Автор работы: Пользователь скрыл имя, 30 Ноября 2012 в 21:25, реферат
«Инфекция» - латын тілінен аударғанда жұқтыру деген ұғым береді. Инфекция дегеніміз эволюциялық процесс барысында биологиялық құбылыс ретінде қалыптасқан макро- және микроорганизмдер арасында өзара қарым-қатынасты анықтайтын күрделі процесс.
Мүмкін химиялық құрылысы басқа экзотоксиндер
де кездеседі.
Токсикалық әсері бойынша экзотоксиндер
түрлі болып келеді. Мысалы, мембрана бұзатын
механизмі бар экзотоксиндер эритроциттерді,
лейкоциттерді, тромбоциттерді, базофилдерді,
мастоциттерді, тіндер культура клеткалары,
протопластарды және сферопластарды бұзады.
Экзотоксиннің басқа түрлері клеткадағы
метаболизм процестерін бұзады: белок
биосинтезін тежейді (дифтерия экзотоксині)
және тізбектер бойына электронды тасымалдауын
тежейді (оба қоздырғышының "тышқанды"
экзотоксині).
Тырысқақ вибрионы және патогенді теріс
грамды бактериялар энтеротоксиндері
эптероцитердің адеңилатциклаза жүйесіне
әсер етін ішекке тіндерден иондар мен
судың шығуын артады. Нәтижесінде тырысқақ
ауруы және диарея түрлері патогенезін
қамтамасыз етеді. С.botulinum экзотоксині
жүйке-етті сипапста ацетилхолин бөлінуін
тежейді және бұлшық ет талшықтарына жүйке
импульсі берілуін блокадалайды. С.tеtапі
экзотоксиннің әсер ету мехаиизмі синапсты
медиаторлар берілуін тежейді (γ-аминомай
қышқылы, ацетилхолин, норадреналин т.б.).
Стафилококктар түзетін энтеротоксиндер
басқаша әсер береді. Оның белоктары суперантиген
қасиетіне ие, яғни шектен тыс Т-лимфоциттер
синтезін қамтамасыз ететін антигендер.
Ал Т-лимфоциттер ИL-2 көп мөлшерін
синтездейді, олар токсикалық эффект береді.
Сонымен, стафилококкалар энтеротоксиндері
организмге улық қасиетін организмде
синтезделетін ИL-2 арқылы артады.
Бактериялар патогенді
фактор синтезін қадағалайтын гендердің
Бактерияларда патогенді факторларын
қадағалайтын үш типті гендер анықталған:
өз хромосомасы гендері; плазмида гендері;
шектелген фагтар гендері. Мысалы, Vіbгіо
сһоlегае холерогені синтезі өз хромосомасының
Тох-опероны генімен қадағаланады. Есһегісһіа
соlі энтеротоксигенді штаммдарының экзотоксин
және адгезия факторы синтезі Епt-плазмида
гендерімен қадағаланады. Стафилококктарда
эксфолиативті токсии А синтезі хромосомды
гендермен қадағаланады, ал В типі плазмидті
гендермен; Соrупеbасteгіum dірһtһегіае экзотоксин
синтезі коринефагтың tох-гендерімен қадағаланады.
Микробтар әлемінде патогенділіктің қосымша
гендері көзі ретінде вирустар меп плазмидтер
болуы адамға және жануарларға патогенді
бактериялар пайда болуын қамтамасыз
етті.
Инфекцияның негізгі
көздері. Адамның жұғу жолдары мен механизмдері
Инфекция негізгі үш көзі бар: адам (науқас,
реконвалесцент, бактерия тасымалдаушы),
жануарлар және сыртқы орта объектілері.
Науқас адам немесе жануар сыртқа шығарған
продуктілермен бірге шыққан кей патогенді
бактерияларына сыртқы орта объектілері
олардың тіршілік етуіне табиғи орталар
болып келеді. Осыған байланысты жұқпалы
аурулар бөлінеді: антропонозды (адам
ғана ауырады, мысалы, іш сүзегі, дизентерия,
тырысқақ т.б.); зоонозды (жануарлар ауыратын
ауру, мысалы, ірі қара малдың обасы, шошқа
обасы, т.б.); зооантропонозды (жануарлар
ауырады, ал олардан адамдарға жұғады).
Зооантропонозды аурулардың 100 түрі анықталған
(оба, туляремия, бруцеллез, лептоспироз
т.б.), кей түрлерінің -- табиғаттық ошақтары
сақталып тұрады. Себебі, ауру қоздырғьшы
қансорғыш бунақ аяқтылармен тасымалданып
отырады, олар организмінде қоздырғыш
ұзақ уақыт сақталуы мүмкін, кей кезде
өмір бойы және ұрыққа трансовариалды
жолмен беріледі. Осындай табиғи ошақтар,
мысалы, кей риккетсиоздар, туляремия,
вирустық энцефалиттер т.б. аурулар иксодов,
гамазов, қызыл бұзау кенелермен және
басқа қансорғыш бунақ аяқтылармен берілетіндер
көп елдерде кездеседі. Олардың ұзак уақыт
сақталуы қосымша екінші резервуары болуында,
ал басқалары бірге өмір сүру кезінде
сақталып отырады. Сондықтан, табиғи ошақта
қоздырғыштың тұрақты айналымы сақталуы:
науқас жануар-->қансорғыш бунақ аяқтылар
(немесе сыртқы ортаның түрлі факторлары)
—>сау жануарлар, көптеген аурулардың
табиғи резервуары. Адам осы айналымға
тіркелуі, қан сорғыштар шағуы кезінде
жұғуы мүмкін немесе науқас жануарға тура
және тура емес жолдармен байланысқанда.
Осындай табиғи эндемиялық ошақтарға
басқа жақтан көшіп келген адамдарға қауіп
төнуі мүмкін, себебі бұрыннан тұратындар
ертеде ауырып осы ауруларға тұрақты иммуиитет
қалыптастырған.
Адамның үшінші жұғу көзі — сыртқы орта,
ең алдымен топырақ пен су. Топырақта тұрақты
патогенді бактериялар кездеседі — Сlоstridіum
тұқымы — жара инфекциялары мен ботулизм
қоздырғыштары, ұзақ уақыт сібір түйнеме
қоздырғышы кездеседі. Сонымен қатар,
топырақ және кей су кұбырларда қалыпты
микрофлора ішінде кездесетін сапронозды
аурулар қоздырғыштары —легионеллдер,
иерсиниялар т.б. Теңіз суда ауру тудыратын
түрлі вибриондар кездеседі.
Адамның жұғу жолдары
Адам патогенді микроорганизммен инфицирленуі
тек зақымдалған тері мен көздің кілегей
қабықтары, тыныс алу, асқазан-ішек тракті
және несеп-жыныс жолдары арқылы байқалады.
Зақымдалмаған теріден жұғу өте сирек
кездеседі, себебі тері бетінен көптеген
микроорганизмдер өте алмайды. Бірақ,
өте ұсақ зақымданулар кездессе (құмырсқа
шағуы, ине кіруі, микротравмалар т.б.)
инфицирлену себебі болады. Адам немесе
жануар организміне микробтар ену жері
- кіру есігі дейді. Егер кіру есігі кілегей
қабығы болса, инфекцияның үш типі байқалуы
мүмкін: эпителиалді клетка беткейінде
микробтар көбееді; клетка ішіне енуі
және сол жерде көбеюі; қоздырғыш енген
соң организмде таралуы байқалады.
Адамға инфекция жұғуы келесі жолдармен
беріледі:
1. Ауа-тамшы немесе ауа-шаң арқылы
Инфекция қоздырғышының кіру жерінен
байланысты жұғу жолдары ауру дамуында
едәуір роль атқарады, себебі кей қоздырғыштар
түрлі жолмен организмгс ене алады. Мысалы,
Ү.реstіs құмырсқа шағуы (бүрге) кезінде
берілсе, оба бубон түрде жеңіл өтеді, ал
егер ауа-тамшы жолмен жұғылса аурудың
ауыр түрі - өкпелі оба дамиды. Тап осылай
туляремияның клиникалық көріністері
өтеді: бубонды немесе жаралы-бубонды
(трансмиссивті жолмен қансорғыш бунақ
аяқтылар" шаққанда), көзді-бубонды
(көздің кілегей қабығы арқылы жұғуы),
өкпелі (ауа-тамшы жолы) т.б.; сібір түйнемесінде
кездеседі — терілік, өкпелік, ішектік
формалары.
Бірақ, басқа қоздырғыштарда, мысалы СПИД
ауруында жұғу жолдары маңызды роль атқармайды:
ауру барлық түрінде ауыр өтеді. Сонымен
қатар, ішектік инфекция қоздырғыштары
ең алдымен нәжіс-оралді жолмен беріледі,
респираторлы аурулар қоздырғыштары —
ауа-тамшы арқылы т.б.
Организмге енген қоздырғыш таралуы әр
түрлі жолмен таралады, микроорганизм
қасиеттері бойынша: жанасу жолмен, яғни
бір клеткадан екінші клеткаға, лимфа
немесе гемагогенді жолмен; кей микроорганизмдер
жүйке жолдарымен таралады.
Сау адамның және жануардың қаны стерилді,
себебі күшті антимикробты қасиеті қандағы
комплемент жүйесі мен түрлі иммунокомпетентті
клеткалар қызметімен артады. Бірақ, организмде
инфекциялық процесс дамығанда қанға
қоздырғыш немесе оның токсині түседі
және олар ыдырағанда бөлінетін антигендері.
Қан арқылы қоздырғыш организмде жиі таралады,
яғни инфекциялық процестің жайылуы (генерализациясы)
байқалады. Қоздырғыш немесе онып антигендері
көп мөлшерде қанға түсуі лихорадкамен
сипатталады, бұл бір жағынан қоздырғыш
қанға түскенін көрсетеді, ал екіншіден
организмнің қорғаныс қызметі артуын
байқатады.
Қанға қоздырғыш, оның токсині және антигені
түскендігі келесі сипаттамалар береді:
антигенемия, бактериемия, вирусемия,
сепсис, септикопиемия, септицемия, токсемия,
токсииемия.
Антигенемия -
қанда генотипі бөтен антиген және аутоантиген
айналуы. Егер қанда осы антигенге антидене
болса, олар құраған комплексті айналымды
иммунды комплекс дейді АИК (антиген антидене),
нәтижесінде организм антигеннен босайды.
АИК арқылы антигендер организмнен шығады.
Қандағы антигендер мен АИК түрлі серологиялық
реакциялар арқылы анықтайды, мысалы бруцеллезде
агрегат-агглютинация реакцияда анықтайды.
Бактериемия - айналымды
қанда бактериялар кездесуі — макроорганизмнін
табиғи барьерлер арқылы және қансорғыш
бунақ аяқтылар шағуы арқылы қоздырғыш
қанға түседі. Қансорғыш бунақ аяқтылар
тарататын ауруларда (сыпной тиф, қайталамалы
тиф, оба, туляремия, риккетсиоздар т.б.),
бактериемия — ауру патогенезінің негізгі
сатысы. Қоздырғышты бір қожайын-нан келесіге
беріп, қоздырғыш түрін сақтайды. Бактериемия
себептері хирургиялық операциялар, травмалар,
сәулелі ауру, қатерлі ісіктер, шарттыпатогенді
микроорганизмдер тудырғаң- аурудардың
ауыр түрі т.б. Сепсис, септикопиемияға
қарағанда бактериемия кезінде бактериялар
қанда тек тарала-ды, бірақ көбеймейді.
Сондықтан, бактериемия — аурудың симптомы
және оның бір кезеңі. Бактериемия диагнозы
қоздырғышты гемокультурада анықтау немесе
лабораторлы жануарлар қанында тапқанда
дәлелденеді (қойылады).
Вирусемия - вирустар
қанда кездескенде айтады.
Сепсис, шіріген қан — ауыр геперализацияланған
жедел немесе созылмалы адамның қызба
ауруы, іріңді ошақтан тұрақты немесе
арнайы мезгілде қанға қоздырғыш түсуі.
Сепсис кезінде жалпы көріністері жергілікті
өзгерістерге сәйкес келмейді және жаңадан
іріңді қабыну ошақтар түрлі мүше мен
тіңдерде кездеседі.
Бактериемияға қарағанда, сепсисте қанның
бактерицидтік қызметі тежелген соң бактериялар
қан және лимфа жүйелерінде көбееді.
Сепсис жиі іріңді ошақтар локализациясы
генерализацияланғанда байқалады. Сепсистің
этиологиясы түрлі болуы мүмкін. Жиі кездесетін
қоздырғыштары — стафилококкалар, стрептококкалар,
Еntегоbасtегіасеае және Рsеudоmопаdасеае
тұқымдастығына жататын теріс грамды
бактериялар, менингококкалар, басқа шартты-патогенді
және патогенділігі әлсіз бактериялар
және кей саңырауқұлақтар. Бірінші іріңді
ошағы және қоздырғыштың енген жері бойынша
белгілі пуэрпералді (туғаннан соң әйелде),
отогенді, одонтогенді, аборттан соң, перитонеалді,
жаралы, қүйіктен соң, ауыз куысты (стоматогенді),
кіндіктік, уросепсис т.б. Нәресте сепсисі
(пеонаталді сепсис) кездеседі, нәресте
туу кезінде немесе жатырдың ішінде ұрықтың
инфицирленуі. Сепсистің криптогенді
түрі анықталған, бірақ бірінші іріңді
ошағы белгісіз.
Септикопиемия -
сепсистің бір түрі, организмнің жалпы
интоксикация-сынан басқа іріңді метастазды
ошақтар түрлі тіңдер мен мүшелерде кездеседі.
қоздырғыш бір жағынан қанда және лимфа
жүйелерінде көбейіп таралуда.
Септицемия - сепсистің
бір түрі, метастазды ірінді ошақтар болмайды, ал. қоздырғыштың
көбею жері тек қан мен лимфа жүйесі.
Токсемия - адам
және жануар қанында бактериалді эндотоксиндер
кездеседі. Эндотоксині (ЛПС) бар теріс
грамды бактериялар тудырған ауыр түрде
өтетін аурулар, мысалы: салмонеллезде,
эшериоздарда, менингококкты т.б. инфекцияларда.
Бактериемия мен сепсиспен бірге жүреді.
Токсинемия адам
және жануар қанында бактериалді экзотоксин
немесе басқа токсин кездеседі. Қоздырғыш
қанда болмайды, ал токсин қан және лимфа
жүйесі арқылы нысана-клеткаларға енеді.
Экзотоксин түзетін қоздырғыштар тудырған
ауруларда кездеседі (ботулизм, дифтерия,
сіреспе, анаэробты инфекция т.б.; сондықтан,
осы ауруларды токсинемиялық дейді).
Патогенді микрооргаиизмдердің кей түрлері
барлық мүшелер мен тіндерді зақымдайды
(туберкулез қоздырғышы, патогенді стафилококкалар
т.б.). Сонымен қатар, кей қоздырғыштар
органотропты, яғни арнайы тіндерді зақымдайды.
Мысалы, туберкулез коздырғышы - өкпе ұлпасын
зақымдайды, гонококктар - уретра кілегей
қабығын және көздің коньюктивасын, гепатит
вирустары — бауыр клеткаларын, тұмау
вирусы — жоғары тыныс алу жолдары кілегей
қабығын т.б. Бактериалді экзотоксиндер
өзгеше әсер етеді. Қоздырғыштардың және
олардың токсиндерінің осындай органотроптылығы
үш жағдаймен байланысты. Біріншіден,
қоздырғыш пен олардың токсиндеріне клетка
мембранасында рецепторлар болуы. Екіншіден,
арнайы клеткада микроорганизмдер оз
тіршілігіне қолайлы метаболизм кездестіреді.
Үшіншіден, осы ұлпада микробтарға кедергі
беретін антимикробты заттар — лизоцим,
ингибин, интерферон т.б. болуы немесе
болмауы. Қоздырғыш организмде кей жерде
орналасса олардың шығуында қарастырады
— нәжіспен, несеппен, ірінді-қабыну материалымен,
қақырықпен, сілекеімен, кілегеймен, т.б.
Жоғарыда аталғандар және қан, жұлын,лимфа
ұлпасының пунктаты, т.б. жұқпалы аурулардың
бактерриологияллық диагностикасына
тексеруге алынатын материал. Инфекция
көзін білу, қоздырғыш қасиеттерін, жұқпалы
аурулардың жұғу жолдарымен әдістерін
білу эпидемияға қарсы шаралар ұйымдастыру
негізіне және микробиологиялық диагностика
әдістерін ажыратуда зор маңызы бар.
Иммунитет түрлері
Иммунитетің бірнеше түрін ажыртады.Филогенез
процесінде генетикалық бекітілген организмнің
белгілі бір антигенді немесе микрооргонизмді
қабылдамау-шылығы. Бүл тұқым куалайтын
иммунитет деп аталады. (Туа біткен, түрлік).
Ол макро-және микроорганизмдердің ерекшеліктерімен
байланысты. Түрлік иммунитет абсолютгі,
спецфикалық емес. Мысалы жануарлардың
адам бактерия вирустарын. ВИГ- иифекция
қоздырғыштарын қабылдамаушылық; және
салыстырмалы, мысалы бақалардан, дене
тепературасы көтерілген кезде столбняк
токсиніне сезімталдылықтың пайда болуы.
Жүре пайда болған иммунитет спецификалық
және тұқым қуаламайды. Ол табиғи жөне
жасапды жолмен пайда болады. Табиғи жүре
пайда болған иммунитет белгілі бір инфекциалық
аурадан кейін қайта дамиды. (қызылша,
шешек). Жасанды жүре пайда болған иммунитет
факцинациадан кейін пайда болады.
Иммуиитет активті жөне пассивті болып
болінеді. Активті иммунитет имундық жүйеге
интиген өсер еткен кезде, пайда болады
(мысалы вакцинациядан соң), пассивті иммуиитет
иммуңды сары суды ағзаға енгізу, иммунды
торшаларды тасымалдау (нересадка) немесе
анасынан баласына берілетін антиденелермен
сипатталады.
Активті иммунитет гуморальды (антиденемен
сипатталатын); торшалық (иммунокомпитентті
торшалармен сипатталатын); торшалық-гуморальдық,
болады. Мысалы ботулизм мен столбняктың
антитоксикалық иммунитеті гуморальда,
ойткені ол қан айналымындағы антиденелермен
сипатталады. Алапес ігемесе туберкулез
кезінде иммунитет-торшалық, ал оспада-торшалық-гуморальды.
Иммунитге микроорганизімсіз сақталатын
стерилді иммунитет және ағзада қоздырғыштың
болуымен сипаталатын стерилді емес иммунитет
деп ажыратады. Стерилді емес иммунитетгің
ең корнекті мысалы болып туберкулез табылады.
Сонымен қатар орғанизмңің жеке боліктерін
қоздырғыштардан қорғайтыи, жергілікті
иммунитет бар. (Мысалы: кілегейлі қабықтар).
Ол секреторлы иммуноглобулин А- иың қатысуымен
(түзіліп) пайда болып, белсенді фалоцитозбен
сипатталады.
Иммунитеттің
реакциялары мен механизмдері.
Антигендік әсерлесу кезіндегі қорғаныс
қызметін, яғни гомесстазды бір қалыпта
ұстауда иммупдық жүйе спецификалық (яғни
тек иммундық жүйеге тән) және спецификалық
емес (жалпы физиологиялық) күрделі, бір-бірімен
байланысты реакциалардың жиынтығымен
бірлесіп атқарады. Резистенттіліктің
спецификалық емес факторларына механикалық
(тері жөне кілегей қабаттар) физико-химиялық
(ферменттер, реакция ортасы т.б.). Сонымен
қатар-гуморальді компоненттер (комплемент,
интерферон, қанның кейбір белоктары)
мен қалыпты иммундық емес торшалар (фагоциттер,
кинерлер өрекетінен) түзілетін иммунобиологиялық
қорғаныс жатады. Қорғаныстың спецификалық
факторларына иммундық жүйенің келесі
әрекеттері жатады:
1) Антиденелердің түзілуі;
2) Лимфоциттер мен макрофагтардың киллерлік
қызметі жөне иммундық фагоцитоз;
3) Жылдам типті жогары сезімталдылық;
4) Баяу типті жоғары сезімталдылық;
5) Иммундық жад;
6) Иммунологиялық толерантылық. Кейде
иммундық жауаптың түріне идиотип-антиидиотип
әрекеттесулерді жатқызады.
Қорғаныстың спецификалық және спецификалық
емес факторларын бір-бірінен жеке бөліп
қарауға болмайды, өйткені олар бірігіп
ағзаны антигендерден қорғайтын біртүтас
жүйені қүрайды. Бірақ олар қорғаныс процессіне
әр түрлі уақыттарда қатысуы мүмкін. Антигеннің
әсеріне қарай иммундық жауаптың бір немесе
бірнеше түрі басты болып табылады. Иммундық
жүйенің көп түрлілігі, өсерлілігі (эффективность)
осыған байланысты. Мысалы, дифтерия, столбняк
т.б. қоздырғыштардың токсиндерін заласыздандыру
үшін, антидене тузілетін иммунитеттің
бір ғана реакциясы жеткілікті; туберкулез
кезінде Т-лимфоциттердің киллерлік қызметі
маңызды болып табылады, вирусқа қарсы
қорганыс процессіңде — вирусқа қарсы
белок, интерферон; ісікке қарсы иммунитетте
— киллердің табиғи қызметі маңызды роль
атқарады.
Ағзаның спецификалық емес қорғаныс факторлары.
Механикалық факторлар. Тері және кілегейлі
қабаттар микроорганизмдер мен басқа
да антигендердің ағзаға енуіне механикалық
кедергі жасайды, соңғылары тері аурулары
мен тері зақымданған кезде, (жарақат,
күйік, қабыну процесстері, жөндіктер
шакқанда, жануарлар тістегенде), кейде
зақымдаямаған тері арқылы да енеді. Механикалық
қорғанысты жоғарғы тыныс алу жолдарыныц
кірпікшелі эпитемий аткдрады. Бүл кірпікшелердің
қозғалысы арқылы шырыш пен тыныс алу
жолдарына түскен бөгде затгар, миркоорганизмдер
үнемі сыртқа шығарылып отырады.
Физико-химиялық факторлар. Тері жөне
май бездерінен бөлінетін сірке, сүт, күмырсқа
қышқылдары т.б. асқазан сөлінің түз қышқылы
протеолитикалық фермеитіер антимиркобтың
қасиеті ие, 1909 жылы П.Л. Лащенко ашқан.
1922 жылы А. Фимин бөліп алған протеолитикалық
фермент — муромидаза деп атады. Бүл фермент
бактерияның торша қабырғасын бүзып, ыдыратады.
Макрофаг пен нейтрофилдер лизоцимді
түзеді. Ол ағзадагы улиа жөне улпааралық
сүйықтықта көп мөлшерде кездеседі (қан,
сілекей, көз пасы, сүт, ішек шырышы, ми
т.б.). Бұл ферменттің мөлшерінің төмеңцеуі,
азоны инфекциылық ауруларға ұшыратады.
Қазіргі күде муоцимнің химиялық синтезі
іске асты, оны қабыну ауруларында медициналық
препарат ретінде қолданады.
Иммунобиологиялық факторлар агзага өнген
бөтен заттарды шыгаруға бағытталган
резистенттіліктің спецификалық емес
факторларының гумо-ральды жөне торшалық
комплексі эволюциялық процессте қалып
тасқан.
Спецификалық емес резистентгіліктің
гуморальды факторлары қандағы жөне агзаның
басқа да сүйық орталарындағы түрлі белоктардаң
турады. Оларға комплемент жүйесіиің белокгары
(акуыз), интерферон, траснсферрин, В- лизиндер,
фифронектін т.б. жатады.
Әдетке комплемент жүйесінің белоктары
белсенді емес, бірақ комплемент компанентерінің
өзара әрекеттесулерінің және активациясының
нәтижесінде олар белсенділікке ие болады.
Фагоцитоз.
Фагоцитоз — (грек сөзі рһаgо - жоямын және
торша) даму тегі мезодермальді фагоциттердің
антигенді заттарды қорыту процессі. Сонымен
қатар макрофагтар көптеген биологиялық
активті заттар — ферменттерді (лизоцим,
пероксидоза, эстераза), комплемент белоктарын,
интерлейкин типті иммунамодуляторларды
түзеді. Макрофагтор бетінде иммуноглобу-линдер
мен комплементті сезетін рецепторлардың
болуы және медиаторлар жүйесі. Олардың
Т— және Н лимфоциттермен әрекеттесуін
қамтамасыз етеді. Бұл жерде макрофаггор
Т—лимфоциттердің қорғаныс қызметін
жоғарытылады. Макрофагтың антигенді тануы
жөне онымен байланысуы рецепторлар және
антигенді іске асады.
Фагоцитоздың механизмдері жөне кезендері.
Фагоцитоз макрофагтордың негізгі қызметінің
бірі. Бұл бірнеше кезеңмен жүретін эндоцетоз
процессі болып табылады бірінші кезең
- бөгде бөлшектердің химиялық құрамы
жағынан фагоцит рецепторына үқсастығы
және электростатикалық ван — дер — ваалы
күшінің есебінен макрофаг бетіне адсорбциялануы.
Екінші кезең - торша мембранасының инвагинациясы,
бөгде бөлшекті қармау жөне оның протоплазмаға
енуі. Үшінші кезең -фагосомоның түзілуі.
Төртінші кезең - фагосома мен фагоцит
лизосомасы қойлып, фаголизосома түзіледі.
Фаголизосомада ферменттермен қоршалаған
(қоршаланғаи) бөгде бөлшектің қортылуы
(деструкция) жүреді. Егер организмнің
өзіндік бөлшектері, мысалы өлі клетка,
оның бөлшектері, белоктар болса, фаголизосома
ферменттері оларды антигенді емес заттарға
дейін ыдыратады. (аминқышқылдары, май
қышқылдары, нуклетидтер). Ал бөгде затты
фаголизосома ферменттері антигеңці емес
компоненттерге дейін ыдырата алмайды.
Бұл жағдайда бөгделігі сақталған антигені
бар фагомезосома Т-жөне В- лимфоциттерге
беріліп, иммунитеттің спецификалық звеносы
іске қосылады. Бүл механизм фагоцитоз
құбылысы мен мокрофаг деңгейіңдегі "өзін"
жөне "бөгдені" тану негізінде жатыр.
Фагоцитоздың ролі Фагоцитоз маңызды
қорғаныс реакциясы болып табылады. Фагоцитоз
бактерия, саңыраукүлақ, вирустарды қоршап,
өзінің ферменггер жүйесімен оларды инактивациялайды
жөне белсенді оттегін түзетін тотықты
қосылыстарды бөліп шығарады (аяқталған
фагоцитоз). Кей жағдайларда фагоцитпен
қоршалған микроорганизмдер тіршілігін
сақтап, көбейуі мүмкш (мысалы гонококктар,
туберкулез таяқшасы, ВИЧ-инфекция қоздырғышы).
Бұл жағдайды аяқталмаған фагоцитоз деп
атайды.
Фогицитоз-опсонин- аитиденелерімен күшейеді,
өйткені рецепторлар-дың болуына байланысты
аитигеннің фагицит бетінде сіңірілуі
жеңіл жүреді. Фагоцитоздың опсонизацияланған
антигендердің фагоцитозын — иммунды
деп атайды. Фагоцитоз белсенділігін сипаттау
үшін фагоциторлық көрсеткіш енгізілген.
Оны анықтау үшін микроскоп астындағы
бір фагоцитпен жүтылған бактерия санын
санайды. Сонымен қатар, опсонофагоциторлы
индекс қолданылады. Бүл иммундық және
иммундық емес сары сулардан алынған фагоциторлық
көрсеткіштердің қатынасы. Фагоциторлы
көрсеткіш пен опсонофагоциторлы көрсеткішін
клиникалық иммунологияда иммуднық статус
пен иммунитетжағдайын бақылау үшін қолданады.
Фагоцитоз ағзаның бөгде заггарға резистенггілігін
сақтауда үлкен роль атқарады.
Комплемент.Комплемент табиғаты.
Комплемент дегеніміз қан сарусуындағы
белоктардың күрделі комплексі. Ол белоктар
белгілі бір реттілікпен өзара әсерлеседі
және иммунитеттің клеткалық және гуморальдық
реакцияларына антиген және антиденелердің
қатысуын қамтамасыз етеді. Комплементті
алғашқы рет француз ғалымы Ж. Борде ашып,
"алексин" деген атау берді. Комплементті
алғаш рет француз ғалымы Ж.Борде ашып
"алексин деген атау берді.Ал комплемент
атауын П. Эрлик берді. К. қан сарысуының
физикалық, химиялық қасиеттері бойынша
ажырайтын 20 белоктарынан турады. Оңы
"С" символымен белгілейді, ал комплементгің
негізгі 9 компоненті-цифралармен белгіленеді;
С1„С2,СЗ,С4,С5,...С9. Әрбір комплемент ыдырау
кезінде пайда болатың суббірліктен тұрады;
олар әріппен белгіленеді: С1д,СЗа,СЗв,
т.б. К. белоктары болып молекулалық массасы
80-нен (С9) 900-мыңға (С1) дейін болатың глобулиндер
мен гликопротеинаминдер табылады. Оларды
макрофаітар мен ңейтрофгільдер бөліп
шығарады жөне қаң сарысуының барлық белоктарының
5-10 %-ін құрайды.
Әсер ету механизмі жөне функциялары.
Комплементтің әртүрлі қызметі бар. Сонымен
қоса ол иммунды жүйенің басты компонентерінің
бірі болып табылады. Орғанизмде комнлемент
белсенсіз жағдайда болады және негізінен
аитиген-антидене комнлексі пайда болған
кезде активтенеді. Активтеиғеннен кейін
оның өсер етуі каскадты болады жжәне
көптеген протеолитикалық реакциялардаи
турады. Бүл реакциялар иммунды клеткалық
реакциялардың күшеюіне жөне антиденелердің
антигендерді ысырып шығаруының жогарлауына
өсерін тигізеді. Комплементтің активациялануының
екі жолы бар-: 1)классикалық, 2)альтернативтік
Классикалық жол. Антиденелердің қатысуымен
отеді жөне 9.5 суретте бейнеленген. Бүл
өдісте антиген-антидене (АГ+АД) комплексіне
бірінші комплементтің Сікомпоненті (3
суббірлігі С1д,С1ч, С1) жалғасады, содан
кейін пайда болған АГ+АД+СІ комплексіне
бірнші комлементтің "ерте" С4,С2,СЗ
компонентері жалгасады. Бүл "ерте"
компонештер ферменттер көмегімен С5 компонентін
белсендіреді. Осы кезде реакция АГ+АД
комплексі ІШтысуынсыз жүреді. С5 компоненті
клетка мембранасына бекиді де, сол жерде
"кеш" С5в,С6,С7,С8 компоненттерінен
литикалық комплекс пайда болады. Бүл
литикалық комилекс клетка лизисін шағаратын
болғандықгаң мембрапа бүзушы деп аталады.
Альтернативтік жол. Антиденелердің қатысуынсыз
жүреді және организмде антиденелердің
пайда болуыиа дейін жүреді. Бүл жол С5
компонентінің белсенуімен және мембрана
бүзушы комплекстің пайда болуымен аяқталады.
Бірақрі,С2,С4 комноненттерінің қатысуынсыз
жүреді. Процесс тікелей антигеннің. өсер
етунен СЗ компонентінің белсенуінен
басталады. (Мысалы, микробты юіетканың
полисахариді әсерінен). Белсенген компонеит
комилемент жүйесінің В жөне Р факторларымен
(ферменттерімен) жәпе иропердин белогымен
(Р) өсерлеседі. Пайда болған комлекс күрамына
С5 компоненті кіреді. Онда комплементіің
белсенуінің классикалық жолындагыпдай
мембрана бүзүшы комплекс пайда болды.
Осылайша, классикалық та, альтеріщтивті
де комплементтің белсенуінің жолдары
мембрана бүзүніы комнлекс пайда болуымен
ақталады. Бүл комплекстің юіеткаға әсері
әлі толық зертелмеген. Бірақ бұл комплекс
клетка мембранасына еиіп, қабырғасының
бүтіндігін бұзып, воронкасын түзеді.
Бұл жағдай клетка цитоплазмасының төмен
молекулалы компоненттерінің және белоктардың
шығуына, клетка ішіне судың еніп, ақыры
өлуіне әкеледі. Жоғарыда аталғаңдай,
комплементтің активация процесі каскадты
ферментативті реакциядан турады. Бұл
реакцияға протеаза жөне эстераза қатысып,
нәтижесінде С4,С2,СЗ,С5 компоненттерінің
протеолизі өнімдері С4в, С2в,СЗв,С5в және
СЗа,С5а фрагменттері пайда болады. С4в,С2в,СЗв,С5в
фрагменттері комплемент жүйесінің активациясына
катысса, СЗа,С5а фрагменттері ерекше биологиялық
белсенділікке ие. Олар бұлтты клеткалардаң
гистаминді бөліп шығарады, тегіс бұлшық
еттің жиьірлуын шакырады, яғни, анафилактикалық
реакцияның туындауына өсер тигізеді.
Сондықтан олар анофилотоксиндер деп
аталады. Когілемент жүйесі арқылы жүреді:
а) Мембрана бұзушы комплекс пайда болуынан
нысана-клеткаларға антиденелердің цитолитикалық
және цитотоксикалық әсер етуі;
б) Иммунды комплекстермен байланысуының
нәтижесінде фагоцитозды белсендіру жөне
оларды макрофаг рецеторларымен адсорбциялау;
в) Макрофагтардыц аитигендерді өкелу
процесін қамтамасыз етуі арқылы иммунды
жауаптың индукциясына қатысу;
г) Анафилаксия реакцияларына қатысу,
сонымен қоса комплементтің кейбір фрагменттерінің
хемотаксистік белсенділік қасиетін байланысты
қабыну процестеріне қатысуы.
Солайша, комплемент арқылы иммунологиялық
активтілік көрсетеді. Организмның микроорганизмдер
мен басқа антигендерден босатылуында,
ісік клеткаларың жоюға, траисилантаггарды
қабылдамауға, тканьдердің аллергиялық
зақымдалуына иммунды жауаптың индукциясына
қатысады.
Интерферон.
Интерферон табиғаты. Интерферон дегеніміз
вирус пен күрделі биополимерлердің енуіне
жауап ретінде көнтеген клеткалардан
бөлініп шыгатың вирусқа, ісікке қарсы,
иммунно модульдеуші қасиет көрсететін
белок.
Интерферон күрамы бойынша гетерегенен,
молекулалық массасы 15-тен 70-КД ддейін.
1957 жылы вирус интерференциясын зерттеу
кезінде А.Айзеке мен Ж.Лиңцеман ашқан.
Интерферондар түқымдастыгына физикалық
және химиялық қасиетгері бойынша ажырайтын
20 белок кіреді.
Олар шыгу тегіне байланысты 4 топқа бөлінеді:
а,b, w және ү.
а-интерфероп р-лимфоциттер бөліп шығарады;
оны қан лейкоциттерінен алады, сондықтан
лейкоцитарлы деп аталады. (3-интерферонды
адамның фибробласт культурасыиа вирус
жүқтырғанда алынатын болғандықтан фибробластты
деп аталады. у-интерферон антигендермен
, сенсибилизацияланған Т-лимфоциттерден
алынады және иммунды деп аталады. w-интерферон
жақында ашылды және аз зерттелген. Интерферондарға
түрлі ерекшелік төн, яғни, адам интерферондары
жануарларға аз әсер етеді және керісінше.
Антидене
Антиденелер дегеніміз организмнің ішіне
түсіп немесе пайда болып, иммунологиялық
ерекше жауап тудыратын әр түрлі генетикалық
жағынан бөтен заттар (әдетте биоиолимерлер).
Реакция кезінде аитиденелер пайда болады,
сенсибилизацияланған лимфоциттер түзіледі
гіемес бүл затқа толеранттылық пайда
болады, иммунологиялық естің баяу және
жедел типті гиперсезімталдығы байқалады.
Антигеннің енуіне жауап ретінде пайда
болған антиденелер ол антигендермен
ерекше іn vitro мен in vivo әрекеттесіп, антиген-антидене
комплексі түзіледі.
Толық иммунды жауап тудыратын антигендер
толық антигеңдер деп аталады. Толық антигендерге
микроб, өсімдік, жануарлардан алынған
органикалық заттар жатады. Химиялық элементтер
жай және күрделі бейорганикалық қосылыстардың
антигендік қасиеті жоқ. Организм үшін
зияңды сияқты зиянсыз да заттар антигеи
болып табыла алады.
Бактериялар, саңырауқүлақтар, қарапайымдылар,
вирустар, жануарлар клеткалары мен үлпалары,
сонымен қоса клетка қабырғалары, цитоплазмалық
мембраналар, рибосомалар, митохондриялар,
микробтяқ токсиндер, гельмигптер экстракты,
контеген жыландар мен аралар улары, табиғибелоктық
заттар, кейбір микробтардың полисахаридті
заттары организмге (|ртен бола отырып,
антиген бола алады.
Организмге бөтен болып келетін биополимерлердің
антигенділігі күрылымдық ерекшелігімен
сипатталады. Олардың көбі бірнеше түр
антигендерден түрады. Көптеген антигенді
емес субстанциялар басқа заттармен әрекеттескенде
антигендік қасиет пайда болуына байланысты
табиғатта антигендер кобейіп кетті.
Кейбір заттар өз бетімен иммунды жауап
тудырмайды. Бірақ жоғары молекулалы белоктың
тасымалдаушыларымеи коныогациясы нәтижесінде
немесе олармен араласын, осы қасиетке
ие болады. Бұл антигендер толық емес немесе
гаптендер деп аталады.
Гаптендерге төмен молекулалық массасы
бар химиялық заттар немесе күрделі химиялық
заттар жатуы мүмкін. Олар: кейбір бактериалды
полисахаридтер, туберкулез таяқшасыиыц
полипептиді (РРД), ДНК, РНК, липидтер, пептидтер.
Гаптен толық немесе конюгирленгенантигеннің
бөлігі болып табылады.
Белок конъюгаты мен гаптенге пайда болған
антиденелер сонымен қоса бос гаптеимен
де әрекеттесе алады.
Гаптендер иммунды жауап тудырмайды. Бірақ
құрамында оларға тән антиденелер болатын
сарысулармен реакцияға түседі. Антигендер
құрамындағы белгілі бір химиялық топтардың
- детирминанта немесе эпитоптардың болуына
байланысты ерекшеленеді.
Антиген детирминанты дегеніміз аитиденелер
мен иммунды компонентгі клеткалардың
танитын бөлігі.
Толық антигендер қүрамында екі немесе
одан да көп бір мәнді детерминантты топтар
болады. Соган орай екі валентті не поливалентті
деп аталады. Толық емес антигендердің
(гаптендер) тек бір детерминантты тобы
болғандықтан бір валентті болып келеді.
Генетикалық бөтендігі айқын биополимерлер
сияқты "белоктар да айқьін антигендік
көрсетеді. Жануарлардың филогенетикалық
"туыстыгын табу үшін және сот-экспертиза
медицинасыңца (қанның қай туыстыққа тән
екендігін анықтау үшін), сонымен қоса
тағам өнеркөсібінде (ет өнімдерінің фальсификациясын
анықтау үшін) қолданылады.
Антигеннің молекулалық массасының үлкен
маңызы бар. Молекулалық массасы5-10 кД-нан
төмен емес биополимерлер антигендік
қасиет көрсетеді. Бірақ керісінше жағдайлар
да кездеседі: нуклейн қышқылдарының белокпен
салыстырғанда молекулалық массасы жоғары
болса да, антигендік қасиеті төмен болады.
Сарысулық альбумин мен гемоглобин молекулалық
массасы бірдей (70000), бірақ альбуминнің
гемоглобиннен антигендік қасиеті жоғарылау
болады.
Антигенділік детерминанттың қатты беткейіне,
полипептидті тізбекті, әсіресе шеткі
бөлімдерін күрайтыи амин қышқылдарына
байланысты деп саналады. Мысалы, көптеген
жылдар бойы желатин жоғары молекулалық
массасы болса да, қүрамында қатты зат
болмағандықтан антиген деп саналмайды.
Егер желатин молекуласының күрамына
қаттыландыратын тирозин немесе химиялық
затТарды енгізсе, антигендік қасиет пайда
болады. полисахаридтің антигендік детермииантасы
бірнеше гексоздық қалдықтардан түрады.
Желатин, гемоглобин және басқа өлсіз
антигендердің антигендік қасиетіи оларды
өр түрлі тасымалдагыштарда адсорбциялау
арқылы күшейтуге болады (тасымалдағыштар:
коалин, активтелген көмір, химиялық полимерлер,
алюминий гидроокисі және т.б.). бүл затгар
антигеннің иммуногенділігін күшейтеді.
Олар адъювантгар деп аталады.
Неғүрлым антиген көп түссе, соғүрлым
иммунды жауап айқын көрінеді. Бірақ антиген
өте көп дозада түссе иммунологиялық толеранттылық
пайда болуы мүмкін, яғни, организм антигендік
қоздыруға жауап бермейді. Бұл жағдай
антигеннің супрессорлық Т-лимфоциттердің
субпопуляциясының стимулдеуімен түсіндіріледі.
Антигенділік жоғары болуы антигеннің
ерігіштігіне байланысты. Кератин - жоғары
молекулалы белок, бірақ ол коллоидты
ерітінді кезінде антигенділік көрсетпейді.
Гаптендер кіші молекулалық массалы болғандықтан
иммунокомпо-нентіі клеткалар оларды
Қабылдамайды сондықтан иммунологиялық
реакция тудырмайды. Егер гаптен молекуласын
үлкен белок молекуласымен конъюгирлеп
үлкейтсе, толық аитиге пайда болады.
Оның ерекшелігін гаптен анықтайды. Гаптен
детерминанттары белок тасымалдаушының
бетінде орналасып, оның детерминанттарын
жауып жатқандықтан, белок түрлік ерекшелігін
жоғалтады.
Жартылай гаптеңдер - белок молекуласына
жабысып, оның иммунологиялық ерекшелігін
өзгерте алатын, бейорганикалық радикалдар
(йод, бром, нитротон, азот жөне т.б.). Йодталған
жөне бромдалған белоктар антиденелердің
пайда болуына әкеледі. Олар йод пен бромға
сәйкес, яғни, толық антиген бетінде орналасқан
детерминанттарға сөйкес.
Проантиген - организмнің меншікті белоктарымен
байланысып, аутоантиген тәрізді сенсибилизациялайды.
Мысалы, пенициллиннің ыдырау өнімдері
организм белоктарымен байланысып антигенге
айнала алады.
Гетероантигендер - әр түрдегі жануарларда
кездесетін ортақ антигендер. Алгашқы
рет бүл феноменді 1911 жылы Дж. Форсман
кроликті теңіз шошқасы мүшелерінің суспензиясынмен
иммундаған төжірибесінде анықтады. Кроликтен
алынған сарысудағы антиденелер теңіз
шошқасы белоктарымен қоса қойдың эритроциттерімен
де әрекеттесе берген. Теңіз шошқасының
полисахаридтері қойдың полисахаридтерімне
бірдей екен.
Гетерогеңдер адамда және бактериялардың
кей түрінде табылған. Мысалы, оба қоздырғышы
мен адампыц О тобының қанының эритроцит-терінің
ортақ антигендері бар. Нөтижесінде бүл
адамдардың иммунокомпо-нентті клеткалары
оба қоздырғышына бөтен антиген ретінде
қарастырмай, толық иммунологиялық реакция
тудырмайды. Сол себепті көп жағдайда
адам өліп кетеді.
Аллоантигендер (изоантигендер) - бір түрдің
ішіңдегі әр түрлі антигендер. Қазіргі
кезде адам эритроциттерінде 70-тен аса
антигендер табылған, олар 20000 -дай қосылыстар
береді.
Практикалық денсаулық сақтауда шешуші
мән көрсететіндер - АВО жүйесіндегі қан
топтары мен резус-антиген. Эритроциттік
антигендермен қоса адамда басқа аллоантигендер
болады. Мысалы, гистосәйкессіздік комплекстің
антигендері - МНС (Major Histocompati
bility complex). Адамның 6-шы жүп хромассомасында
трансплантационды НLА(Human Leycocyte Antigens) антигені
болады. Олар мүшелер мен ұлпалардың ауыстыру
кезінде тканьдік сөйкестікті детерминдейді.
Адамның үлпаларына абсолютгі индивидуалдық
тән. Сондықтан бірдей қүрамды үлпа антигендері
бар донор мен рецепиентті табу мүмкін
емес (тек бір жүмыртқалы егіздерде болады).
Қатерлі ісік клеткаларының да антигендері
болады. олардың қалыпты клетканыкінен
айырмашылығы болғандықтан, ісіктің иммунодиагностикасы
кезінде қолданылады.
Бактериялар, саңырауқүлақтар, қарапайымдьшар,
вирустардың антигендері толық антиген
болады. Химиялық қүрамы, белоктың сапасы,
липидтер, олардың комплексіңе сөйкес
өр микроорганизмде антигенділік әр түрлі.
Сондықтаи өр түрлі аитигендік мозайка
қүрайды. Микроорганизм антигендері вакцина,
диагностикалық препараттар алуға, микроорганизмдердің
идентификациясы мен индикациясына қолданады.
Эволюция процесінде кейбір микроорганизмдердің
антигендік қүрлымы өзгеруі мүмкін. әсіресе
вирустардьің антигендік қүрлымы көп
өзгереді.
Осьшайша, антигендер, генетикалық бөтен
зат ретінде иммунды жүйенің жүмысын жүргізеді;
оны функционалды активті жағдайға өкеледі.
Бүл кезде антигеннің қолайсыз өсерін
жоюға бағытталған иммунологиялық реакция
туындайды.
Антидене түзу.Антидене табиғаты.Антигеннің
енуіне жауап ретінде антиденелер - белоктар
бөлініп шығады. Олар антигендермен бірігіп,
иммунологиялық реакйияға қатысады. Антиденелер
гамма-глобулиңдерге жатады. Яғни, қан
сарысуының белоктары фракциясыньщ электрлік
алаңында ең аз қозғалысқа жатады.
Организмде гамма-глобулин ерекше клеткалар
- плазмациттермен бөлінеді. Қан сарысуының
белоктарының санының 30%-ін кұрайды. Халықаралық
жіктеу бойынша гамма-глобулиндер антидене
қызметін атқаруы нәтижесінде иммуноглобулин
деп аталады. Солайша, антидене дегеніміз
антиген енуіне жауап ретінде пайда болатын
және осы антигенмен ерекше әрекеттесе
алатыи иммуноглобулиндер.
Антидене қызметі. Ағітидененің алғашқы
қызметіне олардың активті орталығының
оларға комплементарлы антиген детерминанттарымен
өрекеттесуі жатады. антиденеңің екіншілей
қызметі:
а) антигеңді нейтралдау жене организмнен
элиминация мақсатымен байланыстыру,
яғни, антигеннен қорғағіысты жасауға
қатысады;
б) "Бөтен" антигенді тануға қатысу;
в) иммунды компетентті клеткалардың (макрофаг,
Т- және В-лимфоциттер) кооперациясын қамтамасыз
ету;
г) өр түрлі иммунды жауапқа қатысу (фагоцитоз,
киллерлік қызмет, ТНТ, ГЗТ, иммунологиялық
толеранттылық, иммунологиялық ес).
И
ллюстративті материал
1.Сурет. Иммунитеттің жіктелуі.
2.Сурет. Фагоцитоз стадиялары
Әдебиеттер тізімі: