Сақтау шарты

Азаматтың азаматтық кұқықтар мен міндеттерді атқару қабілеті оның құқық қабілеттілігі болады. Азаматтың өз іс-әрекетімен азаматтық құқықтарды иелену және жүзеге асыру, өзі үшін азаматтық міндеттер түзіп, оларды орындау қабілеті оның әрекет қабілеттілігі болады.

Кәмелетке толған есі дұрыс  адам шартқа өзі қатысып, өздерінің  іс-әрекеттері арқылы толық көлемде азаматтық құқықтарды иеленіп, жүзеге асыра алады, өздері үшін азаматтық міндеттерді белгілеп, оларды орындай алады.14 жасқа дейінгі азаматтар әрекетке қабілетсіз болады.

Сондықтан егер заң құжаттарында өзгеше көзделмесе, олардың атынан ата-аналары, асырап алушылары немесе қорғаншылары шартқа қатысады. Әрекетке қабілетсіз кәмелетке толмағандар келтірген зиян үшін де солар жауап береді. Жүйке ауруы немесе ақыл-есінің кемдігі салдарынан өз әрекеттерінің мәнін түсіне алмайтын немесе не істегенін білмейтін азамат әрекетке қабілетсіз деп танылуы мүмкін.Спирт ішімдіктеріне немесе есірткі заттарға салыну салдарынан өзінің отбасын материалдық жагынан ауыр жағдайға ұшыратқан азаматтың әрекет қабілеттілігін сот шектесе, оның атынан шартқа әрекет қабілеттілігі шектелген адамның қорғаншысы қатысады.

Азаматтық - құқықтық шарттың субъектілерінің ерекшеліктеріне қарай жасалатын түрі-тапсырма шарты. Тапсырма шарты тараптардың арасындагы сенімге негізделіп жасалынады. Бір-біріне шексіз сенудің нәтижесінде ғана бұл шартты жасаудағы мақсат орындалады.

Шарттың субъектілері болып мемлекет және әкімшілік - аумақтық бөліністер де бола алады. Мысалы, мүлікті сенімгерлікпен басқару шартының субъектілері жайлы Азаматтық Кодекстің 884- бабының 3 тармағында : «Сенімгер, басқарушы болып табылмайтын кез келген адам, сондай -ақ мемлекет немесе әкімшілік - аумақтық бөлініс пайда алушы (мүддесі үшін мүлікті басқару жүзеге асырылатын тұлга) бола алады.» делінген.Сонымен, қорыта айтқанда азаматтық-құқықтық шартқа кімдер қатысса, олар шарттың субъектілері болып табылады.

Шарттың нысаны мәмілелер  нысаны туралы ережеге сәйкес анықталады. Шарт ауызша немесе жазбаша жасалады. Жазбаша шарт жай жазбаша және нотариалдық жазбаша болып бөлінеді Жазбаша түрде мынандай шарттар жасалады.

• егер шарттардың жекелеген түрлері   үшін заңдарда өзгеше арнайы 
  көзделмесе   немесе       іскерлік   өрісінің   әдеттегі       құқықтарынан 
  туындамаса , шарттарды жасау кезінің  өзінде орындалатындарынан 
  басқа, кәсіпкерлік қызмет үрдісінде жүзеге асырылатын ;
• шартты жасау кезінің     өзінде орындалатындарынан     басқа,  жүз 
  есептік жоғары сомаға;
• зандарда немесе тараптардың келісімінде көзделген өзге де реттреде 
  жазбаша түрде жасалуға тиіс;
• жылжымайтын    және арнайы мемлекеттік    тіркеуді қажет    ететін 
  мүлікке байланысты жасалған шарттар;
• консенсуальды шарттар.

Егер іскерлік қызмет өрісінің әдеттегі құқықтарынан өзгеше туындамаса, жазбаша түрде шартқа тараптар немесе олардың өкілдері қол қоюға тиіс.

Егер азамат дене кемтарлығы, науқастығы немесе сауатсыздығы салдарынан өзі қол қоя алмаса, оның өтініші бойынша шартқа басқа азамат қол қоя алады. Соңғысының қойған қолын, егер заңдарда өзгеше көзделмесе, нотариат немесе сондай нотариалдық әрекет жасау қүқығы бар басқа лауазымды адам, шарт жасаушының өзі қол қоя алмаған себептерді көрсете отырып куәландыруға тиіс.

Жазбаша түрде жасалған шартты орындаған тарап екінші тараптан оның орындалғанын растайтын құжат талап етуге құқылы.

Шарттарды жасау кезінің  өзінде орындалатындарынан басқа, ауызша кәсіпкерлік шартты орындаған тараптың да осындай құқығы бар.

Заңнама бойынша шарттың  бұл түрін нотариалдық куәландыру қажет болмаса да шарттың нотариалдық куәландыруын тараптар өздері қарастыруы мүмкін.Бұл ретте шарттың нотариалдық формасы туралы ереже елеуліге айналады. Егер тараптар белгілі бір формада шарт жасасуға уағдаласса, заң бойынша шарттардың осы түрі үшін бұл форма талап етілмесе де, шарт оған уағдаласқан форма берілген кезден бастап жасалды деп есептеледі.

Шарттың жазбаша формасының сақталғаны бір құжат жасау немесе хат, телграмма, телефонаграмма, факс сияқты құжаттар алмасу аркылы расталынады. Азаматтық Кодекстің 394-бабының 2-ші тармағына сәйкес оферта алған адамның шарттың офертада көрсетілген талаптарды (тауарлар жіберу, қызмет көрсету, жұмыс орындау және т.б.) орындау жөнінде конклюденттік әрекеттерді жазбаша формада жасауы шарттың жазбаша формасына теңестіріледі. Мұндай әрекеттерді жазбаша форманы сақтау деп тануға тыйым салу заңнамада немесе офертада белгіленуі мүмкін [6].

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1 САҚТАУ  ШАРТЫНЫҢ ТҮСІНІГІ ЖӘНЕ ЖАЛПЫ ЖАҒДАЙЛАРЫ

 

Сақтау шартының ұғымы және шарт жасасу тәртібі

Сақтау шарты туралы жалпы жағдайлар Қазақстан Республикасы Азаматтық Кодексінде көрсетілген.

Сақтау шарты бойынша бір  тарап(сақтаушы) оған екінші тараптың (жүк берушінің) берген затын сақтауға және бұл затты сақталған күйінде  қайтаруға міндеттенеді. Сақтау шарты екі жақты мәміле болып табылады, себебі шарттан, әдетте міндеттемелік құқық қатынастары туындайды, ал міндеттеме үшін мүдделері қарама-қарсы екі тарап болуы керек: біреуінде талап ету құкығы (несие беруші), екіншіснде - сол құқыққа икемделген міндет (борышқор) болады.

 Сақтау шартын рим құқығы үш түрлі мағынада: кұқық қатынастарының туындауы ретінде; құқықтық қатынастың өзі ретінде; ең соңында тиісті құқықтық қатынастың нысаны ретінде қарастырады [1].

Сақтау шарты ұғымының пайда болуы және дамуына тоқталатын болсақ, азаматтық-құқықтық қатынастардың пайда болып, дамуы Ежелгі Рим құқығынан шыққандығын айта кету керек. Рим құқығы шамамен мың жыл, біздің эраға дейінгі 450 жылдан біздің эрадан кейін 350 жыл аралығында дамыған. Міне, осы даму кезеңінде азаматтық құқық қатынастарының ішіндегі міндеттемелік құқықтық қатынастың туындауына ықпалын тигізетін құқықтық қатынас болып табылатын шарттың да дамуы көрініс алады.

Қазақстан отар болуды бастаған, яғни 1731 жылғы 19 ақпаннан -ақ патшалық Ресей қазақтардың құқықтық жүйесіне өзінің заңын енгізуді қолға алды[2]. Қазақтардың әдет-ғұрып құқықтарын қалайда өзгертуге патша үкіметі жанын салып бақты, сөйтіп, орыс мемлекетінің құқық нормалары оның орнын біртіндеп баса берді.

Ақырында, отаршылдық саясат дегенін істеп, айтқанға көндіріп, айдауға жүргізе білді. Дей тұрғанмен, қоғамның құқық өмірінің кейбір салаларында орыс заңы мен қазақтардың әдет-ғұрып құқықтары тоғысты. Демек, қазақтардың әдет-ғұрып құқықтарын түбірімен өзгертемін деген патша өкіметінің пиғылы жүзеге аса қойған жоқ, соған байланысты Қазақстанда екі құқық жүйесі де қолданылып келді.

Кеңес дәуірінде әдет-ғұрып құқықтардың  дерекнамасы деп саналды [3].

Кейіннен, XIX ғасырдың 60 жылдары Қазақстанның Ресей империясының заңдары Қазақстанда қолданыла бастады. Қазақтарға жаңа капиталистік қатынастар жағдайында орыс құқықтарының нормаларымен есептесуге тура келді

Міне, осы кезеңдерден  келісім шарттың жаңа түрлері  мен нысандарының пайда бола бастағанын көреміз.Соның ішінде сақтау шартының да элементтері бар шарттық-құқықтық қатынастар пайда бола бастады.

Кеңес Одағының құрамында  болған алғашқы кезеңдерде Қазақстандағы сақтау шартының дамуы социалистік заңдылық негізінде болды. Онда мүліктік қатынастардың негізі социалистік шаруашылық жүйесі және өндіріс құрал-жабдықтарына социалистік меншік екендігі бекітілді. Сондықтан да бұл кезеңде азаматтық - құқықық шарт кең ауқым ала алмады. Шарттың жеке тұлғалар немесе заңды тұлғалардың арасында жасалынуына көпшілік жағдайда мемлекет ықпал етіп отырды.Өйткені, жеке меншікте тек адамның өзінің жеке қажеттіліктеріне қолданатын ғана болды. Қалған мүліктің бәрі мемлекет меншігінде болды және азаматтық айналымға қатыспады .

Ал, барлық капиталистік елдерде  шарт міндеттеменің пайда болуының басты негізі болып табылды және осы шарт, келісім міндеттемелік құқықтың орталық институты болып есептелді. Континентальдық жүйеге кіретін Европа елдерінің азаматтық құқығындағы шарт анықтамасында негізгі акцент тараптардың келісімі болды.

 Шарттық құқықтық коцепциясы  жалпы соттармен жүзеге асатын  англо-амрикандық құқықта шарт уәде беру түрінде жасалды немесе кепіл яғни бір тарап екінші тараппен қарым қатынасқа түседі. Бүл уәде ету құқықтық сипат алу үшін ол екінші тарапқа тиімді болу керек. Шарт түсінігін Англия және АҚШ - тың жаңа доктринасы мен заң шығаруы шарт анықтамасында міндетті элемент сапасында енгізді. Шарттың құқықтық институт болып қалыптасуы шарттық құқықтың нормаларының дамуына сәйкес ең негізгі сипаты- сауда айналымымен тығыз байланысты. Капиталистік экономика жағдайларында  айырбас шарты   ең негізгі құқықтық нысанда болды.

Шарт нысанында болатын  бұл құқықтық қатынас - заңмен бекітілген немесе бекітілмеген жағдайда да экономикалық сипаттағы ерікті қатынас болып табылады.

Кейіннен Қазақстан  өз егемендігін алып, тәуелсіз Қазақстан  Республикасы болған соң, меншіктің көп түрлілігі мен олардың теңдігі қамтамасыз етілген кезеңде, Қазақстанның заң жүйесінде де үлкен реформалар болып өтті. Соның нәтижесінде құқық салаларының барлық түрлері түбірімен өзгерді.

Тәуелсіз Қазақстанның мемлекеттік құрылымын жетілдіру  мен мүлде 
жаңа демократиялық, нарықтық қатынастарды реттеуге бағытталған заңдар 
қабылданып, соның ішінде Азаматтық Кодексі нормалары да жаңадан 
қабылданды. '

Қазіргі кезеңдегі сақтау шарттық қатынастар Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексімен реттеледі.

1999 жылдың 1-шілдесінде  Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексінің Ерекше бөлімі қабылданып, күшіне енді. Бұл өз мәнінде Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексі нарықты қайта құру жылдарында қалыптасқан азаматтық заң шығарудың ірі біріктірілуі (немесе жүйеленуі) болып табылады. Жаңа Азаматтық Кодексті қоғамдық қатынастардың аса тиімді реттеушісі ретінде бағалау қажет,оның нормаларының мазмұны барынша айқын болып табылады. Оған уақыт сынынан өткен көптеген заңдардың және заңға тәуелді нормативтік актілердің ережелері енген. Бұны оңды құбылыс ретінде бағалауға болады, дегенмен, Азаматтық Кодексті толықтай айыптайтын көзқарастар да кездеседі. Себебі, онда сатып алу-сату, мүлік жалдау және тағы басқа да шарттардың көптеген түрлері қарастырылған. Соның ішінде сақтау шартының да құқықтық реттелуі сипат алған.

Сақтау шартының категориялары қоғамдық өмір шеңберінде көптеп 
қолданылады. Мысалы,экономика әлеуметтік қатынастарда, мәдениет шеңберінде, саясатта т.б. Сақтау шарттарының көпшілігі өздеріне тән жалпы қасиеттермен қатар, оларды өзара бір-бірінен ажырататын белгілерге де ие. Көптеген және әр түрлі сақтау шарттарын дұрыс жасау, қолдану үшін олар жекеленген түрлерге бөлінген. Сақтау шартын жекелеген түрлерге бөлудің маңызы теория жүзінде ғана емес, тәжірибе жүзінде де зор болып отыр. Сақтау шартын жекелеген түрлерге бөлу азаматтық қатынастың субъектілерінің өз іс-әрекетінің неғүрлым елеулі жағдайларын дұрыс ескеріп, тәжірибе жүзінде өз қажеттілігін толық қанағаттандыратын сақтау шартын жасауына себебін көптеп тигізеді.

Сақтау шартын топтастыру әртүрлі негізде жүргізіледі. Міндеттемелер туралы мәселені қарастырғанда жүргізілген топтастыруда, атап айтқанда , тауарды беру, жұмыс жасау, қызмет көрсету сияқты шарттарға да қолданылуы мүмкін.

Егер, заң актілеріне сәйкес сақтау шарты жасалу үшін мүліктің сақтауға берілуі қажет болса, шарт тиісті мүлік берілген кезден бастап жасалынған болып саналады .

Сақтау шартының көпшілігі консенсуалдық, болып табылады, яғни оларды жасау үшін ол жайында келісім болса жеткілікті.

Сақтау шартының консенсуалдық немесе нақты сипаты, әдетте, шарттың анықтамасының өзінде көрсетіледі.

Нақты сақтау шарттарында тараптардың міндеттері басқаша анықталады. Мысалы, сақтаушы зат иесінің өзіне тапсырған затын сақтауға міндетті яғни, шарт бойынша міндеттеме екінші тарап затты бергеннен кейін ғана туындайды. Бұл жерде орындау кезі мен шарт жасасу кезін шатастырмау керек.

Сақтау шарты бойынша тараптар өз міндеттемелерін орындағаны үшін ақы алуы немесе біріне бірі нәрсе беруі керек болса, бұл шарт ақылы шарт болып табылады. Кей жағдайларда ақы алмай немесе еш нәрсе бермей бір нәрсені ұсынуды міндетіне алған сақтау шарты ақысыз шарт болып табылады(Мыс, ұйымдардың киім ілгіштерінде сақтау).

Ақылы және ақысыз сақтау шарттарының арасындағы айырмашылық- сақтау шарты бойынша өз міндеттерін орындағаны үшін біріне бірінің бір нәрсені ұсыну -ұсынбауында. Сақтау шартыньң көпшілігі ақылы.

Сақтау шарты заң  бойынша ақылы да, ақысыз да болуы мүмкін. Сондықтан да, Азаматтық Кодекстің 284-бабында қандай да бір күдік туса, шарт ақылы деп танылады, егер ол заңнамадан, шарттың мазмұнынан немесе мәнінен туындайтын болса[4].

Азаматтық айналымда ақысыз сақтау шарттарының бар болуы елімізде қалыптасып келе жатқан қатынастардың мәніне қайшы келмейді.

Сақтау шарты ауызша немесе жазбаша нысанда жасалады. 3аңдармен немесе тараптардын, келісімімен жазбаша (жай не нотариалдық) немесе өзге белгілі бір нысан белгіленбеген сақтау шарты атап айтқанда, олар жасалған кезде атқарылатын сақтау шарттарының бәрі ауызша жасалуы мүмкін. Мұндай шарт адамның мінез- құлқынан оның шарт жасау еркі айқын көрініп тұрған ретте де жасалған деп саналады.

Жетон, билет немесе әдеттегідей  қабылданған өзге де растайтын белгілер арқылы расталған сақтау шарты, егер зандарда өзгеше белгіленбесе, ауызша түрде жасалған болып табылады. Сақтау шартын жасасу    тәртібі Қазақстан    Республикасының    Азаматтық Кодексінің     ережелері  бойынша анықталады. Тараптар өзара келісіп, сақтау шартын жасасуы үшін олардың біреуі шарт жасасу жөнінде ұсыныс жасауы, ал екіншісі сол ұсынысты қабылдауы тиіс.