Молекулалық биология

 Физикалық  химиялық қарқыны орташа себепшарттар олардың қарқындылығын жоғарылатса,  онда ол өлі  еттенуге жеткізеді .

   Әдетте апоптоз бұзылуының  себебіне 

    қалыпқа келмейтін ДНҚ  зат  алмасуының күрт ығысуы  жатады . Апоптоздың пайда болуы  кейбір жұқпалы ауру ларға ,әсіресе, олардың

   вирустарына байланысты болады.

    Апоптоз -ұлпаның гамеостоздың фундаментальды универсальды биологияның механизмі болғандықтан

  Ол ұлпалардың қаалыпты  және патолгиясындағы тіршіліктің  барлық белгілеріне байланысты  оның маңызы келесіпроцестерде  өте маңызды .

Апоптоз кезіңдегі жасушаларда құрлымдық және қызметтік өзгерістері:

   Жасушаның цитоплазмасында  құрлымдық 

   Өзгерістер  пайда болғанға дейін ұзақтығы 12сағат латенттік  кезеңде жасушаның  өлуіне керекті   ферменттердің  түзілуі жүреді. Бұл  сатты өлетін жасушаларда көбөтеді,өйткені жасушаннің көбі ерекше   “құтқарушы гендердің”  көмегімен арнайы қорек-тік жұмыс  істей бастауның нәтежесінде түгелмен сақталады.

  Апоптоздың маңызы: 1) эмбрионалды дамуда;     2 ) жетілген ұлпалардан қартайған                                           жасушаға алмастыруда;  3) жетілген ұлпалардың  инволюциясында; 4) иммундық реакцияда; 5) дегенераттивті және инфекционды аурулардың дамуында; 6 ) қатерлі ісікте.

     Өзін өзі тексеруге арналған сұрақтар:

1. Апоптоз дегеніміз не?
2. Апоптоздың қандай түрлері болады ?
3. Апоптозды қандай себепшарттар тудырады?

   Әдебиеттер: 1-7 (негізгі), 8- 16 (қосымша)     

   8.2. Тәжірібелік сабақтардың тақырыптары.

Тақырып 1. Молекулалық биологияның даму тарихы. Жасуша-өмір негізі.

Сабақтың мақсаты: 1. Жасушалардын түрлерін менгеру.

2. Жасушалық және жасушалық емес құрылымдардың құрылысы менгеру.

  1 тапсырма. Прокариотты жасушаның құрылысын дәптерге салыныздар.

 

 

 

 

2 тапсырма.   Прокариотты организмдердің жасуша құрылысымен танысу. Дәптерге салып алып, мына кестені толтыр:

                                                                                                      1кесте

Прокариотты жасушалардың анықтамасы

Белгілері	Морфофункциональді белгілері
	Бактериялар	Микоплазма	Қөк жасыл балдырлар

                                                                                                             

2 тапсырма. Эукаротты организмдердің жасуша құрылысымен танысу. Дәптерге салып алып, мына кестені толтыр:

                                                                                                                  2 кесте

  Покариоттты және  эукариотты жасушалардың салыстырмалы ерекшеліктері

Белгілері

Прокариоттар

Эукариоттар

3.тапсырма. Жасушасыз құрылымдардың түрлерін атау керек. Құрылысын дәптерге салыныздар

        Жасуша  аралық зат           Симпласт                           Синцитий

Бақылау сұрақтары:

1. Эукариотты жасушаларға анықтама берініз

2 Прокариотты жасушаларға анықтама берініз

3. Жасушалардың қандай түрлері болады? 

4. Жасушасыз құрылымдардың қандай түрлері болады?

   Әдебиеттер: 1-7 (негізгі), 8- 16 (қосымша)     

       Тақырып 2. Молекулалық биологияның қазіргі заманғы әдістері. Жасушааралық қатынас және олардың тірі жүйелерді функционирлеудегі рөлі.

Сабақтың мақсаты:

1. Молекулалық биологияның қазіргі заманғы әдістерін менгеру

2. Жасушалық және жасушалық емес құрылымдардың құрылысын менгеру.

1 тапсырма. Микроскоп бөлшектерінің аттарын есте сақтап, гистологиялық препаратты зерделеу (бейнесін салу), ғылыми зерттеу (зерзаттарды өлшеу) үшін, олардың атқаратын жұмысын (жұмыс орнын ұйымдастыру, жарықты қою, ортаға дәл келтіру, жарық сәулелерін жинақтау, жарық сүзгісін таңдау) білу.

2. тапсырма.Жасуша аралық байланыстарды дұрыс белгілеу қажет

3  тапсырма. Жасушашілік байланыстарда оқу

Бақылау сұрақтары:

1. Молекулалақ биологияда қандай әдістерді қолданады?

2. Жасуша аралық байланыстар дегеніміз не?

3. Жасушашілік байланыстар дегеніміз не?

Әдебиеттер:1-7 (негізгі), 8-16 (қосымша)

Тақырып 3. Ақуыздар құрылысы. Жасушаның молекулярлық құрылымы

Сабақтың мақсаты:

1. Ақуыздардың құрылымдық ұйымдасуың менгеру.
2. Аминқышқыл құрамын оқыту.
3. Жасушаның молекулярлық құрылымын меңгеру.

1 тапсырма. Дәптерге салып алып, мына кестені толтыр:

                                                                                                             3 кесте

Ақуыздардың жіктелуі

күрделілік дәрежесіне қарай	молекула пішіиіне қарай	кейбір еріткіштерде еру қабілетіне қарай	атқаратын қызметтеріне қарай
Қарапайым және күрделі. қарапайым протеиндер тек қана аминқышқылдары қалдықтарынан тұрады, күрделі протеидтер құрамына белокты заттардан басқа қосылыстардың қалдықтары кіреді	Шар тәрізді және жіп тәрізді	Суда еритіндер, әлсіз түз ерітінділерінде еритіндер - альбуминдер, спиртте еритіндер — проламиндер, сұйытылған қышқыл және сілті ерітінділерінде еритіндер глутелиндер	Корға жиналатын белоктар, тірек қызметін атқаратын белоктар.

2 тапсырма. Дәптерге белоктардың құрылымын салыныз

1 — бірінші, 2 — екінші, 3 —үшінші, 4 — төртінші

 

3 тапсырма. Дәптерге салып алып, мына кестені толтыр:

                                                                                                          4кесте

       Ақуыздардың түрлері                                                                                                                      

Күрделі ақуыздар	Ерекшеліктері
Нуклеопротеидтер	Бұлар белоктан және нуклейн қышқылдарынан тұрады. Нуклеопротейндердің құрамына дизоксинуклейн немесе рибонуклейн қышқылдарының кіруіне байланысты екіге бөлінеді дизоксирибонуклеопротеидер және рибонуклеопротеиндер. Нуклеопротеиндердің құрамында көп мөлшерде фосфор қышқылының қалдығы болуына байланысты, олар әлсіз қышқылдық қасиет көрсетеді. Суда және сілтілік ертіндісінде жақсы ериді.
Хромопротеидтер	Белоктардың простетикалық бөлігі түрлі-түсті бояғыш заттардан тұрса, олар хромопротеиндер тобына жатады. Бояғыш заттар қатарына порфирин, флавин, аденин динуклеотид (ФАД)жатады. Хромопротейн өкілі ретіінде , қан гемоглобинін, хлорофил, миоглобин, цитохромы, флавиноферменты жатады.
Липопротейндер	Майларға ұқсас заттар. Липидтер  құрайтын күрделі белоктар. Құрамында бейтарап және полюсті липидтер. Холестирин және оның эфирлері болады.
Гликопротеидтер	Простетикалық бөлігін көмірсулар құрайтын күрделі белоктар. Көмірсулардың комплекстеріне; маноза, фруктоза, галактоза, генсозаминдер т.б жатады. Глюккопротендердің биологиялық қызмееті өте зор, қорғаныштық, тіректік, дәнекерсіз қызмет, имундық қызмет. Қанның ұюына кедергі жасайды, тасымалдау, қоржинауға қатысады.
Металлопротеидтер	Белоктар мен металл иондарының тікелей қосылуынан түзілген комплекстер. Құрамында Cu, Fe, Zn, Mo, Mn, Ni, Se, Ca металл иондары кездеседі.
Фосфопротеидтер	Басты ерекшелігі олардың простетикалық топша бөлігіндегі ортофосфор қышқылының қалдығы белоктармен эфирлік байланыс түзеді. Белоктың бұл класына сүттің казейногенін жатқызамыз. Мұнда фосфор қышқылының мөлшері 1 процентке тең, Жұмыртқа сары уызында болады. Фосфопротеидтер өте үлкен мөлшері орталық жүйке жүйесінде кездеседі. Фосфопротеидтер энергетикалықжәне пластикалық материалдардың бағалы көзі болып табылады, организмнің дамуына әсер етеді.
Жай ақуыздар	Ерекшеліктері
Альбуминдер	Суда ериді, молекулалық салмақтары 15-70 мыңға жетеді, құрамында глициннің мөлшері-1%. Тұз ертіндісін 100% дейін қанықтырғанда ғана альбуминдер тұнбаға түседі.
Глобулиндер	Бейтарап тұздардың сұйытылған ертіндісіне еріммтал болады, таза суда ерімейді, глициннің мөлшері 3,5%.  (NH4)2 SO4 амоний сульфатының 50% қаныққан ертіндісінің әсерінен глобулиндер тұнбаға түседі.
Гистондар	Салыстырмалы молекулалық массалары 1200. 30 мың сұйытылған қышқылдарда (2MHCL) ериді, амияк және спиртте тұнбаға түсетін белоктар.
Протаминдер	Салыстырмалы молекулалық массалары 1200 мың болатын негіздік қасиеті басым белоктар сұйытылған қышқылдарда ериді, қайнату барысында тұнбаға түспейді.

4 тапсырма. Дәптерге салып алып, мына кестені толтыр:

                                                                                                          5 кесте                                                                                                      Ақуыздардың қызметтері

Құрылымдық (пластикалық)	коллаген, фибрион
Катализаторлық	клеткалық катализаторлар
Реттеуші	гормондар
Жиырылғыштық	миозин
Транспорттық	гемоглобин, миоглобин
Қорғаушы	иммуноглобулин, интерферон
Энергетическалық	г белоктан17,6 кДж энергия

5 тапсырма. Жасушаның молекулярлық құрылымын меңгеру.

                                                                                                                 6 кесте

Бейорганикалық заттар	Органиқалық заттар
Су  70-80%	Аққуыздар 10-20%
Минерал түздары	Көмірсүлар 0,2-2,0%
	Майлар1-5%
	Нуклеин қышқылдары (РНК, ДНК)

Бақылау сұрақтары:

1.Ақуыздар дегеніміз не?

2. Ақуыздардың  жіктелуі?

3. Ақуыздардың қызметтері қандай?

Әдебиеттер:1-7 (негізгі), 8-16 (қосымша)

Тақырып 4. Генетикалық аппараттың молекулалық ұйымдасуы. Геномның құрылысы және ұйымдасуы

 Сабақтың мақсаты:

1. Генетикалық аппараттың молекулалық ұйымдасуың менгеру.
2. Хромосома құрылысын, функциясын және типтерін айт.

1 тапсырма. ДНК хроматинің құрылысың менгеру. Дәптерге салып алып, мына кестені толтыр:

                                                                                                               7 кесте

Фибрилла	Ұзындығының қысқаруы		Диаметр, нм
	Алғашқы құрылысына қарай	ДНК молекуласына қарай
ДНК	1	1	1-2
Нуклеосомді жіп	7	7	10
Хроматинді фибрилла	6	42	20-30
Интерфазалық хромонема	40	1600	100-200
Метафазалық хроматида	5	8000	500-600

2. тапсырма. Хромасоманың құрылысың менгеру. Дәптерге  мына сүретті сал: 1- хроматидтер, 2-центромера, 3- екінші тартылуы, 4-  хромосоманың матриксі.

 

3 тапсырма. Хромосома түрлерің менгеру.

1-метацентрлік; 2-субметацетрлік;  3-акроцентрлік;  4- ядрошык түрлері

 

4 тапсырма.  Хроматиндеге  ДНҚ мен гистоның орналасуын дәптерге салыныз

 

Бақылау сұрақтары:

1.Хромосома дегеніміз не?

2. Қызметіне қарай хромосомалардың жіктелуі.

3. Хромосома қандай қызмет атқарады?

Әдебиеттер:1-7 (негізгі), 8-16 (қосымша)

Тақырып 5. ДНҚ-ның құрылысы және физико-химиялық құрамы және олардың тұқымқуалаушылық ақпаратты іске асырудағы мәні.

Сабақтың мақсаты: Нуклеин қышқылдарының генетикалық рөлі. ДНҚ құрылысы. Уотсон-Крик моделі. ДНҚ-ның екішиыршықты құрылысының дәлелі.

1 тапсырма. ДНҚ тізбегінің құрылысын жаз.

2 тапсырма. Схемадан  ДНҚ құрылысын салып алып, мыналарды белгілеу керек:

3тапсырма. ДНК түрлерін түсіндір.

 

                          А- түрі                    В- түрі                                  Z- түрі 

 

  4 тапсырма. ДНҚ мен РНҚ айырмашылығын дәптерге  мына кестеден көшір:

                                                                                         

                                                                                                                7 кесте

ДНҚ	РНҚ	АТФ
НҚ-ның макромолекуласы екі полинуклеотидті тізбектен құралады. Олар кеңістікте қос оралма түзеді. ДНК жасушаның ядросында, митохондриде, хлоропластарда кездеседі. Нуклеотид үш құрылымды элементтен: органикалық қосылыстан, көмірсутегінен және фосфор қышқылынан құралған. ДНҚ организмдердің басым көпшілігінде тұқым қуудың материалдық негізі болып табылады.	Рибонуклеин қышқылдары рибосомалық (рРНҚ), ақпараттық (аРНҚ) және тасымалдаушы (тРНҚ) болып бөлінеді. Рибонуклеин қышқылы тізбегі бірнеше ондаған нуклеотидтерден бірнеше мыңдаған нуклеотидтерге дейін созылатын біржіпшелі полинуклеотидтерден тұрады. аРНҚ ДНҚ жасаушысының нақты аумағындағы көшірмесі бола тұрып, бір белоктың алғашқы құрылымының ақпаратын сақтайды; Белок синтезінде амин қышқылдарын рибосомаға жеткізетін РНҚ-ны тасымалдаушы деп атайды; Белоктар комплекісінде олар рибосома құрамына кіреді және белок биосинтезінде аминқышқылдар арасындағы пептидтік байланыс синтезін жүзеге асырады.	Химиялық құрамы бойынша нуклеотидтерге жатады. Ол үш құрылымды элементтен турады: фосфор қышқылынан, рибозадан, органикалық қосылыстан (аденинен). АТФ жасушаны энергиямен қамтамасыз етіп турады.