Жылжымайтын мүлик

 

Несие экономикалық категория ретінде өз формаларына ие болады. Форма қандай да болмасын объект үшін мінезді тұрақты, қажетті байланыстардың жиынтығын көрсетеді. Несиеге байланысты оның формасы несиелік қатынастардың, әртүрлі сыртқы және ішкі өзгерістер кезінде сақталатын олардың негізгі қасиеттерінің құрылымын бейнелейді. Кредитор мен қарыз алушы арасындағы байланыстар қалай өзгерсе де, несиенің формасы оның мазмұнын толық бейнелейді. Несиенің бірнеше формасы бар: бұл – коммерциялық (несиелендіну субъектілері шарушалық субъектілері болып табылады), азаматтық (несиелендіру субъектілері азаматтар болып табылады), мемлекет аралық (несиелендіру субъектілері мемлекеттер болып табылады), банктік (несиелендіру субъектісінің бірі банк болып табылады). Осының ішінде банктік несиеге тоқталайық.

Несиенің түрі – бұл белгілі бір экономикалық қатынастар ретінде несиеден шығатын белгілі бір қасиеттерге ие болатын оның түрлілігі. Несиенің формасынан түрінің айырмашылығы диалектикалық категория болып табылмайды, ол экономикалық қатынастардың ерекше жағы ретінде несиенің түсінігің нақтылайтын классификациялау категориясы.

Классификация – бұл  несие түрлері мен формаларынан да өте тар мағынасы болып табылатын  ортақ белгілері бойынша несиелерді топтастыру.

Банктік несие – бұл  ақшалай ссуда түрінде қарыз алушыларға банктердің, арнайы несие-қаржы мекемелерімен берілетін несие түрі. Банктік несие коммерциялық несиенің шекараларынан асып түседі. Бос ақшалай капиталдар кез-келген салаға бөлінеді және банктік несие құралы ретінде кез-келген бағытта қозғала алады. Банктік несие әмбебап болып табылады, өйткені банктер арқылы қайта бөлінетін ссудалық капитал экономиканың барлық сферасында пайдаланыла алады. Осы ерекшелігі оның тез дамуының себебі болып саналады. Ссудалық мәміле еркін мінезге ие болады, бұл жерде ақшалай капитал өнеркәсіптік капиталдан оқшауланған. Несиелендірушінің мақсаты – пайыз түрінде табыс алу. Несиелендіру ретінде банктік мекемелер жұмыс істейді, олар несиені қайтарымдылқ, мерзімділік және пайыздық төлемділік шарттарында қарыз алушыға береді.

Банктермен берілетін  несиелер несие бойынша (негізгі  қарызы мен сыйақысына (қызығушылығына)) төлемділік мерзімдерін қарыз алушының сақтауына байланысты сапасы бойынша, қарыз алушының қаржылық жағдайы, қарыз  алушының банкпен өзара қатынастары, несиелік тарихы, несиені қамтамасыз ету мен оның сенімділік және ликвидтілік дәрежесі бойынша келесідей топтарға жіктеледі:

• стандартты;
• күмәнді, оның өзі субстандартты, қанағаттандырылмаған және жоғары тәуекелді күмәнді несиелер болып жіктеледі;
• үмітсіз.

Стандартты несие – бұл қайтару мерзімі жақындамаған және күмән туғызбайтын несие, яғни:

• мерзімінде өтелмеген несиелерді жоқ деп мінезделетін меншіктік капиталмен қамтамасыз етілуінің жеткілікті деңгейіне ие қаржылық-тұрақты шаруашылық субъект болып табылатын қарыз алушы;
• несиені сенімді және өтемді қамтамасыз ету. Қарыз алушыға берілген несие қамтамасыз етілген деп саналады банкке алуға үндеу болуы мүмкін әрекет етіп отырған заңдарға сәйкес ол бойынша негізгі қарызы мен оған қойылатын сыйақы үшін жеткілікті мөлшерде дұрыс құрылған қамтамасыз ету шарты болса.

Бұл категориядағы несиелерде олардың  қайтарылмай қалуы мүмкін деген  белгісі қарастырылмайды.

Субстандартты несие деп танылады, егер де келесідей негіздемелердің  біреуі орын тапса:

1. негізгі қарызы мен сыйақысын қайтару бойынша төлемдерді 30 күнге дейін төлемесе;
2. төлеу уақытын бір реттен артық создырмаған.

Бұл топтағы несиелерге қаржылық жағдайлары тұрақты, бірақ белгілі бір қанағаттандырарлықсыз  көрсеткіштері (дебиторлық қарыздары, тауарлар мен дайын өнімдердің өтемсіз қорлары) бар клиенттерге берілген несиелер жатады.

Қарыз алушыға сәйкестендірілген  несиелік ақпарат саны санының болуы  міндетті.

Қанағаттандырылмаған несие деп  келесідей негіздемелерінің біреуі бар кездегі несие мойындалады:

1. негізгі қарызы мен сыйақысы (қызығушылығы) бойынша төлемдерін 30-дан 60 күнге дейін төлемеген жағдайда;
2. бір реттен артық ненсиенің төлеу уақытын создыру;
3. қарыз алушыға сәйкестендірілген несиелік ақпарат жинағы жоқ.

Банкте қарыз алушы туралы ақпарат  болмаған жағдайда клиенттерге берілетін несиелер, төлем мерзімін сақтауына байланыссыз, несие берілген сәттен бастап осы топтағы несиелерге жатады.

Жоғары тәуекелмен күмәнді несиелер деп келесідей негіздемелердің  біреуі бар болған кездегі несиелер танылады:

1. негізгі қарызы мен сыйақысын (қызығушылығы) қайтару бойынша төлемдерін 60-тан 90 күнге дейін кешіктіру;
2. негізгі қарызы немесе сыйақысын (қызығушылықты) жабу үшін табыстарын алудың негізгі көзінен қарыз алушымен алынатын қаражаттардың жүйелі (несиені бер сәттен бастап үш немесе одан да жоғары рет) жеткіліксіздігі;
3. 1 жылдан артық емес мерзімге санацияларды жариялау;
4. қарыз алушыға материалдық залал келтіретін, бірақ оның қызметін тоқтатуды жүргізбеген форс-мажорлық жағдайлар;
5. басқа банктерден алынған несиелері мен кепілдіктері бойынша уақыты өтіп кеткен борыштардың пайда болуы.

Үмітсіз несие деп келесі негіздемелердің  біреуі орындалған уақыттағы несие  танылады:

1. негізгі қарызы мен сыйақысын қайтару бойынша төлемдерін 90 күннен артық кешіктіру;
2. қарыз алушыны банкрот деп жариялау;
3. бір жылдан артық уақытқа санациялар жариялау;
4. қарыз алушыға материалдық залал келтірген, және/немесе өзінің қызметін жалғастыруға мүмкіндік бермейтін форс-мажорлық жағдайлар, соныменен қатар басқа да міндеттемелері.

Стандарттыққа жатқызылатын ұзақмерзімді несиелер (3 жылдан жоғары мерзімге) бойынша берілген пролонгациялардың мақсаттылығын растайтын құжататрды қарыз алушы ұсынған кезде, банк несиелерді субстандартты ретінде классификациялауға құқылы.

Өзінің міндеттемелері бойынша  сенімді төлемші репутациясына  ие қаржылы-тұрақты қарыз алушыға берілген бланктік несие субстандартты ретінде классификацияланады.

30 күннен артық күнге аударылған  сыйақыларды кешіктірген жағдайда  банк әрі қарай аударылатын  сыйақы (қызығушылықтарды) баланста  көрсетуін тоқтату керек. Аударылған  сыйақыларды (қызығушылықтарды) 60 күннен жоғары төлеуін кешіктірсе, онда банк баланстан алынған сыйақыларды емес, аударылған сыйақыларды алып тастауы керек.

Контокоррентті несие  сондай-ақ банктік несиелерге жиі қажеттілік тудыратын және банкпен ұзақ және үзілмес қатынастары бар клиенттеріне ашылады. Контокоррентті несие негізінен ағымдағы өндіріс пен айырбасты қаржыландыру үшін және инвестицияны қаржыландырумен байланыссыз беріледі. Контокорренті несие неғұрлым қымбат несиелер қатарына жатады және банк пен клиент арасында ерекше келісім-шартпен безендіріледі. Контокоррентті шотты қызмет көрсеткеніне банк міндетті түрде қарыз алушыдан айнымалы комиссия алады. Контокоррент бойынша сальдо дебеттік және кредиттік болуы мүмкін. дебеті бойынша төлемдер жасалады және дебеттік сальдо ағымдағы төлемдерді жүзеге асыру үшін қарыз алушыда меншіктік ақша қаражаттары жоқ екндігі куәландырады және оған несие қажет. Кредиті бойынша кәсіпорынға келіп түсетін барлық түсімдер мен басқа да кірістер кіргізіледі. Кредиттік сальдо ақшалай қаражаттардың түскенін көрсетедә және тез алу талаптары бойынша шоттары бойынша пайыздардың мөлшеріне сәйкес келетін клиенттің пайдасына  % төлеу үшін негіз болады. Барлық төлемдік айналым контркоррентте жинақталғандықтан, қарыз алушының есептік шоты жабылады.

Контокоррентің түрлілігі овердрафт  болып табылады, онда есептік шот  дебеттік сальдоға ие болады, бұл жеке ссудалық шотты аша отырып, клиент өзінің есептік шотындағы өзінің қалдықтары мен түсімдерінен артық  банктің ресурстар есебінен есептік  құжаттарға қосымша төлемдер жасауға құқық алады. Конткоррент сияқты овердрафтта бірінші кластық клиенттер үшін және аз деген де екі шарттың сақталуы кезінде енгізіледі:

- болжалынған кезеңде клиенттің  меншіктік қаражаттары оның шығындарыннан  жоғары болған кезде;

- осы банктің мерзімдік депозитіне  оның ақшалай қаражаттарының  қажетті деңгейін бір жылға  салуға клиенттің келісімі талап  етіледі.

Контокоррент бойынша және овердрафт  бойынша несиелендіру кезінде ссудалық борышы бірінші класты өтемділік  құралдары сомасынан асып кетпеуі маңызды.

Вексельді несие ұсынушы және вексель  берушінікі болып бөлінеді. Ұсынушылық вексельдік несие екі түрде болады: кепілдемелік және есептік.

Есептік несие – дисконтты алып тастаумен вексель бойынша төлем  мерзімі жеткенге дейін банктің вексельді сатып алуы. Есептік несие қарыз алушымен есептік несие туралы келісім жасау негізінде беріледі. Есептік несие сомасы мен мерзімі екі жақтың келісімі бойынша векселмен анықталады. Векселдерді есепке алу бойынша несие векселді сатып алу күнінде жазу жолыменен беріледі (төлем уақыты кедген күнде вексель құнынан дисконтты алып тастау). Несиені өтеу төлем жасауға міндетті тұлғамен векселге төлем жасау жолымен төлем мерзімі жеткен кезде жүргізіледі. Егер де төлемші төлем қабілетті болмаса, онда векселді ұсынушы немесе вексель бойынша басқа да міндетті тұлғалар несиені өтеулері қажет. Вексельді сатып алу кезінде есептік ставканы белгілеу кезінде банк келесілерге сүйенеді:

• Қазақстан Республикасы Ұлттық банкінің ресми анықталған есептік ставка деңгейіне;
• ақша нарығындағы және капиталдар нарығындағы пайыздық ставкалар деңгейіне;
• вексельдің сапасына;
• ұсынылатын вексельдер көлеміне;
• банк үшін клиенттің маңыздылығы.

Банк есептік  несие бойынша қарыз алушымен келісім – шарт құрудан бұрын  оның несие қабілеттілігін тексереді. Банк ұсынушыға вексельді қайтаруға және несиені өтеуді талап етуге құқығы болады, егер де.

• төлемші туралы алынған мағлүматтар теріс болса;
• вексель бойынша төлемші акцептері, яғни трассатпен вексельде белгіленген мерзім жеткен кезде вексельді төлеу міндеттеме траттаты бойынша ұсынылған қарсылық қабылданса;
• төлемшінің қаржылық жағдайы нашарласа. 

Соныменен қатар, банк сондай-ақ векселді беру негіздемесін тексереді.

Вексел беруші несиесімен жай ақшалай несиені  банктен алу қамбаттылығынан  мүмкіндік болмағанда және есеп айырысу үшін айналым қаражаттарының жеткіліксіздігі кезінде сатып алушы рөлінде шығатын кәсіпорындар қолданады. Мұндай жағдайда банк клиентпен несиелік келісім-шарт құрады, осыған сәйкес қарыз алушы, несие ретінде келісімде белгіленген жалпы сомаға несие беруші банктен вексель пакетін алады. Бұл несиеге пайыздық ставка жай банктік несиеге қарағанда төмен белгіленеді, ақшамен салыстырғанда вексельдердің төмен өтемділікке ие болуына байланысты. Несиенің бұл түрінің қайтарымдылғын қамтамасыз ету бірінші класты банк кепілдемесі немесе кепілдік фоормасында вексельдік несчие туралы келісіммен қарастырылады. Банктер өз клиенттеріне жеке ссудалық шот ашумен вексельді қамтамасыз етумен несиелерді береді. Вексельдермен несиелендіру екі түрде жүзеге асырылады:

* қысқамерзімді  вексельдермен несиелендіру;

* мерзімсіз  вексельдермен несиелендіру. Вексельді  ұстаушының сыйақысы вексель  номиналына векселдің барлық  айналым кезеңіне аударылатын  пайыздар болып табылады. Ал мерзімді  вексельдерде векселді ұстаушының табысы векселді сатып алу бағасы мен векселді өтеу бағасы арасындағы айырмашылық-дисконт болып табылады.

Жалгерлік несие (лизинг) және капиталдық салымдарды қаржыландыру белгілі бір кезеңге кәсіпорынның өндірістік құрал-жабдықтарын жалға  алу шартында берілумен қортындыланады. Лизингтік операциялар келесідей бөлінеді:

* оперативті, ол бойынша жабдықтар жалға алу мерзімінде толығыменен сатып алынбайды, яғни лизингті ұстаушы шығындары лизингтің бастапқы мерзімі ішінде жартылай ғана сатып өтеледі, өйткені лизинг мерзімі қысқа (рейтинг – 1 күннен 1 жылға дейінгі лизинг, хайринг – 3 жылға дейінгі лизинг);

* қаржылық лизинг- толық сатып алынатын лизинг, өйткені мерзімі ұзақ;

* қызмет көрсетумен лизинг, яғни жалға берілген жабдықты ұстаумен және қызмет етумен байланысты лизингті ұстаушының көрсететін бірқатар қызметтерін көрсетеді (қызметтердің толық жинағымен лизинг);

* ливередж лизинг  – жалға берілетін жабдық құнының үлкен бөлігін үшінші жақтан-инвестордан алатындығын көрсететін қаржыылқ лизинг;

* қоржындағы лизинг – жабдықтарды жалға беру кезінде, ғимараттар мен үйлерді несиеге беру арқылы кәсіпорындарды қаржыландыру жүйесі;

* тікелей лизинг - жалға алушы мүдесіне шығарушы-кәсіпорыннан жалға берушінің мүлікті сатып алуы;

* қайтарымды лизинг – біруақытта шығарушы-кәсіпорынның өзінің мүлкінің бір бөлігін лизингтік компанияға жалға алу туралы келісімді құра отырып беруі;

* қайта жаңартылатын лизинг –лизингтің бірінші мерзімі өткеннен кейін жалғасатын келісім-шарт;

* жанама лизинг, мүліктерді беру делдалдар арқылы жүргізіледі;

* қозғалмайтын мүлік лизингісі;

* қозғалатын мүлік лизингісі;

* бұрыңғы қолданылған мүлік лизингісі;

* таза лизинг, егер де берілетін мүлікке көретілетін қызметтің барлығын лизинг алушы өз мойнына алса;

* қызметтердің жартылай жинағымен лизинг – лизинг беруші лизинг затын қызметі етуі бойынша жекелеген қызметтерін өз мойнына алуы;

* ішкі лизинг – мәмілеге қатысушылардың барлығы бір елдің өкілдері болып саналады;

* транзитті лизинг – лизингтік операцияларды жасаушылар  әртүрлі елдер болып табылады;

* экспорттық лизинг – лизинг алушы шет елдері болып табылады;