Рэлігійныя супярэцнасці і уніі ВКЛ з Польшчай

Рэлігійныя супярэцнасці  і уніі ВКЛ з Польшчай.

У70-80-ых гг. XIV  ст. ва Усходняй Еўропе паўстаў магутны праваслаўны дзяржаўны бастыён – Вялікае княства Літоўскае са значным запасам да далейшага развіцця. Практычна ва ўмовах упадку Візантыйскай імперыі на Усходзе пачала падымацца тая сіла, што была ў стане падхапіць сцяг праваслаўнай цвярдыні.

Аднак узнікненне магутнай балта-ўсходнеславянскай дзяржавы з апорай на праваслаўную веру было не ў планах  заходне і цэнтральнаеўрапейскіх  каталіцкіх краін. Таму не без умяшальніцтва  ва ўнутраную, дынастычную барацьбу паміж Альгердавічамі рымскай курыі  і Польскага каралеўства.

У 1382 г. у Польшчы настала  бескаралеўе. На трон мелі прэтензіі  прадстаўнікі мясцовай знаці, а таксама  жаніх каралевы Ядзвігі – Вільгельм  Габсбург. Аднак уладары каталіцкага  касцёла паставілі на язычніка Ягайлу. Польскі каралеўскітрон практычна  абменьваўся на каталіцкую Літву з далейшым прыцэлам на акаталічванне ўсходнеславянскіх зямель ВКЛ.

1385-1387 гг. У якія Ягайла  заключыў Крэўскую унію з Польшчай, стаў каралём польскім і вялікім  князем літоўскім, пряныў каталіцтва, можна лічыць часам змянення  палітычна-прававога становішча  феадалаў праваслаўнага веравызнання  ў Вялікім княстве. Паводле  прывілея 1387г. яны ставіліся ў  няроўнае эканамічнае становішча  з феадаламі каталіцкага веравызвання, што паходзілі галоўным чынам  з балцка-літоўскіх зямель. А ў  1413 г. быў выдадзены Гарадзельскі  прывілей, па якім праваслаўная  знаць дыскрымінавалася ў палітычнай  сферы: ёй не дазвалялася займаць  пасады дзяржаўнага кіравання  ў Вялікім княстве Літоўскім.

Наітуральна, што гэтыя  пастановы выклікалі ў асяроддзі  шматлікай праваслаўнай арыстакратыі рэзкае нездавальненне палітыкай вярхоўнай  улады. Рэлігійныя супярэцнасці скарыстаў  брат Ягайлы Вітаўт(1350-1430 гг.), які ў 90-х гг. Узнавіў незалежнасць Вялікага княства Літоўскага. Дамогся ён гэтага з апорай унутры дзяржавы на апазіцыйную  каталіцкай экспансіі Польшчы ў  асноўным праваслаўную знаць, а за межамі Вялікага княства – Ордэн, якому  было выгадна пагаршэнне адносін  паміж Княствам і Польскай дзяржавай, а таксама татарскага эмігранта, ранейшага залатаардынскага хана Тахтамыша. З Ордэшам вясной 1398 г. на востраве Салін было заключана пагадненне, па якому Вітаўт абвяшчаўся каралём  Літвы і Русі. Аб планах жа Вітаўта і Тахтамыша, які, дарэчы, выдаў літоўскаму вялікаму князю ярлык на кіраванне ўсімі рускімі землямі, даведваемся з “Хранографа”: «Витовт рече: Я тебя (Тахтамыша) пасажю на Орде и на Сараи, и на Болгарах, и на Азтархан, и на Озове, и на Заятцькой Орде, а ты мене посади на Московском великом княжении… и на Новгороде Великом, и на Пскове, а Тверь и Рязань моа и есть, а Немцы и сам возму».

Аднак гэтым амбіцыёзным  задумам здзейсніцца не ўдалося. 12 жніўня 1399 г. на рацэ Ворскле адбылася рашаючая бітва паміж кааліцыяй  Вітаўт- Тахтамыш і войскамі Залатой  Арды на чале з Цімурам-Кутлуем і  Едзігеем, у якой “ попусти бог  татаром». Армія Вітаўта была амаль  цалкам знішчана, сам жа вялікі князь  “ побеже в мале дружине”.

Паражэнне на Ворскле мела сваім вынікам Віленска-Радамскую  унію паміж ВКЛ і Польшчай   1401 г, што ўмацавала саюз балата-славянскіх сіл у супрацьстаянні з крыжакамі. Фіналам гэтай больш чым двухсотгадовай барацьбы славянскіх і балцкіх народаў з тэўтонамі стала бітва пад Грунвальдам.

Грунвальдская бітва і  ўзвышэнне Вялікага княства Літоўскага.

15 ліпеня 1410 г . на вузсеі  полі каля вёсачек Грунвальд,  Людвікага і Таненбург сышліся  на бітву аб’яднаныя войскі  Вялікага княства Літоўскага  і Польскага каралеўства з  войскам крыжацкім. Гэта бітва ўвайшла ў гісторыю як вялікая. Вялікая таму, што ніводная з бітваў сярэдневякоўя не збірала такой колькасці воінаў- некалькі дзесяткаў тысяч. Але вялікая яшчэ і таму, што практычна прадвызначыла далейшае гістарычнае развіццё многіх еўрапейскіх народаў і стала фіналам магутных сіл: славянства разам з балцкімі народамі і крыжацкіх заваёўнікаў.

На грунвальскім полі войскі В ялікага княства Літоўскага,Рускага,Жамойцкага налічвалі 40 харугваў, сярод якіх значыліся Гарадзенская, Лідская, Полацкая, Віцебская, Наваградская, Ваўкавыская, Берасцейская, Пінская, палкі Мсціслаўскі, Аршанскі, Слуцкі, Магілёўскі, воіны з Нясвіжа,Кобрына, Крэва, Лукомля,Ашмянаў… Кожны беларускі горад, мястэчка, вёска выправілі на гэтую бітву сваіх прадстаўнікоў.

Раніцай 15 ліпеня адзін супраць  аданго сталі, з аднаго боку, ордэнскае  войска, за плячамі   каторага бачылася ўся Еўропа – рыцары з рэйнскіх зямель, Мейсана, Швейцарыі,- і з другога  боку, польскае і вялікакняжацкае  войска, у якім пераважалі слаяне( палякі, беларусы, украінцы, рускія) у саюзе  з літоўцамі, пры падтрымцы татараў, што знайшлі сабе прытулак у Вялікім  княстве. Сілы бакой, калі ўлічыць лепшае ўхбраенне рыцыраў-тэўтонаў і колькасную перавагу саюзнага войска, былі прыкладна  роўныя. Але ж за спінай у беларусаў, палякаў, літоўцаў была свая зямля, свае хаты, і сем’і. Таму баявы дух іх быў куды вышэйшы. Гэта, пэўна, і прадвырашыла зыход жудаснай сечы, якая працягвалася цэлы дзень.

Пачалася ж бітва з  атакай конніцы Вялікага княства  Літоўскага, якая панесла значныя  страты з прычыны “воўчых ям”, накапаных кпыжакамі, куды трапіў князь  Іван Жадзевід « и еще многим людям большой вред от тех ям был». А потым сышліся ў смяротнай бойцы левы фланг саюзнага войска, які займалі харугвы Вялікага княства, і жалезная рыцарская лавіна галоўнага маршала Фрыдрыха фон Валенрода. Па сведчаннях сучаснікаў гэтай падзеі,” нага наступала на нагу, даспехі ўдараліся абдаспехі, і дзіды накіроўваліся ў твары ворагаў… Нарэшце, калі дзіды былі пераламаны, шэрагі таго т другога боку і даспехі з даспезамі настолькі самкнуліся, што рабілі пад ударамі мячоў і сякер, насаджаных на дрэўкі, страшны грукат, які можна пачуць ад удараў молата аб кавадла, і людзі біліся, і коні давілі людзей”.

Магістр Ордэна Ульрых фон  Юнгінген прыдаў падмацаванне супраць  левага крыла саюзнікаў, і войска  Вялікага княства мусіла  пайсці на рызыкоўны, але вымушаны манеўр. Як занатаваў у лісце адзін  з кіраўнікоў Ордэна ўжо ў паслягрунвальдскі  час,”… і ў новай бітве ворагі могуць наўмысна выклікаць уцёкі  некалькіх атрадаў, каб прывесці да разрыву баявых парадкаў цяжкай конніцы, як сталася у “вялікай бітве”.

Сапраўды, згодна з апісаннямі сведкаў бітвы, пасля наўмыснага адыходу часткі вялікакняжацкага войска атрады крыжакоў,” мяркуючы, што  яны ўжо атрымалі перамогу, аддаліліся ад сваіх сцягоў… былі палрнены харугвы смаленскай зямлі:Мсціслаўская, Аршанская і Смаленская, што засцерагалі  ад магчымага заходу крыжакоў у тыл  да польскага войска, якое ў гэтым  выпадку тпапляла ў акружэнне.

Трэба ўлічваць, што апісваемыя падзеі разгортваліся без удзелу польскага фланга саюзнага войска, якое на дзве гадзіны пазней за Вітаўтава  ўступіла ў бітву. У другой фазе бітвы  менавіта на гэтым вырашаўся яе зыход. Сеча з пераменным поспехам цягнулася  шэсць гадзін. У магістра ў падмацаванні знаходзілася яшчэ 16 харугваў. І калі Юнгінген адчуў, што сілы саюзнікаў  на зыходзе, стаў на чале іх і паўшоў, як ён лічыў, на разгром праціўніка. Але пралічыўся, бо елі свае некранутыя рэзервы Ягайла і Вітаўт.

Палякі з аднаго боку, ліцвіны з другога ўдарылі  па войску магістра. У гэтай апошняй, рашаючай сутычцы адборныя аддзелы  Ордэна, абложаныя адсюль, былі адолены  і раздаўлены, амаль усе воіны, што біліся пад шаснаццаццю сцягамі, былі перабіты ці ўзяты ў палон.

Пасля поспеху  пад Грунвальдам  Вялікае княства Літоўскае на чале з Вітаўтам пачало змагацца за вяртанне беларуска-літоўскаму гаспадарству былога першынства ў правядзенні  ўсходняй палітыкі ва ўсходнеўрапейскім  рэгі1не. Разам з тым вялікі князь  Вітаўт добра разумеў, што пракаталіцкая  арыентацыя Вялікага княства літоўскага – гэта ўжо трывалая з’ява. У такой сітуацыі ён займеў намер адваяваць у Польшчы яе месца ва Усходняй Еўропе ў якасці хзаходнеўрапейскага фарпоста.

У рашэнні першай задачы Вітаўт дамогся значных поспехаў. Ім антраляваліся  падзеі ў Маскве, яму прысягалі на вернасць цвярскі, раазнскі, адоеўскі і іншыя князі, пад апекай княства ўтварылася Крымскае ханства. А вось другую частку сваёй  праграмы Вітаўт давесці да канца  не здолеў. Хаця быў блізкі да таго.

Вітаўт хацеў пряняць  тытул караля, бо каранацыя вялікага князя- гэта вкт прязнання Еўропай  заслуг і пэўнага лідэрства Вітаўта  ў палітычным жыцці Усходу. Палякі на словах скептычна адносіліся да прыняцця князя ў сям’ю еўрапейкіх каралёў. Тут варта ўзгадаць папярэджанне Вітаўту епіскапа кракаўскага З.Алясніцкага: “Ведай, што карона каралеўская  хутчэй прынізіць тваю веліч, чым  узвысіць:паміж князямі ты першы, а паміж каралямі будеш апошнім”. Але ў сапраўднасці заходнія суседзі  Вялікага княства баяліся згубіць  першынство ў рэгіёне. Ш дзякуючы інтрыгам Ягайлы,, каранацыя Вітаўта  так і не адбылася.

Пачатак барацьбы Вялікіх княстваў Літоўскага і Маскоўскага за памежныя “рускія” землі.

Знешнепалітычнае становішча ВКЛ у канцы XV- пачатку XVI ст. значна ўскладнілася. У гэты час Вялікае княства абаранялася ад набегаў крымскіх татар. Толькі за першую палову XVI ст. іх адбылося 45. Але галоўным палітычным сапернікам Вялікага княства Літоўскага ва ўсходнеславянскім рэгіёне стала з канца XV ст. Маскоўская дзяржава. У выніку войнаў 1500-1503 гг., 1506-1508 гг, якія былі ініцыіраваны Масквой, Вялікае княства Літоўскае страціла вялікую частку сваіх усходніх зямель. Пры гэтым маскоўскія палітыкі ўдала выкарыстоўвалі ў сваіх інтэрэсах канфлікты ў ВКЛ. Варта прыгадаць хаця б мяцеж Міхаіла Глінскага 1508 г.

У 1512 г. зноў пачаліся баявыя дзеянні паміж войскамі Вялікага княства Літоўскага і Маскоўскага. У гэты час была арганізавана пад  эгідай Вялікага княства Маскоўскага  і Свяшчэннай Рымскай імперыі  антыягелонская  кааліцыя з сямі еўрапейскіх дзяржаў. У яе стратэгічныя планы уваходзіў падзел Усходней Еўропы, у выніку чаго беларускія землі  павінны былі стаць часткай Маскоўскай дзяржавы.

Прамежныя войны з Маскоўскім княстваі мелі значны ўплыу на ўнутрапалітычнае становішча Вялікага княства Літоўскага. Справа ў тым, што  маскоўская палітыка ў дачыненні да Вялікага княства  Літоўскага базіравалася на ідэі абароны праваслаўя. Гэта прымусіла   вярхоўныя ўлады Вялікага княства Літоўскага, Рускага, Жамойцкага і іншых зямель пайсці на значныя зменв ва ўнутранай паоітыцы.

З пачатку XVI ст. усе выразней праводзілася лінія на роўнасць у првах Літоўскага незалежна ад этнічнага паходжання і рэлігійнай прыналежнасці. З гэтага часу праваслаўная знаць з беларускіх, суседніх украінскіх зямель паступова ўлівалася ў палітычную эліту Вялікага княтсва Літоўскага і мела рэальны ўпдыу на дзейнасць як цэнтральных, так і мясцовых органаў дзяржаунага ктравання.