Өнеркәсіптік негізде сүт өндірісінің тиімділігі

             Өнеркәсіптік негізде сүт өндірісінің тиімділігі.

 

Республикамызда  сүт кешендерінің әлеуетті мүмкіндіктері   өнеркәсіп мазмұнының шарттарына жарамды мал өнімділігінің жеткіліксіз  жинақталмауынан қолданылады . Көпшілік жағдайда кешендер әртекті және өнімі аз малдармен толтырылады. Нәтижесінде 1 жылдың  өзіңде кешендер  малдардың көп мөлшерін пайдаланады. 1981 – 1984 жж Қазақстандағы кешендердің 47 % астамы  орта есеппен сүт  сауымы 2 мың кг – нан аспады және тек  кешенге  сәйкес  деңгей шамамен   9 % - 3 – 3,4 мың кг сүт.

 Республика кешендеріндегі 1 ц сүттің өзіндік құны  1981 – 1984 жж 36,2 р., құрады.  Кейде 26,4  р -   47,7 р дейін ауытқиды. Әрі   шығын құрамында маңызды орынды амортизациялық есептеуге және жүріп жатқан жөндеу жұмыстарына кеткен шығыстар алады. Сонымен қатар шығын құрамында басты салыстырмалы салмақ -  қорек  болып табылады. Кешендердегі қажеттіліктерді талдау және азық шығыстары  көпшілігінің  азықтармен қамтылғанын көрсетеді. Бірақ 1 жыл есептесуге және 1 ц сүт өніміне азықтың артық шығындары бақыланады. Сиырларды  қоректендіретін тағам мөлшерінің құрамында құнарлы жем- азықтары басым.  Сиыр өнімділігі  2000 – 3000 кг дейін  және жалпы өнім 1 жыл ішінде  2,5 есеге жоғарылайды, бұзаулардың шығуы  100 сиырға ұлғаяды  ( 19 % - ға ), соған сәйкес өзіндік құн 1 ц сүтке (1,4 есе), азық шығындары (18 %) және  еңбек шығындары 1 ц сүтке  (39% )дейін төмендейді.  Егер кешендерде орта жылдық сүт сауымы 1500 кг дейін жоспар бойынша тапсырмалар 54,8 %  орындалса , онда кешендерде 2500 кг жоғары болғанда  100% шамасында орындалады,  Мысалы , сүт сауымы 1500-2000 кг болатын кешендерде  әрбір сүт тоннасы  172 р. желінеді. Сүт сауымы  3000 кг жоғары кешендер орта есеппен әрбір сүт тоннасынан 82 р. пайда алуға мүмкіндік бар.

 Жоғары қамтамасыз етілген сиыр өнімділігінде  айтарлықтай рөлді олардың тұқым – класынының құрамы атқарады. Сонымен қатар бағалы сиыр құрамы көпшілік жағдайларда техникалық өнеркәсіптердің шарттарын қолдануға жарамсыздау.

   Мысалы , малдарды  сұрыптау   Целиноград облысындағы  кешендерде  1984 ж  13,9 мың сұрыпталған  малдардың 15,9 %   таңдаулы және  үздік таңдап алынған  класына жатады,  бірінші класқа  - 35,7 %  және екінші класқа  - 48,4 %  жатады. Олардың ішінен таза тұқымдылар -  2,7 мың немесе 19,7 %  , қалғандары  IV ,  III ,  II ,  және I  ұрпақтар. Ұқсас шарттарда таза тұқымды сиырлардың орташа сүт сауымы мен қоректендірілуі 2349 кг деңгейінде , ал жекелерінде  2204 кг. Жалпы  облыс кешендерінде 3 мың кг жоғары сүт сауымы тек жалпы  санының  17,8 %  құрайды.

 Мұндай жағдай Республикамыздағы  көпшілік кешендерге тән.

   Қара мал басының  тұқымдық  және  кластық құрамы бойынша кешендік бағасы қарапайым совхоз зауыттарына куә. Кешендерді  жоғары өнімді жануарлармен жинақтау әлі шешілмеген. Бірақ  бұл жағдайға аса жауапкершіліпен қарайтын орындарда нәтиже айтарлықтай жоғары.  Жекелеп алғанда , Целиноград облысындағы  «Красноярскь» совхозында қара мал басының таза тұқымдылығы  және  жоғарықандылығымен  ерекшеленеді. Негізгі  тұқымдар – қара –ала және холмогорлық.

1335 сиырдың 84,3 %  үздік  таңдалынған класқа және таңдаулы  әрі I  класқа жатады.  Олардың  804 –і 3 мыңнан жоғары сүт сауымына  ие. Бұл жалпы қара мал басының 60,9 % құрайды.

 Бұл кешендерде сиырларды сұрыптау  атап айтсақ , 1977 – 1984 жж жақсару сатысы жыл сайын өскен. Мысалы, 1977 ж таңдаулы және  I  класқа және үздік таңдалынып алынған класқа жататын сиырлар 75,1 % ,  1980 ж  7,6 %  құрады. 1984 ж  - 16 % ,  соған сәйкес сүт сауымы 3 мың кг жоғары яғни 13,8 %  өсті.  Әртүрлі тұқымды сиырлардың барлығы бірдей азықтарын өтемейді. Мысалы, қара – ала тұқымды сиырлар  сүт сауымының 4500 кг – ның  1 кг сүт  0,9 азыққа жұмсалады. Ал симментал тұқымы сол өніммен 1,2 азық жұмсайды. 2000 кг сүт сауымы жылына 1 кг – ға орта есеппен 1,5 азық жұмсалады.   Ал  4000 кг сүт  сауымы – 1,18 .  Демек,  1000т сүт өндіру үшін біріншіден, 1500 азық , екіншіден  1180 жем жұмсалу қажет.  Яғни 30 % - дан төмен. Көптеген тұқымдардың арасында қара –ала тұқымды сиырлар  жоғары сатыдағы азықпен қамтылатындығы белгілі. Целиноград және басқа да облыстардағы сүт кешендерінің жұмыс тәжірибелері басқа тұқымдармен салыстырғанда қара – ала тұқымды сиырларды қолдану экономикалық жағынан өте тиімді деп көрсетеді. 

  Сүт кешендерінің  кезеңдерін жинақтау әртүрлі  жолдармен жүреді. Көпшілік кешендерде  құрғақшылыққа төзімді және таза тұқымды бұзаулардан жоғары сүт өнімін алуға болатынын көрсетеді. Мысалы, Қостанай облысындағы «Краснооктябрьск» кешеніне   796  бас бұйра латвиялық тұқымды

 12- 14 айлық , орташа тірі салмағы – 280 кг  және 1297р. (1 басқа) болатын бұзаулар әкелінді. Бұл бұзаулар класы және тұқымдасы бойынша келесідей ретпен орналастырылды:   таза тұқымдылар  - 542 бас  немесе 68,1 % , IV ұрпақтық будандар  - 254 бас немесе  31,9%,  таңдаулы және үздік таңдаулы класына  - 683 немесе 86,8 және бірінші класқа  -  99 немесе 12,5 және екінші класқа – 14 бас немесе 0,7%. Бұл бұзаулар өздерінің 2500 – 3000 кг сүт сауымы болатын аналарының өнімімен ерекшеленеді. Бірақ олардың арасында  900- 1000 кг өнімнен аспайтын және төменгі құрамды , яғни  екінші класқа және класқа кіргізілмегендер де болды. Өткен жылдары тек бірнеше мал басынан 3000 кг сүт шықты.  1984 ж кешенде сүт сауымы  1676 кг құрады. Демек , сатып алынған ( әсіресе қымбаттары) төлдердің барлығы бірдей ақтай бермейді.

 Кешендердегі табындарды  арнайы мамандандырылған шаруашылық  пен фермаларда өсірілген алғашқы  төлдермен құру тиімді. Мысалы, Солтүстік  Қазақстан облысындағы «Чистовский»  кеңшары осы бағытпен төлдерді  өсіреді.  Мұнда кезең – кезеңмен  шаруашылық ферма құрылады және 4000 құнажын игеріледі. Мамандар есебі  бойынша  40%  пайда және жыл  сайын  кеңшарларға 4000 бас төл  өткізеді .Кешендегі өтімділік  мерзімі 8 жылды  құрайды.

  Репродуктивті шаруашылықтан  шыққан  10 – 15  апталық төлдер  кешенге түседі. Барлық бұзауларды  өсіру циклі келесі технологиялық топтарға созылады:

1. 10 күннен  2 айға дейінгі;
2. 2 - 6  айға дейінгі;
3. 6  - 12 айға дейінгі;
4. 12 ай немесе одан жоғары.

Өсіру технологиясының негізгі принциптеріне жайылымға жіберу, секциялық жүйемен өсіру , жас топтары бойынша мамандандырылған орындар , ағымдағы жылда репродуктивті шаруашылықтан түскен төлдерді құнажын ретінде жіберу жатады.

 Үлкен жастағы топтарға  тасымалдаушы таспа арқылы ауыспалы  – ағымдық әдіс арқылы азықтандырады.  Ал кішкентай жастағыларға азықты  икемді тасымалданған және аз  механизацияланған құрамымен таратады. Тағам мөлшері  500 – 600 г болатын  орташа тәуліктік өсімді қамтамасыз етеді : қатты және балауса жем – шөп  - 70  - 80 % - ға дейін , түйіршектелген шөптер  және құнарлы азықтар -  20  - 30%. Мұндай типті азықтандыру 16 айлық бұзаудың салмағын 310 – 320 кг жеткізу мүмкін. Жалпы бір мал басын өсірудің өзіндік құны  19,5% - ға төмендеді.

 Кешендердің тиімділігі  көбіне орнықты өлшемдерге байланысты. Талдау бойынша орнықты  параметрлерді  көбейту арқылы экономикалық көрсеткіштер жақсарады.

 Сонымен  кешендерде  топ бойынша  1100 – 1200 бас және  орташа сүт сауымы  18,4% - дан   жоғары , еңбек шығындары 12 – ден  төмен, мал азығы – 23,9  және  өзіндік құны – 16,2% , яғни пайда  деңгейінен жоғары. Бұл заңдылық  сүт өндіру үшін әртүрлі мөлшерде  келтірілген шығындармен расталады.

  Мал басының 400 – ден  800 –ге ұлғаюы келтірілген шығындарды  34,9% немесе  бір басқа 202,8 г ,  кешендерде  800  - ден 1200 сиырлар  103% - ға төмендеуіне себеп. Кешендер мөлшерін 400 – 800  сиырға кеңейту тасымалдау кешігуін арттырады.

           Сүт өндірісінің ағымдық –  цехтық технологиясы.

 Сүт өндірісінің  ағымдық – цехтық жүйесі  - олардың жұмыстарының тиімділігін арттыратын және кешендердегі еңбектер  өндірісінен ұйымдастырылған  үдемелі технология.  Бұл жүйенің негізін  физиологиялық күйіне байланысты жануардарды  цехқа орналастыратын жаңа технология құрайды.

 Сүт өндірісінің ағымдық  – цехтық жүйесі келесі  сұрақтардың  жауабын табуға талпынады :

• әртүрлі кезеңдерде  жануарлардың физиологиялық күйлерін қолдануын негізге ала отырып , фермаішілік мамандандыру жүргізі;
• сиырлардың  физиологиялық күйлеріне байланысты цехішілік қозғалысын қамтамасыз ететін технологиялық қызметтерді ұйымдастыру;
• жұмысшылардың қатаң еңбек бөлінісі , олардың шеберлігін жоғарылату және әрбәр цехтегі жауапкершілік;
• аналық мал басындағы түсік және туғаннан кейінгі кезеңдегі қыскартуларда ұдайы өндіріс сатысын ұйымдастыру;
• басқа да өндіріс қуатарын тиімді пайдалану;
• мал азығын тиімді пайдалану;
• нақты жоспарлау және зоветеринарлық мейрамдарды жүзеге асыру;
• өндіріс процестеріне мамандардың тікелей қатысуы;
• мал шаруашылығындағы жұмыстарға жастарды ынталандыру;
• еңбекақы төлеуді жетілдіру;
• өнім сапасын жақсарту;
• мал шаруашылық өнімдердің өзіндік құнын және салалардағы пайданы жоғарылату;
• асыл тұқымды селекциялық жұмыстарды тереңдету;

 Республикамызда сүт  өндірісі ағымдық – цехтық  жүйені 1979 ж қабылдады. Қазіргі уақытта  ол Қазақстанның 360  шаруашылығына  енгізілді. Бірақ бұл жүйемен  қайта құру ұзаққа армады. Болашақта  жаңа шарттарға барлық кеңшарлар  мен ұжымшарлар көшеді.

 Сүт өндірісіндегі  ағымдық – цехтық жүйе  екі  нұсқа бойынша енгізілетіндігін  ескеру қажет : төртінші цехтық  және үшінші цехтық .

Төртінші цехтық жүйе келесі цехтық ұйымдарды көздейді : құрғақшылыққа төзімді сиырлар , бұзаулату , сауу және ұрықтандыру, сүт өндіру.

Үшінші цехтық  жүйе – оңайлатылған нұсқа. Мұнда екі цех : сауу , ұрықтандыру және сүт өндіру біріктірілген.

 Сүт фермаларының және  кешендерінің ағымдық – цехтық  әдіс бойынша сүтті өндірудің  технологиялық жұмыстары сызбасының  қажетті уақытта әрбір цехқа  сәйкес топ бойынша жануарлардың  физиологиялық күйіне және оларды  асырау тәсіліне байланысты анықталады.

 

Сүт фермалары  мен кешендерінің ағымдық – цехтық  жүйесі бойынша сүтті өндірудің технологиялық жұмыстарының  сызбасы.

 

Цехтар	Секция	Ұстау  ұзақтығы , күні	Сиырды ұстау тәсілдері
Құрғақшылыққа төзімді сиырлар         Бұзаулау       Сауу , ұрықтандыру және сүт өндіру	60 45 30       Тууға дейінгі, туу және туудан кейнгі	55 -60           8 – 10     270 - 295	30 – 40 басы бар топтармен, байланатын немесе байланбайтын   байланатын немесе байланбайтын   байланатын немесе байланбайтын

 

Құрғақшылыққка төзімді сиырлардың тағам мөлшері салмақ есебімен , қоңдылығымен, жасы мен болжамды өніммен дифференцияланады. Қоңдылығы төмен малдар , сонымен қатар құнажындар , алғаш бұзаулаған сиыр малы және екінші бұзаулағандарға мал азығының көлемі 20 25% - ға артады. Бұзаулауға екі күн қалғанда тағам құрамынан құнарлы азықтарды алып тастайды.

 Қыста құрғақ азықтардың  құрамына : шөп – 5 – 7 кг , пішендеме -  10 , құрама жем – 2 -  3, сүрлем -  15кг , микроэлементтер кіреді.

 Құрғақшылыққка төзімді  сиырлар міндетті түрде күнделікті  ветеринарлық бақылауда болады  және клиникалық тексерілуден  өтеді. Үнемі каротин, фосфор , кальцийді  анықтау үшін қан анализі тапсырылады.

Цех оператырының жүктемесі – 80  - 100 бас. Оператор міндеттеріне сиырлардың азықтануын бақылау , әлсіз сиырларды азықтандырудың ерекше тәсілін білу, буаздық мерзіміне айланысты секцияларға бөлу,  құнарлы азықтарды тарату, мал серуендерін ұйымдастыру , құнажындарды күнделікті уқалау және оларды суатын аппаратқа үйрету,  әрі зооветеринарлық іс- шараларға қатыстыру жатады. Малдарды ауыстыру зоотехника басшылығымен жүзеге асырылады. Бұзаулауға он күн қалғанда сиырларды бұзаулайтын цехқа ауыстырады. (№2). Ауыстырмастан бұрын малдар карантиннен дуалайтын арнайы орындардан өтеді.

№2 цех туу бөлімшесінен, яғни оған 320  сиыр және 120бұзау орналасады.

 Туу бөлімшесі үш  секциядан тұрады: тууға дейінгі , туу, туудан кейінгі. Бірінші бөлімде сиырлар  8- 10 болады. Мұнда оларды  терең төсемеде байлаусыз ұстайды. Көңдерді алу бульдозер арқылы жүзеге асырылады.Тағам мөлшері №1 цехпен бірдей. Оператор жүктемесі – 55 бас. Малшы – операторлар  3  мерзім бойынша аусып қызмет етеді. Төлдеу белгілері байқалғанда сирыларды екінші бөлімге , яғни бұзаулау бөлімшесіне жеткізеді. Онда азық үшін астау, автоматты науа , арнайы таза сабан төсеніш болады. Арнайы тексерілетін орында сиырларды бос  әрі байлаусыз ұстайды. Бұзаулағаннан кейін туу уақытында жинаған сұйықтықпен , (3 – 4л) және тұзы бар су ( 1 шелекке 100 – 150 г тұз) мен ақуызбен суарады. (3 – 4л).  Мұның барлығы туғаннан кейінгі қиындықтарды ескертуге және кішігірім қабынуларды  және сүт бездерінің ауруларын тоқтатуға жағдай жасайды.

1 – 2 күннен кейін  емдеу  – сауықтыру орнына жеткізеді  және арнайы торларға орналастырады, сосын туғаннан кейінгі бөлімде 15 күн байлауда ұстайды. Бұл уақыта  емшек қабынуларын емдеу мақсатында  сүт бездеріне ерекше көңіл  аударады. Сиырлар 10 – 15 күннен кейін толық тағам мөлшерімен азықтандыратын бөлімге ауыстырылады.

  Ережеге сәйкес бұзаулар  таза туылады , бірақ құрал –  жабдықтар және ауру бұзаулармен  жұмыс жасайтын қызмет көрсетушілерден  ( бұзау бағушылар мн селекционерлер  т.б. ) жұқтырып алады. Сондықтан өндірістік  – ұйымдық үдерістер бұзаулау  және өсіру кезеңдерінде төлдердің  жұқтырмауын қатаң бақылау қажет.

 Бұл үшін міндеті  түрде туу және емдеу – сауықтыру  бөлімшелерін кезекпен пайдалану  қажет : барлық туу және емдеу  бөлімшелерін,  ( жеке бөлімдерімен  емес) барлық малдарды шақырып  және кластарды дезинфекциялау , механикалық тазартуларды ұқыпты  жүргізгенен кейін ғана бұзаулау  және бұзауларды өсіру басталады. Бір емдеу секциясы  3 – 4  ішінде  жаңа туылғандармен толтырылады. Егер осы уақыт ішінде ол  толтырылмаса, циклограммаға сәйкес , келесілерін жинақтайды.

                        Ай сандарына қарай төртінші  секциялық емдеу орындарын қолданатын      

                                                              циклограмма.

Секция	Бірінші цикл		Екінші цикл
	Толтыру	Босату	Босатылған	Толтыру	Босату	Босатылған
1 2 3 4	1 -4 5 – 8 9 -12 13 -14	13 17 21 25	14 -16 18 -20 22 -24 26 -28	17 -20 21 -24 25 -28 29 -2	29 3 7 11	30 -2 4 -6 8 -10 12 -14