Жасуша патологиясы

Жоспар

 

І.Кіріспе

 

ІІ. Негізгі  бөлім

• Жасуша патологиясы.

 

• Эндоплазмалық тор ,пероксисома, рибосома, лизосома,                   плазмолемма,ядро, хромосома патологиясы.

 

• Жасушаның негізгі тіршілік қасиеттері.

 

 

ІІІ. Қорытынды

 

ІV. Пайдаланылған  әдебиеттер

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

  Кіріспе

    Жасуша теориясының  даму тарихы 300 жылға созылды. Оны зерттеуде әр түрлі оптикалық әдістердің дамуы микроскоптың жетілдірілуіне негізделді. Алғашқы микроскопты ХVII  ғасырда ағылшын физигі Роберт Гук (1635-1703ж.) жасаған. Ол микроскоппен 1662 жылдан бастап түрлі объектілерді: тығын шұрықтарын (пораларын), қымыздық, қамыс және басқалардың ішкі қуыстарын көрді. Гуктің микроскопы қаралатын затты жүз еседен астам ғана үлкейтіп көрсететін болған. Роберт Гук өсімдіктерді микроскоп арқылы қарап отырып, олардың ұлпаларынан ара ұясы тәрізденген құрылысты тапқан. Ол осы ұяларды грек сөзімен “целлюлла“- “жасуша” деп атады. Бұл жерде Роберт Гук тіршілігін жойған жасушалардың ұяшығын ғана көрген еді. XVII ғасырдың 70-жылдарынан бастап голландық Антони Ван Левенгук объектіні үш есе үлкейтетін микроскоп жасап, оның көмегімен судағы бір жасушалы ағза-кірпікшелі кебісшені тұңғыш рет көрді. Тірі жасушаны алғаш рет 1839 жылы чех ғалымы Ян Пуркинье көрген еді. Ол жасушаның ішіндегі сұйықты протоплазма немесе алғашқы плазма деп атады. Қазір протоплазма тек тарихи дерек ретінде ғана пайдаланылады, оны ғылыми тілде цитоплазма дейді. Протоплазма дегеніміз-жасуша ішіндегі сұйықтық пен ядро. Роберт Броун жасуша протоплазмасының тұрақты бөлігі-ядроны ашты. XIX ғасырдың басында жануарлар мен өсімдіктердің жасушалары кеңінен зерттеліп, олардан алынған мағлұматтар 1838-1939 жж.ботаник Маттиас Шлейден мен зоолог Теодор Шваннға жасушалардың құрылысы туралы ортақ қортынды жасауға мүмкіндік берді. Олардың тұжырымдауы бойынша, өсімдіктер мен жануарлар жасушаларының құрылыстары өте ұқсас және тіршіліктің дербес иесі екендігі, тірі ағзаның ең ұсақ бірлігі, сонымен қатар жасушасыз тіршілік болмайтындығы туралы ғылымға дұрыс түсінік берді. Осыдан кейін жасушаның тіршілік үшін маңыздылығы терең және жан-жақты зерттеле бастады. Мәселен,1858 жылы Рудольф Вирхов әрбір жасуша өзіндей жасушаның бөлінуі арқылы пайда болатынын анықтады. Карл Бэр сүтқоректілердің жұмыртқа жасушасын ашып,көп жасушалардың дамуы бір жасушадан басталатынын және аталық сперматозоид пен аналық жұмыртқа қосылғанда, зигота түзетінін анықтады. К.Бэрдің бұл жаңалығы жасушалардың ағза дамуындағы маңызын дәлелдеді.

Тірі ағзалар жасушаларының химиялық құрамы мен зат алмасуының ұқсастығының ашылуы жасуша теориясын дамытты.

 

  Жасуша патологиясы

 

Жай микроскоппен қарағанда организмнің ең кіші құрылымы жасуша болып есептеледі.Неміс ғалымдары Шлейден және Шван (1838) «барлық тірі организмдер жасушалардан түзілген,жаңа жасушалар тек жасушалардың бөлінуі нәтижесінде пайда болады, тірі организмдердің өніп-өсуі, дамуы осы жасушаларға байланысты» деген «жасушалық теория» негізін қалаған болатын. Атақты неміс патологы Р.Вирхов(1858) организмнің барлық ауруларының негізінде жасуша патологиясы жатады деп есептеген.Р.Вирховтың бұл даналық пікірі осы күнге дейін өз маңызын жойған жоқ. Бірақ та Р.Вирхов дәуірінде жасушаның өзін жан-жақты ғылыми тексеру мүмкіншілігі жоқ еді.

        Жасушада болатын  өте күрделі өзгерістер,оның ультра  құрылымы көп жылдардан кейін  электрондық микроскоп жәрдемімен  ғана анықталады. Электрондық микроскоп жасушаны екінші рет қайта  «ашты» деуге толық негіз бар.Организмді біртұтас жүйе деп қарасақ,жасуша-соның бір бөлігі. Организммен жасуша арасында әрдайым өзара  қарым-қатынас,өзара әсерлену және қызметтерін реттеу,үздіксіз жүріп жатады.Сол үшін жасушаны организмнің бір бөлігі деп қана емес,оны белгілі бір қызмет атқаратын ең қарапайым тірі жүйе деп қарау керек. Жасуша құрылысын негізінен цитология пәні үйретеді,бірақ та жасушаның өте нәзік құрылымдарын білу әр түрлі патологиялық, өзгерістерін білу көптеген аурулардың патогенезін анықтау үшін ауадай қажет,демек,патологанатом жасушаларды ультрақұрылым деңгейінде тексеріп, оның нәтижесін ғылыми –зерттеу жүргізуге немесе өзінің күнделікті жұмысында пайдалануға міндетті. Жасушаларды электрондық микроскоппен тексеру әдісі кеңінен қолданылады.Қазіргі таңда жасушаның жалпы патологиясын зерттеуден жасуша құрамындағы өте нәзік құрылымдарды-органеллаларды зерттеуге өту кезеңі басталды деп толық айтуға болады.Ал жасуша мембраналарының құрылысын және патологиясын зерттеу өз алдына «мембранология» ғылыми болып бөлініп шықты.

       Сонымен жасушаларды  зерттеуді оларды қоршап тұрған  және оның сыртқы қабығы болып есептелетін плазмолемманың өзгерістерінен бастаймыз.

 

 

Жасуша

Жасуша - тірі ағзалардың (вирустардан басқа) құрылымының ең қарапайым бөлігі, құрылысы мен тіршілігінің негізі; жеке тіршілік ете алатын қарапайым тірі жүйе. Клетка өз алдына жеке ағза ретінде (бактерияда, қарапайымдарда, кейбір балдырлар мен саңырауқұлақтарда) немесе көп жасушалы жануарлар, өсімдіктер және  саңырауқұлақтардың тіндері мен ұлпаларының құрамында кездеседі. Тек вирустардыңтіршілігі жасушасыз формада өтеді. «Клетка» терминін ғылымға 1665 жылы ағылшын жаратылыстанушысы Р.Гук (1635 – 1703) енгізген. Тіршілікті Клетка тұрғысынан зерттеу – қазіргі заманғы биологиялық зерттеулердің негізі. Клетканың диаметрі 0,1 – 0,25 мкм-ден (кейбір бактерияларда) 155 мм-ге (түйеқұстың жұмыртқасы) дейін жетеді. Көпшілік эукариотты азғалар Клеткасының диаметрі 10 – 100 мкм шамасында. Жаңа туған жас сәбилерде – 2×1012 Клетка, ал ересек адамның ағзасында – 1014 Клетка болса, ағзаның кейбір тіндерінде Клетка саны өмір бойына тұрақты болады. Клетканың тірі заты – протоплазма. Ол биол. мембраналармен (жарғақтармен) шектелген биополимерлердің тәртіптелген құрылымдық жүйелері – цитоплазма және ядродан тұрады. Клетка ядросының құрамындағы әмбебап органоидты хромосома, ал  құрамындағыларды – рибосома, митохондрия, эндоплазмалық тор, Гольджи кешені, лизосома, клеткалық мембранадеп атайды. Рибосома Клеткадағы ақуыздың түзілуін қамтамасыз етеді, ақуыз синтезі орт. деп қаралады. Оның диаметрі 20 – 25 нм. Рибосома цитоплазмада бос күйінде де, жалғасқан түрде де, сондай-ақ барлық тірі ағзалардың Клеткасында кездеседі.Цитоплазма – ядроны қоршап жатқан Клетка бөлігі. Оның құрамындағы химиялық макро және микроэлементтерден күрделі органикалық қосылыстар (ақуыздар, көмірсулар, липидтер, нуклеин қышқылдары, гормондар, ферменттер, витаминдер, тағы басқа) және минералдық заттар түзіледі. Митохондрия – Клетканың тыныс алу процесін қамтамасыз ететін органоид. Митохондрияның ұзындығы 10 мкм-дей, диаметрі 0,2 – 1 мкм, саны 1-ден 100 мыңға дейін болады. Клеткадағы негізгі энергия тасушы зат – аденозин үш фосфор қышқылы. Бактерия, көк-жасыл балдырлар, т.б. тыныс алу процесін Клетка мембранасы атқаратын ағзаларда митохондрия болмайды. Ядро – ағзадағы ақуыздық алмасуды реттеу арқылы тұқым қуалаушылық қасиеттерді ұрпақтан ұрпаққа жеткізетін жасушаның негізгі бөлігі. Эндоплазмалық тор – цитоплазмадағы көпіршіктердің, жалпақ қапшықтардың және түтікше құрылымдардың торлы жүйесі. Бұл әр түрлі иондарды, қоректік заттарды тасымалдайды, липидтермен көмірсулардың (полисахаридтер) алмасуына және улы заттарды залалсыздандыруға қатысады. Гольджи кешені – бір-бірімен қабаттаса тығыз орналасқан жалпақ жарғақты 5 – 10 «цистернадан» және олардың шетіндегі ұсақ көпіршіктерден құралған органоид. Мұнда өндірілген өнімдер жинақталып, пісіп жетіліп, сыртқа шығарылады, Клетка лизосомаларының түзілуіне қатысады.Лизосома – қабырғасы мембранамен шектелген, қуысында ас қорыту ферменттері (протеиназа, нуклеаза, глюкозида, фосфатаза, липаза, тағы басқа) бар ұсақ көпіршіктер. Көпіршіктердің диаметрі 0,2 – 0,8 мкм. Лизосома ферменттерінің (20-дан астам) көмегімен Клетка ішіндегі ас қорытуға және Клетка құрамындағы жарамсыз құрылымдарды ыдыратуға қатысады. Клеткалық мембрана – Клетка цитоплазмасын сыртқы ортадан немесе Клетка қабықшасынан (өсімдіктерде) бөліп тұратын Клетка органоиды. Оның қалыңдығы 7 – 10 нм. Негізінен Клетка мен оны қоршаған сыртқы орта арасындағы метаболизмге (зат алмасуға) қатысады, сондай-ақ, Клетканың қозғалуы мен бір-біріне жалғануында үлкен рөл атқарады. Клетканың жалпы құрылысы жануарларға да, өсімдіктерге де тән. Бірақ өсімдік Клеткасының құрылымы мен метаболизмінде жануарлар Клеткасына қарағанда біраз айырмашылық бар. Өсімдіктер Клеткасының біріншілік плазмолеммасы күрделі полисахарид негізінде (матрикс) орналасқан целлюлозды микрожіпшелерден құралған. Микрожіпшелер өсімдік Клеткасы қабырғасының тіректік қаңқасын түзеді. Көп өсімдіктер беріктік қасиет беретін – екіншілік Клетка қабықшасын (целлюлозадан) түзеді. Өсімдік Клетканың целлюлоза талшықтары күрделі полимерлі зат – лигнинді сіңіріп, қатаяды да Клетка қабықшасы беріктенеді. Өсімдік Клеткасының цитоплазмасында арнайы органоид-пластидтер – хлоропласт, хромопласт, лейкопласт бар.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Жасуша органоидтары - жасушалардың тұрақты арнаулы бөлігі. Жасушаның қызметі тек органоидтардың көмегімен ғана орындалады.

Эндоплазмалық тор патологиясы- (гр. эндо - ішкі, гр. плазма - жапсырылған) - жасушаның ішін түгелдей бірімен-бірі тығыз байланысқан түтікшелермен торлап жататын 2 жарғақшалы түзіліс. Сыртқы жарғақшаларына рибосомалар бекінсе - түйіршікті ЭПТ, бекінбесе, тегіс жарғақшалы ЭПТ дейді. Тегіс жарғақшалы ЭПТ майлар мен полисахаридтердің алмасуына қатысады. Түйіршікті жарғақшалы ЭПТ рибосомаларында нәруыздар синтезделеді. ЭПТ торланған түтікшелері жасуша ішіндегі басқа органоидтардың қатынас жасауына көмектеседі.

                     Пероксисомалар патологиясы

Пероксисомалар немесе микроденешіктер саны бір жасушада 70-тен 100-ге дейін жетеді. Пероксисомалар үш қабатты мембранамен қоршалған , оның құрамында пероксидаза мен каталаза,Д-амин қышқылдары ,оксидаза , кейде уратоксидаза ферменттері бар. Бұл ферменттер оттегіні организмге сіндіріп , фенол,формальдегид және спирттерді залалсыздандырады. Пероксисомалар көлемдері 0,2 мкм-ден 0,5 мкм-ге дейінгі мөлшердегі мембраналы көпіршіктер. Олар  лизосомалар секілді Гольджи кешенінің транс-полюсінен бөлініп шығады. Көпіршіктің мембранасының астында неғұрлым тығыз бөлігі мен перифериялық аймағы болады. Пероксисомалардың мембраналары тегіс ЭПТдан бүршіктеніп бөлініп шығады, ал ферменттері цитозольдің полирибосомаларында синтезделініп, пероксисомаға келіп түседі деген көзқарастар да бар.  Пероксисомада пероксидаза, каталаза және D-АҚның оксидазасы сияқты тотығу ферменттері болады. Пероксидаза жасушаға токсинді әсер ететін сутегі тотығының алмасуларында қатысады.

Пероксисомалардабиохимиялықреакцияларүшінмолекулалыоттегіқолданылады. Сондай-ақпероксисомаларбасқа да зиянды заттардың қосылыстарын, мысалы этанолды бейтараптауға қатысады. Каталаза пероксисоманың басқа ферменттерінің ішінде барлық ақуыздардың 40% құрайды. Пероксисомаларлипидтер, холестерин және пуриндердің алмасуларына қатысады.

 

Рибосомалар патологиясы

Рибосомалар организмдегі белоктар синтезін реттейді.Оның құрамында РНҚ,белок және азырақ липидтер болады.

Рибосомалар жасушаның белок жасап шығаратын фабрикасы деп қаралады.Бірнеше рибосомалар (4-6) бір-біріне ақпарлаушы РНҚ арқылы бірігіп полирибосоманы (полисомаларды) түзеді.Олар түйіршікті эндоплазма торында жайғасқаан.Жасушада  жасап шығары күшейгенде,мысылы ісік  жасушаларында рибосомалар саны көбейеді,ал олардың  санының азаюы белок синтезінің әлсіреуінің белгісі болып есептеледі.Дистрофия кезінде рибосомалар эндоплазма торымен байланысып үзіп жоқ болып ,ал полисомалар бөлшектеніп кетеді.

Рибосома (рибонуклеин қышқылы, лат. soma - дене) - цитоплазмада бос күйінде, жарғақшаға (ЭПТ) бекінген күйінде болатын нөруызды дөнек тәрізді өте ұсақ органоид. Ол нәруыз синтезіне қатысады

Митохондрия (гр. mitos - жіпше, гр. chondrion - дәнек) - барлық тірі жасушаларда болады. Пішіні таяқша, жіпше, дәнек тәрізді түзіліс. Жасушада ондаған, мыңдаған митохондриялар кездеседі. Сыртын 2 қабатты жарғақша қаптайды. Сыртқы жарғақшасы тегіс, ішкі жарғақшасы қатпарлы. Митохондриялар - май қышқылдарьш синтездеп, жасушаларды энергиямен қамтамасыз ететін энергия жинақтаушы құрылым. ішкі жарғақшадағы ферменттер глюкоза мен аминқышқылдарды ыдыратып, май қышқылдарын тотықтырады.

                    Лизосомалар патологиясы

Лизосома құрамында түрлі зат алмасу үрдістеріне  қатысушы 40-тан астам ферменттер бар.Мысалы,катепсин протеолиздік ферменттер тобына жатса,қышқыл рибонуклеаза,РНП  қалдықтарын, фосфопротеин-фосфотаза,фосфопротеидтерді жай белоктарға дейін ыдыратады.Бұдан басқа лизосомалар құрамында гликоген,мукополисахаридтерді гидролиздеуші ферменттер  де бар.Лизосомалардың белсенділігі оны қоршап құрған мембрананың өткізгіштігіне байланысты.Осы мембрананың өткізгіштігінің күшеюі немесе бүтіндей еріп кетуі лизосомалар құрамындағы ферменттердің жасушаға өтіп кетуіне себеп болады.

Лизосомалардың алғашқы және екіншілік түрлерін ажыратады.Алғашқы лизосомалар рибосомаларда синтезделіп, эндоплазма торы арқылы пластинкалы комплекске түскен ферменттер сақталады. Лейкоцит түйіршіктері осы лизосомалар түріне жатады.                                        Екіншілік лизосомалар жасушадағы пиноцитоз не фагоцитоз нәтижесінде пайда болады.Бұл кезде алғашқы лизосомалар, осы фагосомамен қосылып гетерофагосоманы түзеді.Егер ас қорыту үрдісі толық болмаса жасушада қалдық денелер пайда болады.Кейде лизосомалар әр түрлі патологиялық және физиологиялық жағдайларда өз жасушаларын ыдырата бастайды,нәтижесінде аутофагосомалар,олар лизосомалармен қосылып аутофаголизосомалар түзіледі.

4.Лизосома (гр. mitos - еріту, гр. soma - төн) - домалақ немесе сопақша пішінді, бір қабатты жарғақшалы түзіліс. Құрамындағы ферменттердің әсерінен нәруыз молекулаларымен полисахаридтерді ыдыратады. Жасушаға түскен бөгде заттарды ерітеді.

5.Гольджи жиынтығы - ядроға жақын, жасуша орталығын (центриоль) айнала қоршап жататын көпіршік, түтікше тәрізді түзіліс. Жасушада заттардың тасымалдануына, қажетсіз соңғы өнімдердің жасушадан шығарылуына қатысады.

6.Жасуша орталығы - центриоль (лат. centrum - орталық нүкте, орталық) Гольджи жиынтығына жақын орналасқан цилиндр пішінді 2 денешік. Жасуша бөлінуінің алғашқы кезеңінде 2 центриоль бірінен-бірі екі полюске карай ажырайды. Ортасында ұршықша жіпшелер пайда болады. Жасушалардың бөлінуіне қатысады.

 

Плазмолемма(Цитоплазмалық мембрана) патологиясы

Мембраналық белоктардың құрылымы,қызметі сан алуан.Плазмолемманың өзі қатар белокткрдан және оның ортасындағы фосфолипидтерден,яғни үш қабатдан тұрады.Мембраналық белоктардың бір бөлігі липидтік қабаттың ішке қарай өтіп ішкі белоктар деп,ал мембрананың бетіндегі белоктар сыртқы белоктар  деп аталады.Сыртқы белоктар құрамындағы аминқышқылдардың белгілі бір ретпен орналасуы домен деп аталады.Мембрана құрамындағы фосфолипидтер гендік материалды жасушаға жеткізу қызметіне де қатысады.Мембрана белоктары  таңбадау,рецетция,тасымалдау,қорғау және түйісу қызметтерін атқарады.

Цитоплазма (гр. kytos - жасуша, гр. plasma - іркілдек сұйықтық) - жасушаның ішін толтырып тұратын іркілдек сүйықтық. Жасуша мен сыртқы орта арасында жүретін зат алмасуды қамтамасыз ететін жасушаның қажетті бөлімі. Цитоплазма жасушаның ішінде үздіксіз қозғалыста болады. Егер қоршаған ортаның температурасы көтерілсе (жоғарыласа), цитоплазманың козғалысы да күшейеді, төмендесе - баяулайды. Жоғары температурада цитоплазмада зат алмасу үдерісі (қоректену, тынысалу) жылдамдайды.

 

Ядро патологиясы

Сыртқы қабаты эндоплазмалық ретикулум мембраналарымен байланысқан.Сыртқы және ішкі қабаттардың бір-бірімен қосылған жерлерінде өте майдатесікшелер болады.Ядро қызметі күшейгенде  олардың саны көбейеді.Осы тесікшелерден цитоплазмаға қарап РНҚ,қарсы бағытта белоктар  өтеді.Ядро матриксінде хроматин бар,оның тығыз түрін гетерохроматин деп атайды.Эухроматин деп хроматиннің белсенді, деспирализацияланған транскрипцияланатын, яғни ДНҚ синтезіне қатынасын түрін атайды.

Ядро - жасушаның реттеуші орталығы. Пішіні - домалақ, таяқша, үрмебұршақ тәрізді, екі жағы қысыңқы және т. б. эритроциттер(қан болмайды. Ядроның сыртын цитоплазмадан бөліп тұратын екі қабат жарғақша қаптайды. Ядроның ішінде толтырып тұратын іркілдек ядро шырыны болады. Ядро қабықшасында да өте ұсақ тесіктер - шұрықтар бар. Ядро солар арқылы цитоплазмамен байланысады. Ядро цитоплазмамен тығыз байланысып, жасушаның барлық тіршілік әрекеттеріне (өсу, көбею, зат алмасу) қатысады. Ядро кабықшасы (жарғақшасы) заттардың козғалысын (ядроға енуі, ядродан шығуы) реттейді. Ядро шырынында хромосомалар мен ядрошықтар болады.

                   Хромосомалар патологиясы 

Хромосомалардың зақымдануы жасушада ДНП,РНП және белоктардың синтезі бұзылғанда , радиациялық сәуленің және әр түрлі мутагендер әсерінде кездеседі.

     Хромосомалардың  санына байланысты патологиялар. Егер хромосомалардың диплоидты  жиынтығының бір хромосома кемісе  (46-1)оған моносомия,егер осы жиынтыққа бір хромосома қосылса