау, құрастыру, технологиялы практикалық сипаттары және тірі табиғатқа қатынасты, оның мәдениеттегі орнын түсініп бағалауға арналған адамгершілік сипаттағы оқу тапсырмаларын шешуге бағытталған әрекет түрлері жатады.

- Білімді меңгерудің әдіс-тәсілдері  туралы білім.

Бұл білім туралы /эмпирикалық, теориялық, практикалық, білік, дағдылар/ және оны меңгерту тәсілдері туралы /логикалық: талдау, синтез, жалпылау, салыстыру ғылыми, бақылау, тәжірибе, эксперимент, модельдеу т.б / білімді қамтиды.

Білім берудің мақсатына орай, оқушының жасына байланысты таным ерекшеліктерін ескере отырып, оқушылардың бәрінің білім алуына тең мүмкіндік берілуі қажет дейтін дидактикалық ұстанымға сүйенгенде, сонымен қатар біздің мектептерімізде берілетін биологиялық білім деңгейінің алдыңғы қатарлы елдерден төмен болмауын көздегенде, ең алдымен, әр оқушыға мектеп ұстанатын оңу материалының базалық /өзгеріссіз/ денгейі, яғни базалық білім мазмұны анықталуы тиіс. Бұл деңгей қандай типті екеніне қарамастан мектептің негізгі сатыда әр оқу үшін ұсынатын білім мазмұнын толық ашады және оқу бағдарламалары осы мазмұнға құрылады.

Біздің пікірінше, биология мазмұнының салалық бағыттары бойынша алғанда базалық білім мазмұнына мынадай мәселелер кіреді. Биология пәні, құрылымы, әдістері, ғылымының даму кезеңдері. Тіршілік, оның қасиеттері, үрдістері тірі ағзалардың табиғаттағы, адам өміріндегі маңызы. Биологиялық обьектілермен, құралдармен жұмыс істеудің қауіпсіздік ережелері.

ЭКОЛОГИЯ ПӘНІ. Экологиялық факторлар, экожүйелер, олардың құрылымы, тіршілік ету ұстанымдары: экожүйеге адамның әcepi; агроценоз, оның өнімділігі. Табиғат пен адам арасындағы қарым-қатынас ережелері,

Тірі ағзалардың сан алуандығы. Бір жасушалы, көп жасушалы ағзалар: негізгі экожүйелілік топтар, олардың өзара тәуелділігі, сипаттамасы: басты таксондар. Жергілікті жердегі сирек кездесетін, жойылып бара жатқан өсімдік жануар түрлері, жергілікті мәдени өсімдік іріктемелері, үй хайуанаттары тұқымдары.

Жасуша биологиясы.

Жасуша теориясының негізгі қағидалары. Прокариот, эукариот жасушаларының құрылысы, онда жүретін тіршілік үрдістері, бөліну жолдары.

Генетика. "Генетика", "өзгергіштік", "тұқымқуалау", "ген", "генотип", "фенотип" ұғымдарының мәні, хромосомалардың ролі, адамдағы тұқым қуалауға ортанын жағымсыз жағдайларының әсері. Тұқьм қуалайтын өзгерістер.

Эволюция. Органикалық дүние эволюциясының дәлелдемелері, тіршілік дамуының кезендері, эволюция ілімінің негізгі қағидалары, Қазақстандағы селекция жетістіктері.

Адам. Адам - тірі ағза. Оның құрылысы, тіршілік үрдістерінің ерекшеліктері, иммунитет. Жоғары жүйке қызметі. Биологиялық ырғақ: салауатты өмір сүрудін биологиялық негіздері. Онтогенез. Адамдағы тұқым қуалау мен өзгергіштікті зерттеу әдістері. Мутация, ортадағы рутогендік факторлар. Дәрігерлік - генетикалық кеңес.

Антропосоциогенез. Адамның шығу тегі. Адам және биосфера экожүйелер.

Адам - әлеуметтік тұлға. Темлерамент, мінез-құлық, қабілет. Отбасының ұлттық мәдениеттің жеке тұлға тәрбиесіндегі ролі, маңызы.

Ғылыми-техникалық прогресс және адам. Адамның болашағы: адам мен биосфераның ноэволюциясы. Ноосфера туралы түсінік.

Бұл мазмұн құрамындағы тірі табиғат туралы білім жүйесін бейнелейді.

Ал, әрекет түрлері мен білім алудың әдіс-тәсілдері туралы білім микроскоппен бір жасушалы ағзалар құрылысын, тіршілігін, өсімдік, жануар жасушалары мен ұлпаларының микропрепаратын дайындап, ерекшелігін зерделеу; өсімдіктер мен жануарлардың тыныс алуы, қоректенуі, көбеюі, т.б. тіршілік үрдістері зерттеуге қойылатын эксперимент, тәжірибелерді жоспарлау, жүргізу әдістемесі, өсімдік, жануар жасушасы мен ұлпасын, бактериялар арқылы әр түрлі аурудың таралуын, экожүйелерді т.б. моделдеу, сызба, талдау, салыстыру арқылы түрлердін ұқсастықтары мен айырмашылықтарын, қоректік байланыс арқылы улы химикаттардың әсерінен келетін зиянды, т.б. анықтау, аутотренинг, жеке адамдар арасында болатын тұлғалық қарым-қатынастарды талдау т.б. негізінде беріліп меңгертіледі.

Базалық мазмұн бойынша жасалатын оқу бағдарламалары мен оқулықтарда қажетті және сәйкес жерлерде еліміздің табиғат /мыс: өсімдік, жануар түрлері, экожүйелер, агроценоздар, экологиялық жағдайлары, т.б./ экономикалық-шаруашылық ерекшеліктері, ғылым мәдениет жетістіктері, белгілі ғылым қайраткерлері, т.б. туралы мағлұматтар кеңінен беріліп отырады.

Мектептің негізгі сатысындағы биологиялық білім мазмұнының алдын-ала дайындығы бастауыш сыныптарындағы "Дүниетану" пәнінде беріледі.

Негізгі сатыда /ҮІ-ІХ сыныптар/ биология біртұтас курс түрінде оқытылады дедік. Курстық ҮІ сыныптағы мазмұны "Тірі ағзалар" деген тақырыппен беріледі. Мұнда ең алдымен, бір жасушалы, көпжасушалы өсімдіктердің жалпы құрылысы, тіршілік үрдістері жекелеген өкілдерінің мысалы негізінде /жасыл балдыр вошерия - бір жасушалы өсімдіктер, спирогира - ұлпасыз көп жасушалы өсімдіктер өкілі, теніз орамжапырағы - қарапайым ұлпалы көпжасушалы өсімдіктер өкілі/ қарастырылады. Одан соң саңырауқұлақтар мен бактерияларға /құрылысы, тіршілік ерекшелігі т.б. тұрғысынан/ шолу жасалып, бір және көп жасушалы жануарлар дәл осы жоспармен қарастырылады. Осыдан оқушылар бір жасуша дербес ағза бола алатынын біледі. Жасуша құрылысы мен ондагы тіршілік үрдістері туралы қажетті түсінік, ұғым алады; көпжасушыларды өткенде қызметінің жіктеліп, жаңаша топтасып, ағза тіршілігі тұтас алғанда жасуша топтарының үйлесімді қызметі арқылы қамтамасыз етілетіні туралы аса маңызды ұғым алады. Сөйтіп ҮІ сыныптың өзінде-ақ оқушылар "Жасуша - тірі ағза", "жасуша - ағза құрылысы мен тіршілігінің элементар бірлігі -негізі", "жасушаның бөлінуі арқылы көбею", "біржасушылар мен көпжасушалы ағзалар арасындағы байланыс", ұрпақтың ата-анамен ұқсас болып туылуы", "ағза тіршілігінің орта жағдайларымен байланысы" т.б. сияқты қарапайым, бірақ aсa маңызды түсініктермен ұғымдар арқылы келесі сыныптарда жасуша теориясының, эволюциялық ілімнің, тұқымқуалау заңдылықтарының, экологияның негізгі қағидаларын саналы зерделеуге дайындықтан өтеді.

Бұл ҮІІ сыныпта курс мазмұнын "Систематикаға, экологияға, генетикаға және эволюциялық ілімге кіріспе" деген тақырыпқа құруға басым бөлігі ҮІІІ сыныпта оқытылатын "Түрлердің сан алуандығы және оларды қорғау" деген тақырыпты бастауға мүмкіндік береді. Бірінші тақырыпта "популяция", "түр", "экожүйе" т.б, сияқты твориялық ұғымдардың мазмұны эволюция теориясының оқушылар түсінігіне лайықталып ықшамдалған, жеңілдетілген нұсқасынын және популяциялар мен биоценоздардың идеал моделдері негізінде ашылады. Екінші тақырып мазмұны экология, эволюциялық ілім, тұқым қуалау жасуша теориясы идеяларын нақтылап, одан әрі дамытуға, түрлері мен экожүйелерді қорғаудың ғылыми негіздерін ашуға бағдарланып құрылады.

Адам. ҮІ сыныпта "Адамның тірі ағза ретіндегі ерекшеліктері деген тақырыппен тірі табиғат бөліктерімен бірге қарастырылады. ҮІІ-ҮІІІ сыныптарды жалпы биологиялық ұғымдар, заңдылықтар, теориялар негізінде адамның құрылысы мен тіршілігіндегі ерекшеліктер ашылады /Мыс: ҮІІ сыныпта: адамдағы тұқым қуалау мен өзгергіштік, адамдағы биологиялық ырғақ т.б. ҮІІІ сыныпта: ноосфера, адамның экожүйелерге әсері т.б./ IX сыныпта бүкіл курс "Адам" деген тақырыпқа құрылады. Оның мазмұны адамның биологиялық және әлеуметтік мәнін ашуға бағытталады. Адамтану проблемалары іргелі биологиялық теориялар мен шекаралық және қоғамдық-әлеуметтік тұжырымдамалар тұрғысынан қарастырылады. Биологияны мектепте оқытудың ңазіргі заманғы тұжырымдамаларында бұл курс "Әлеуметтік-мәдени жүйеде" қарастырылады. Мұнда биологияның "екі жақты" табиғаты бар екені атап көрсетіледі. Өзінің зерттеу обьектісі, әдістері тұрғысынан биология пәні жаратылыстану саласындағы физика, химия география, астрономия сияқты пәндермен етене жақын, тығыз байланысады. Ал, тіршілік, оның мәні, құндылығы, адам, антропосоционез, салауатты өмір сүру, адам-табиғат қарым-қатынасының адамгершілік-эстетикалық көзқарастары, т,б. тұрғысынан ізгілік, қоғамдық, өнер саласындағы пәндермен жаңғыра түседі. Осыған байланысты биологиядан білім берудің мақсат, міндеттерін жүзеге асыруда, әсіресе биологиялық іргелі ұғымдарды қалыптастыруда пәнаралық байланыстын маңызы зор. Оқушының физика мен химиядан алған білімі тіршіліктік табиғи-аумақтық кешендер ландшафтар, географиялық қабаттар туралы білім, түр популяция, биогеоценоз, биосфера сияқты тіршілік формасының заңдылықтарын түсініп, саналы меңгеруіне мүмкіндік туғызады. Салауатты өмір сүру туралы білім беруі, гигиеналық, экологиялық тәрбиені бірлікте жүзеге асыру, адам мен табиғат арасындағы этикалық-эстетикалық қарым-қатынасты қалыптастыру, т.б. мәселелер тек кең көлемді пәнаралық байланыс негізінде ғана тиімді шешілмек. Тек осы байланыс негізінде биологияны ізгіліктендіруге және басқа пәндерде биологияландыруға, осы арқылы тіршілікті техникаға немесе өлі табиғат жағдайларына тәуелді етіп қарастырудан туындайтын адамның оған деген "үстемдік" психологиясынан арылып, тіршілікке аса жоғары құндылық деп, құрметпен қатынас жасауына қол жеткізуге болады. Біздің ғасырдың атақты гуманисі А.Швейцар: "Тіршілікті толық және жалпы мақсатқа сай сақтап, дамыту ғана әдептілік. Оның өзі тіршілікті қастерлей білуге бағытталған кез келген өзге қажеттілік немесе мақсатқа сәйкестік әдептілік бола алмайды" деп тіршілікті құрметтеп, қасиет тұту империативтік - басты ұстаным етіп алуды ұсынған болатын.

Оқушылардың даралық ерекшеліктеріне қарай білім мазмұнын көп деңгейлі етіп құруға ерекше маңыз беріледі. Мұны оқу бағдарламасында екі деңгейлі, оқушының білім, білік, дағдыларына қойылатын талаптар түрінде көрсетуге болады:

1. Мүмкіндік деңгейлер - базалық білім мазмұны ауқымында анықталады;

2. Міндетті деңгей - оқушы меңгеруі тиіс білім, білік дағдының ең аз мөлшерін көрсетеді.

Бұл талаптарды оқушылар "Үрдісті немесе құбылысты ашып түсіндір", "салыстыр", білімді пайдалан, "қорытынды жаса", "негіздеме бер", тәжірибе қой, жаса", "обектіні анықта" т.б, сияқты алуан түрлі оқу әрекеті әдіс-тәсілдерін қолдана отырып орындайды. Соның нәтижесінде, оқушы оқу әрекетінің әдіс-тәсілдерін меңгереді. Әрі солар арқылы оның белсенділігі артады және саналы, берік биологиялық білім алады.

Биологияны нәтижелі оқытуда оқушылардың білімін бақылап, бағалаудың белгілі бір жүйесі, әдістері елеулі ролі бар екенін атап көрсету керек.

Қазіргі мектепте басым қолданылып жүрген бес балдық бағалау жүйесі бүгінгі күнгі дамыта отырып оқыту идеясы талаптарына сай келмейді. Жүйе негізінен, оқушыларды "нашар", "жақсы" оқитындар деп жіктеуге көбірек баға жинақтап, соның орташа көрсеткішімен қорытынды жасауға бағытталған, оқу материалынан барлық оқушылардың алған білім, білік дағдыларының обьективтілігіне кепілдік бере алмайды: дамытушылық, тәрбиелік, диагностикалық қызметі жоқтың қасы: бағалау мұғалімнің пікірімен ғана жүргізіледі, оқушылар қатыспайды. Мұғалім қойған "қорытынды" бағаның дұрыстығына, әділдігіне оқушының, ата-ананың сенімі көп жағдайда болмайды.

Қазіргі кезеңде, кейбір мектеп тәжірибесінде оқушы білімін бақылап, бағалаудың әр түрлі әдіс-тәсілдері, жолдары қолданылып жүр. Солардың ішінен жаңа деп бір-бірімен байланысты жүргізілетін тест-тапсырманы айтуға болады.

Теет-тапсырма сыныптағы бүкіл оңушылар білімін тұтас пән немесе үлкен тақырыптар, көлемі шағын материалдар бойынша бір мезгілде түгел бақылап, бағалауға мүмкіндік береді, бұған уақыт көп кетпейді. Бағалаудың бұл түрі туралы:

1. оқушы дұрыс жауапты кездейсоқ табуы мүмкін

2. мазмұндағы мәселелерді түгел қамти алмайды

3. оқушы өз ойын, пікір қисынды тұрғыдан талдап, дәлелдеп толық айта алмайды деген сын-пікірлер бар.

Мұндай тестерді, негізінен, күнделікті бақылау-бағалау жұмыстарында кең қолдануға болады. Мұнда да дұрыс жауапты оқушы әрі ойланбай, кездейсоқ оғай таба алады деуге болмайды және әр жауапты ойлана отырып, ой елегінен өткізетін болады. Тапсырма шарты - жауапты дұрыс табу. Оқушылар білімінің міндетті деңгейдегі талаптардан төмен еместігін анықтауға берілетін тест-тапсырмалар осы деңгейде білім, білік, дағдыларды толық қамтитындай етіп құрылады және білімнің тұрақтылық ролін атқара алады, бағдарламада осындай тест-тапсырмалардың үлгілерін берген жөн.