Лалагүлдер тұқымдасы

 

 

7. Борщев қызғалдағы - Т. Борщова -  T.Borszczowii

 

Шалғын құмдарда өсетін 20-40 см биіктіктегі арасы алшақтау жайылып жазылған бұйра, ланцет тәрізді 4 жапырағы бар көпжылдық жуашықты өсімдік. Күлте жапырақшалары сары, қызғылт-сары, қызғылттау келіп, төменгі жағында күлгін түсті дақтар болады. Жуашығының қабықшасы түтікшеге жалғасқан.Сирек кездесетін, эндемикті түр. Арал маңы, Солтүстік Қызылқұм және Бетпақдала шөлінің батыс бөлігінде кездеседі. Соңғы жылдары Қызылкөл көлінің маңынан (Мойынқұм құмының батыс бөлігі) табылған. Тек құмды, сазды және сазды-шағыл тасты шөлдерде өседі. Осы түрге және осыған ұқсас екі түрге –Бем және Леман қызғалдақтарына тән белгі пиязшық қабыршағының өте ұзын (топырақ бетіне дейін) болуы, яғни сабағының жер асты бөлігін түгел тығыз талшықты қап қоршап тұрады. Леман қызғалдағынан айырмашылығы: жер үсті бөлігінің қысқа (1,5-2 есе) болуы (жер асты бөлігімен салыстырғанда) және гүлден асып немесе гүлге жетіп тұратын жоғарғы жапырақтарының болуы. Тұқым арқылы, жиі вегетативті көбейеді, яғни гүлдеген және вегетативті даралардың шоғырланған тобын құрайды. Гүлінің түстері қызыл және сары. Таралу аймағының шекарасында қорғалатын жер жоқ. Попуяцияларын есептеп, санын анықтау қажет, сонымен қатар ерекше қорғалатын жерлер, мүмкін, Борщев пен Альберт қызғалдақтарының жақсы сақталған жерлері Бетпақдала шөлінің батыс бөлігінде ұйымдастыру керек болар. (8-сурет) [10].

 

8-сурет.Борщев қызғалдағы - Т. Борщова -  T.Borszczowii

 

 

 

8. Грейг қызғалдағы – Тulipa  greigii

 

Саны қысқарып бара жатқан, сирек кездесетін түр. Солтүстік  шөлден (Қызылорда қаласының маңынан) Батыс Тянь-Шань, Қаратау, Қырғыз жотасынан  Шу –Іле тауларына және Іле Алатауының шығыс бөлігіне (Қордай асуына) дейін  кездеседі. Қазақстан жерінен шамалы ғана шығады, Өзбекстан мен Қырғызстанның шекаралас аудандарында ғана таралған. Тау етегі мен тау жазықтықтарында, шағын тасты және ұсақ топырақты беткейлерде өседі, субальпі белдеуінің төменгі шекарасына дейін көтеріледі. Гүлінің түсінің керемет алуан түрлілігіаен ерекшеленеді. Талас Алатау мен Қаратаудың жекелеген сайларында кездескен әр түрлі формаларын кейбір авторлар жеке түрлерге жатқызған. Тек тұқым арқылы көбейеді. Табиғатта көшеті 10-12 жылдан кейін бірінші рет гүлдейді. Әсіресе елді мекен маңындағы гүлдеп тұрған өсімдіктерді жаппай жинау, осы маңдағы өсімдіктердің  түгел жойылуына әкеліп соқты. Елдің бәрі біле бермейді, біздің Грейг қызғалдағының ғылымға тек 1868 жылы ғана белгілі болғанын, ал 1877 жылы ол Голландияда бірінші дәрежелі сорт дипломын алды. Осы уақытқа дейін осы түрдің қатысуымен табиғи сұрыптау және будандастыру әдістері арқылы қызғалдақтың 300-ге жуық мәдени сорты алынды. Қазіргі жүйелеу бойынша олар «Грейг қызғалдағы және оның будандары» атты ерекше класқа бөлінеді. Сондықтан Қазақстан халқының алдындағы ең жауапты міндеті – тек табиғатта біздің ландшафтың әшекейін қорғап қана қоймай, табиғи сортты байытудың бағалы көзін қорғау болып табылады.

Қорғалатын жерлерде (Ақсу Жабағалы және Қаратау қорықтары, Берікқара мен Қызыл тау қорықшалары) түр өзін жақсы сезінеді. Кейде оның тығыздығы 1 шаршы метр жерде 150 дараға дейін жетеді, оның алпысы гүлдейді. Қазақстанға жыл сайын Англиядан, АҚШ- тан, Германиядан, Жапониядан және т.б. елдерден жүздеген адамдар келеді. (9-сурет) [11].

 

 

9-сурет. Грейг қызғалдағы – Тulipa  greigi

 

 

9. Күмәнді қызғалдақ

 

Сирек кездесетін, дәрілік  эндемиктік, аз зерттелген түр. Угам жотасының  биік тауларында (Қорымтөр) және Талас  Алатауының оңтүстік тармақтарында (Үлкен  Ақсу өзенінің жоғарғы жағы мен оның жағалау салалары- Амансай, Көксеке) кездеседі. Қазақстаннан тыс Қырғызстан мен Өзбекстанның (Шатқал мен Угам жоталары, Ангрен үстірті) шекаралас аудандарында таралған. Биік таудың теңіз деңгейінен 2400-3000 м биіктік аралығындағы шағыл тасты беткейлерінде өседі. Ұқсас Кауфман қызғалдағынан жіңішке, сүйір және көкшіл сұр жапырақтарымен, гүл серігі жапырақтарының да жіңішке болуымен, ұсақ гүлдерімен ерекшеленеді. Популяция жағдайы зерттелмеген. Тек Ақсу- Жабағалы қорығында бір шаршы метрдегі тығыздығы 188 өсімдікке жететіндігі белгілі, бірақ жынысты жетілмеген өсімдіктер үлесі небары шамамен 4%. Майдантал өзені аңғарындағы тіршілік  ететін ортасын қорғауға алған[10].

 

 

10. Кауфан қызғалдағы –Tulpa  kaufmanniana

 

Қазақстанда Қаратаудың, Талас Алатауының, Өгем жотасы мен  Қоржынтаудың тастақты жерлерінде, тауалды аймақтан субальпі белдеулеріндегі тау жылғаларының жағалауларында өседі. Биіктігі 40 см-дей, жуашығының пішіні жұмыртқа тәрізді, сыртын қара қоңыр қабық жапқан. Жапырағының саны 2 – 3-тен аспайды, ұзынша немесе эллипс сияқты. Гүлі дара жетіледі, ішкі жағы ақ, онда ұсақ сары дақтар анық көрінеді, ал сыртқы беті қызыл немесе күлгін түсті. Тұқымынан көбейеді. Наурыздың аяғынан маусымға дейін гүлдейді. К. қ. – сәндік өсімдік, әсіресе селекцияда көп пайдаланылады, 200-ден астам сорты бар. К. қ-ның жылдан-жылға таралу аймағының азаюына байланысты сирек кездеседі. Қорғауға алынып, Қазақстанның «Қызыл кітабына» енгізілген.Сабағы мен жапырақтарының дақсыздығымен (әдетте, олар екіден, төрттен емес ) едәуір жіңішке және ұсақ гүлдерімен (биіктігі 6 см ) ерекшеленеді. Түске өте бай –ақ, ақшыл сары, жалтырауық, ашық сары , қызғылт сары, алқызыл, күңгірт қызыл. Гүлсерігінің сыртқы жапырақшаларының артқы жағында қарама –қарсы жолақтар жақсы бейнеленген (сирень түсті, жасылдау, қызыл күңгірт қызыл) Жоғары декоративті түр сұрыптауда кеңінен қолданылады. Кауфман қызғалдағы және оның будандары ерте гүлдейтіндігімен бағалы, (Наурыздың аяғы), және вегетативті жолмен көбейеді. Қолда жақсы өседі, бес жылда гүлдейді. өте тиімді сәндік түр. Алдыңғы түр сияқты адамдардың қолдары тимеген жерлерде қаулап өседі. Көктемгі жасыл алқапқа ашық және әртүрлі түстерімен сән береді. (10-сурет) [9].

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

10-сурет. Кауфан қызғалдағы –Tulpa  kaufmanniana

11. Дарагүл қызғалдағы – Tulipa  uniflora

 

Саны қысқарып бара жатқан түр. Алтай, Тарбағатай таулары мен Зайсан шұңқырында кездеседі. Қазақстаннан тыс Оңтүстік Сібір мен Батыс Моңғолияда таралған. Тау етегінен жоғарғы белдеуіне дейінгі шағыл тасты баурайлары мен құмды жерлерінде өседі. Мәдени өсіру тек Қазақстанда сынап байқалды. Алтай ботаника бағында (Риддер қаласы) жақсы гүлдеп, жеміс береді. Тұқымы арқылы және вегетативті көбейеді. Алматы жағдайында толық төзімді емес. Көшіріп отырғызылған пиязшықтары гүлдейді, бірақ 12 жыл ішінде біртіндеп қурап қалады. Жыл сайын жеміс бермейді және вегетативті өте сирек көбейеді. Батыс Алтай қорығында қорғалады. (11-сурет) [10].

                  

11-сурет. Дарагүл қызғалдағы – Tulipa  uniflora

 

 

 

1.1.1.13 Островский қызғалдағы – Tulipa ostrowskiana

 

Тек Іле Алатау жотасының орталық және басты бөлігінде және Қырғыз жотасының шығыс бөлігінде (Алматы және Жамбыл облыстарында) кездеседі.

Алматы қаласының маңынан кездесетіндіктен көп уақыт бойы Қазақстанға тән түр болып есептеліп келді, кейіннен Қырғызстанмен шектесетін территориядан табылды. Таулардың төменгі, ортаңғы белдеулерінде, қоректік қоры мол топырақты беткейлерде өседі. Бүршік жарған кезінде барынша биік иілгіш (40 см-ге дейін) сабағымен, қандауырша тәрізді жидектері толқындаған үш жапырағымен және ұзарған әдемі гүлімен ерекшеленеді. Жарық мықты болған кезде, жұлдызы тостаған тәрізді ашылады. (12-сурет) [10].

 

12-сурет. Островский қызғалдағы – Tulipa ostrowskiana

 

 

 

1.1.1.14 Шренк қызғалдағы - Tulipa Schrenkii

 

Лалагүлділер тұқымдасына жататын көп жылдық баданалы өсімдіктер туысы. Баданасы жұмыртқа тәрізді, жуандығы 3 сантиметрге дейін жетеді. Сағағы жіңішке, биіктігі 30 см. Жапырақтары 3-4, ланцет тәрізді, жіңішке сопақша келген гүлінен сәл ұзын. Гүлдері ірі, ақ, қызыл не сары түсті. Гүлдерінде қара, ақ немесе сарғыш дақтар болады. Дәндерімен көбейеді. Мамырда гүлдейді, маусымда жемісі пісіп жетіледі. Қауашағы доғал пішінді. Тасты-қиыршықты жерлерде және беткейлерде өседі.

Қазақстанның барлық өңірінде өседі. Шренк қызғалдағы —  әсемдік өсімдік, алқабы жылдан-жылға  қысқарып келеді. Жер жырту және егісті жедел игеру салдарынан оның қоры жылдан-жылға азаюда. Қызғалдақ Қазақстанның "Қызыл кітабына" енгізілген. (13-сурет) [7].

13-сурет. Шренк қызғалдағы - Tulipa Schrenkii

 

1.1.2 Лалагүл туысы (лилия—Lilium)

 

Туыста Солтүстік ендіктің қоңыржай климатты облыстарында өсетін 80-100 түрі бар. БОР-дың территориясында 15 түрі (БОР-дың европалық бөлігінде, Сібірде, Қиыр Шығыста, Кавказда) кездеседі. Гүл серігі воронка, қоңырау тәріздес, айқын қызыл, сары, ақ тағы басқа түсті бірікпеген күлтежапырақтардан тұрады. Гүлдері шашақ гүл шоғырына біріккен немесе жалғыздан дара орналасады. Жерастылық жуашығы сыртынан шатырланып келген тығыз орналасқан қабыршық жапырақшалар мен қоршаулы келеді. Жапырақтары ұзынша бүтін тақталы отырмалы немесе қысқа сағақша арқылы кезектесіп немесе шоқталып орналасады. Жер бетілік сабағы жыл сайын қурап түсіп отырады. Лалагүл туысының кең таралған түріне ақгүлді лалагүл, бұйра лалагүл, бірағайынды лалагүл, корольдық лалагүл, ұзынгүлді лалагүл, жолбарыс лаласы (L.tigrium)- қара дақтары бар ақшыл сары гүлді өсімдік.

 Лалагүл баданасы черепица тәрізді болып келетін өсімдік. Гүлдері үлкен шашақты гүл шоғырына біріккен немесе жалғыздан болып келеді. Гүл серігі қанық боялған (қызыл, сары, сирен түсті немесе таза ақ). Ақ лалагүлдің (лилия белая—L. Candidium) шыққан жері, отаны Кавказ. Гүлінің формуласы:

*P3+3 A3+3 G(3). (14-сурет) [8].

 

                

14-сурет. Лалагүл туысы (лилия—Lilium).

 

1.1.2.1 Бірағайынды лалагүл

(л. Однобратственная—L.monadelphum)

 

Гүлдерінің түсі сары болады. Король лалагүлі (л. Королевская-L. Regale) сәндік өсімдік. Қазіргі кезде бұл түрдің 2000-дай сорты бар. Шығыс Азияда жеуге келетін баданасы үшін лалагүлді көкөніс (овощтық) дақылы ретінде өсіреді. Тамаққа лалагүлдің сібірлік түрлерінде пайдаланады. Дауыр лалагүлінің баданасынан жүрек ауруына ем болатын глюкозидтер табылады. Бұйра лалагүл, (л. Кудреватая, или мартогон- L. Martagon), негізінен орманның ашық жерлерінде, жарық ормандарда, субальпі белдеуіндегі шалғындарда өседі. БОР-дың территориясының барлық жерлерінде кездеседі деуге болады. Орта Азиядан басқа жерлерінде. Бұл түр табиғи жағдайда кездесетін лалагүл туысының Қазақстандағы жалғыз өкілі. (9-сурет) [12].

 

15-сурет. Бірағайынды лалагүл(л. Однобратственная—L.monadelphum

 

1.1.2.2 Бұйра лалагүл (Л. Кудрявая—Lilium martagon)

 

ТМД елдерінің европалық  бөлігінде Кавказда, Сібірде орманды  жерлерде таралған. 60-90 см ұзындықтағы  гүл сидамының жоғарғы ұшында 6-10 шақты жеке гүлдерден түзілген гүл шоғыры орналасқан, жуашықты көп жылдық өсімдік. Гүлсидамының орта шеніндегі ланцет тәрізді бес алты жапырақтары шоқталып, одан жоғарырақтағы ұсақ жапырақшалары кезектесіп орналасқан. Гүл серігі айқын қара-қошқыл түсті үш-үштен екі шеңбер түзеп бос орналасқан. Алты күлте жапырақшалардан тұрады. Аталығы алты қоңыр қошқыл түсті тарамдалған ұзын жіпшелі келіп олардың жоғары басында арқа жағынан бекіп, шайқалып тұратын тозаңдықтары орналасады. Аналығы үш жеміс жапырақшаларының бірігуінен түзілген бір аналығы едәуір үлкен ұзынша созылған түйіннен, ұзын мойыннан және шоғыр басты аналық аузынан тұрады. Қауашағы да үлкен кері жұмыртқа формалы, алты қырлы ішінде көптеген тұқымдары жатады. Жуашығы 5 см ұзындықта сары түсті. Жуан етті қабыршақтардан түзіліп, оның қойын бөлігінде балапан бүршікшелер орналасады. Осылар арқылы жақсы вегетативті көбейіп отырады. Жуашығы жеуге жарайды. Бұл табиғи жағдайда өсетін лалагүлдердің Қазақстанда кездесетін жалғыз түрі болып саналады. (16-сурет) [10].

 

 

 

16-сурет.Бұйра лалагүл (Lilium martagon):

1-сабақтың тұп бөлігі;

2-гүлшоғыры; 

3-гүлінің диаграммасы.

 

 

 

 

1.1.2.3 Тауалға Сиверцов корольковиясы

 

Монотипті туыс өкілі  бір ғана түрі бар. Таралу аймағы Қазақстандық Батыс Тянь-Шаньнан болар болмас шығады. Сазды, ірі қиыршық тасты  беткейлерде арша және алма ормандарынан, аласа таулардан бастап , субальпі белдеуінің төменгі шекарасына дейінгі бұта шіліктерінде кездеседі (Оңтүстік Қазақстан және Жамбыл облысы) . Шөптесін көпжылдық, ірі, шар тәрізді, шырынды пиязшығы бар. Сабағының биіктігі 70 см-ге дейін, кезектесе орналасқан кең сопақ жапырақтарымен біртіндеп кішірейген гүлжапырақтарына ауысады. Воронка тәрізді қоңыраулы, иілген гүлдер саны   25-ке дейін. Сабақтың бас жағында гүлшоғырына (шашаққа) жиналған. Гүлдердің түсі өте ауыспалы. Күңгірт қоңырдан жасылдау қоңырға дейін сирек сап-сары. Корольковия сәуірдің басынан шілденің басына дейін сирек гүлдейді (еріп жатқан қардың айналасында), жемістері (ірі, сопақ, қорапшалар алты кең қанаттарымен) мамырдың соңында шілдеде піседі. Тұқымымен көбейеді, вегетативті жолмен сирек[11].

Оңтүстік Қазақстанда  бұл өсімдікті тауалға немесе «тау картобы» деп атайды. Пиязшықтарының құрамында 40% -ына дейін крахмал және 1% -5а жуық улы алкалоидтар бар. Ашаршылық жылдары олардан ұн жасап, азыққа пайдаланды. Әдетте сыртқы қырылған түйнекті күйдіретін уынан айыру үшін бірнеше қайтара суық суға жуу керек. Жуылмаған пиязшықтарды азыққа пайдалануда жаппай уланған жағдайлар болған. Корольковияның алколоидтары орталық жүйке жүйесіне әсер етеді. Соңғы онжылдықта олар емдік препараттар ретінде байқаудан өткізілген. Гүлдері тозаңдар мен шірнелер бөледі. Сондықтан ерте көктемгі омарталық өсімдік ретінде қызықтырады. Мәдени түрде қиындықсыз өсетін тартымды сәндік өсімдік. Құрғақ сабағы жемістерімен гүл шоқтарын жасауға пайдаланады. Риддер ботаника бақтарында өсіріледі. Қазақстанның Қызыл кітабына енген[13].

 

 

1.1.3 Қазжуа туысы – Гусиный лук-Gagea

 

Туыста шамамен 70 түр  бар. Қазжуа туысы ерте көктемде өсетін эфемероидтар. Олар өте ұсақ өсімдіктер жапырақтары жіңішке, гүлдері ұсақ, түсі көпшілігінде сары болып келеді. Қазжуалар ерте көктемде гүлдейді де, вегетациялық кезеңін тез аяқтайды. Қазақстанда 38 түрі кездеседі. Олардың барлығы дерлік шөлді және шөлейт аймақтардың өсімдіктері. Жапырақтары жіңішке жер тағанды, гүл жапырақшалы. Сары түсті ұсақ гүлдері шатыр гүл шоғырына біріккен. Күлте жапырақшалары 6, аталығы 6, аналығы1 үш қалақшалы аналық аузынан тұрады. Күлтесі, аталығы үш-үштен екі шеңбер құрап орналасқан. Аналығы үш жеміс жапырақшасынан түзілген. Жуашығы жұмыртқа формалы. Жемісі- кері жұмыртқа пішінді қауашақ. Сәуір айында гүлдеп жеміс құрайды. 70-ке тарта түрлерден тұрып оның 38-і Қазақстан жерінде кездеседі. (17-сурет) [12] .